ԱՐՄԵՆ ՇԵԿՈՅԱՆ

ՀԱՅԿԱԿԱՆ ԺԱՄԱՆԱԿ

Գեւորգի դեպքից հետո, հասկանալի է, մենք այլեւս համալսարանի կողմերում չերեւացինք ու այլեւս չլսեցինք Լեւոն Ներսիսյանի դասախոսությունները եւ արդեն բավարարվում էինք արտասահմանյան գրականության մեր պապիկով, եւ մեր պապիկը՝ պրոֆեսոր Առաքել Առաքելյանը մեզ բոլ-բոլ էր, մանավանդ որ՝ մենք առանձնապես ուսումնատենչ չէինք, ու Լեւոն Ներսիսյանին էլ արդեն մեր փայով լսել-պրծել էինք, ու չնայած մեր պապիկ Առաքել Առաքելյանն էլ պակաս մասնագետ չէր, բայց մեր բախտն ընդամենն էնքանով չէր բերել, որ մենք մեր պապիկին հանդիպեցինք՝ երբ ինքն արդեն ութսունն անց էր ու երբեմն-երբեմն հիշողության էական կորուստներ էր ունենում, իսկ իր ուսանողներից միայն ինձ էր հիշում ու տեղը բերում, որովհետեւ ես կուրսի ավագն էի, ու մեր դասամատյանը մշտապես ինձ մոտ էր, ու մշտապես ես էի իր փոխարեն դասամատյանը լրացնում եւ, բացի այդ, հենց ես էի ամեն դասից առաջ իրեն հիշեցնում տվյալ օրվա իր դասի թեման, եւ երբ դասից առաջ մոտենում էի մեր պապիկին ու ականջին շշնջում էի, որ թեման Շեքսպիրի «Համլետն» է, պրոֆեսորը կայտառացած թռչում էր տեղից ու տեղում թռչկոտելով՝ աղաղակում էր. «Ջա՜ն Շեքսպիր: Ջա՜ն Համլե՜տ: Ջա՜ն Օֆելիա՜: Ջա՜ն, ջա՜ն, ջա՜ն»:

Գեւորգ կաղնու տապալումով մանկավարժականցու մեր անլիարժեքության բարդույթը վերջնականապես հաղթահարվեց՝ ասես երբեւէ չէր էլ եղել, իսկ «Գարունի» կես դրույքով ցրիչն ու համալսարանի գրական խմբակի ղեկավարն անվարան շարունակում էր իր գրական ու հասարակական կարիերան, որովհետեւ միջադեպի մասին մենք տղամարդու պես լռել էինք, ու տղամարդու մեր լռության շնորհիվ էր, որ Գեւորգն իր կարիերան շարունակելով՝ համալսարանից հետո հասավ հեռուստատեսություն ու «Լրաբեր», բայց քանի որ լեզվական որոշակի արատ ուներ, ինքը եթերում համարյա չէր խոսում, այլ հիմնականում լրագրողական սյուժեներ էր պատրաստում եւ, չնայած համարյա չէր խոսում, բայց հաճախ էր խոսեցնում բանվորներին ու գյուղացիներին ու ինքն էլ միկրոֆոնով երեւում էր եթերում, ու ամեն անգամ, երբ հայտնվում էր եթերում ու էկրանին, ես քթիս տակ ինձ-ինձ խնդմնդում ու երբեմն նույնիսկ բարձրաձայն հռհռում էի, ու էդ ծիծաղի նոպայիս պահին մայրս ու տատս վախեցած ու զարմացած մեկ ինձ, մեկ իրար էին նայում ու երեւի մտածում էին, որ ինձ հետ տարօրինակ բաներ են կատարվում ու տեղի ունենում, ու իրենք էդպես մտածելու լուրջ հիմքեր արդեն ունեին, որովհետեւ ես, չորրորդ կուրսից սկսած, արդեն սկսել էի բանաստեղծություններ գրել:

Գլուխ չորրորդ

ԲԱՆԱՍՏԵՂԾՈՒԹՅԱՆ ԺԱՄԱՆԱԿԸ

Ես իմ արեւին ինքնակենսագրական վեպ եմ սկսել, այսինքն՝ էս ամենը, որ գրում եմ, ինքնակենսագրական վեպ պիտի դառնար, բայց հընթացս զգում եմ, որ սա չի կարող ինքնակենսագրական վեպ դառնալ, քանի որ էս գրվածքում ինձ դեռեւս չի հաջողվում ժամանակների հետ համընթաց առաջանալ եւ, փաստորեն, իմ ջուր ու տոմս ծախելուց սկսելով, մի քանի էջում թռա ու հասա չորրորդ կուրս, երբ արդեն բանաստեղծություններ էի կանոնավոր գրում, եւ ոչ միայն ժամանակների վրայով անպատասխանատու թռա ու հասա չորրորդ կուրս, այլեւ ժամանակներն ու իրադարձություններն իրար խառնեցի, ու նույնիսկ չհիշեցի էլ, որ իրականում առաջին բանաստեղծությունս ոչ թե չորրորդ կուրսում եմ գրել, այլ յոթանասուներկուսի օգոստոսի չեմ հիշում քանիսին՝ Յալթայում, այսինքն՝ մի ամսից նոր երրորդ կուրս պիտի նստեինք, ու, չնայած ամսաթիվը ճշգրիտ չեմ հիշում, հիշում եմ, որ մեր կուրսի Ժիրոյի հետ Յալթայում էինք, ու մոտավորապես օգոստոսի կեսերն էր, ու ես ամառվա էդ շոգուկրակին քառասուն աստիճան տաքության մեջ էի, եւ դրանից առաջ ու դրանից հետո էլ ամռան էդ երեք ամիսներն են եղել իմ հիվանդանալու հիմնական ամիսները, որովհետեւ հատկապես էդ ամիսներին են իմ մարմինն ու հոգին արխային ու բաց եղել ամեն տեսակի քամիների ու սկվազնյակների դեմ, ու Յալթայում էդ տարվա օգոստոսի կեսերին էլ էի էդպես արխային ու բաց, մանավանդ որ՝ էդ օրերին արդեն մի քանի օրվա սիրահարված էի, ու Վալյան, որ էդ մի քանի օրերի իմ սերն էր, ինձ իմ քառասուն աստիճան տաքության մեջ թողնելով՝ թռավ ինձ համար էդ պահին շատ ատելի Նովոսիբիրսկ՝ իր հայրենի ու մայրենի քաղաքը, ու ես իմ տաքությունն ու տենդն զգացի հենց Սիմֆերոպոլ-Նովոսիբիրսկ ինքնաթիռի թռիչքի պահին, ու Սիմֆերոպոլից մեզ Յալթա բերող արագընթաց տրոլեյբուսի մեջ իմ տաքությունն ու տենդն ահագնացան, բայց էդ մասին ես ոչինչ չասացի նույն էդ տրոլեյբուսով հետս Յալթա վերադարձող Ժիրոյին ու Լյուդային, որ Ժիրոյի ու նաեւ Վալյայի ընկերուհին էր, բայց, ի տարբերություն Վալյայի, դեռեւս մի շաբաթվա արձակուրդ ուներ, եւ դա միանգամայն ու միանշանակ Ժիրոյի բախտից էր, եւ դա, ինչպես հաջորդ օրը պարզվեց, տառապելու ու բանաստեղծություն գրելու համար միանգամայն բավարար ու հիմնավոր պատճառ էր, որովհետեւ, չնայած նախորդ տարի էլ Ժիրոյի հետ ծովափ՝ Գագրա էինք եղել, բայց սա առաջին դեպքն էր, որ ես պիտի տանը նստեի, ու Ժիրոն ծովափ ժամադրության գնար, ու տուն էլ որ ասում եմ, միանգամայն հարաբերական իմաստով եմ ասում, որովհետեւ հատկապես էդ տարի ու հատկապես էդ ամսին Յալթայում ոչ միայն ազատ բնակարաններն էին քչություն անում, այլեւ չափազանց քչություն էր անում իմ ու Ժիրոյի ձեռի փողը, եւ ութսունհինգամյա Անաստասիա Դավիդովնայի էդ խուցը, որ քիչ առաջ մեծահոգաբար ու հարաբերականորեն տուն անվանեցի, էդ օգոստոսի իմ ու Ժիրոյի հնարավորությունների սահմանն էր, ու էդ սահմանից ներս մեզ հետ միասին ապրում, ավելի ճիշտ՝ իր գոյությունն էր ձգձգում երեսունհինգ տարվա կույր Անաստասիա Դավիդովնան, որ, համառորեն դիմադրելով ու հակաճառելով իմ ու Ժիրոյի պնդումներին, չհամաձայնվեց, որ ինքը հայ է ու է՛լ ավելի վճռական պնդեց, որ օրական հինգ ռուբլի պիտի վճարենք էդ, ուրեմն, խցում իր հետ միասին գոյատեւելու, մորմոքվելու ու տապակվելու դիմաց, ու էդ օրը ես իսկապես տապակվում էի իմ իսկ տաքության մեջ ու նաեւ իմ նախանձի մեջ էի տապակվում, որովհետեւ էդ օրը ես իսկապես չափազանց հիվանդ ու չափազանց միայնակ էի, իսկ Ժիրոն ոչ միայն առողջ էր, այլեւ առողջ-առողջ երեւի արդեն ծովափին արեւկող էր, ընդ որում՝ ո՛չ մենակ, ու էդ օրվա իմ նախանձը, իմ տաքությունն ու վաղուց արդեն Նովոսիբիրսկ հասած իմ սերն ինձ գրել տվին իմ առաջին բանաստեղծությունը, ու էդ իմ առաջին բանաստեղծությունը հենց էդ օրն ու հենց էդ խցում գրվեց, որովհետեւ, ինչպես բանաստեղծներն են ասում, չէր կարող չգրվել, մանավանդ որ՝ էդ օրը ես ոչ միայն հիվանդ, աղքատ, տապակված, լքված ու միայնակ էի, այլեւ՝ խանգարող որեւէ հանգամանք չկար, քանի որ Ժիրոն, ինչպես արդեն ասացի, թռել էր ծովափ, եւ երեսունհինգ տարվա կույր Անաստասիա Դավիդովնան էլ, իմ ու հայ քնարերգության բախտից, առավոտվա վեցին զարթնել ու անորոշ չքվել էր. ամեն օրվա պես լուսումութին զարթնել ու ամեն օրվա պես հոտոտելով եւ իր գուլպաներից զանազանելով իմ ու Ժիրոյի գուլպաները՝ գտել ու հագել էր իրենն ու, իմ ու հայ գրականության բախտից, արդեն չքվել-անհետացել էր, ու ես, սուրճս եփելով, ահա իմ ամենաառաջին բանաստեղծությունն էի գրում իմ մենակության, իմ լքվածության, իմ տաքության, իմ աղքատության ու իմ մանթռաշի մեջ, ու էդ ժամանակ ես դեռեւս չգիտեի, որ բանաստեղծություն գրելու համար լքված ու աղքատ լինելը միանգամայն պարտադիր պայման են, նու, ցանկալի է նաեւ սիրահարված լինելը, ընդ որում՝ սերդ պիտի քեզանից հեռու լինի ոչ միայն հարաբերականորեն, այլեւ՝ կիլոմետրաժով, իսկ իմ սիրո անհուսությունն ու հեռավորությունն էդ պահին հարյուր տոկոսով էին երաշխավորված, եւ, ըստ ամենայնի, Վալյան Նովոսիբիրսկի իրենց հանրախանութում արդեն աշխատանքի էր, քանի որ արդեն ցերեկվա տասներկուսն էր, եւ սուրճս ու թուղթուգրիչս արդեն պատրաստ կային, ու կային նաեւ մանթռաշը, լքվածությունը, աղքատությունն ու, որ ամենակարեւորն է, կար նաեւ սիրո անհուսությունը, իսկ նոր սեր մտքովս անգամ չէր կարող անցնել, քանի որ քառասուն աստիճան տաքությամբ պարզապես անկարող էի իջնել ծովափ եւ շուտափույթ Վալյային փոխարինող գտնել, ու ես հատկապես էդ պահին չափազանց ծանր էի տանում իմ դեռեւս թարմ սիրո ֆիզիկական ու առարկայական բացակայությունը ու էդ պահին դեռեւս չգիտեի, որ սերը, ինչպես կյանքում ամեն ինչ, ժամանակավոր ու հարաբերական բան է, ու էդ ժամանակ հարաբերականությունից ու հարաբերականության տեսությունից ընդհանրապես գաղափար ու պատկերացում չունեի, չնայած էդ օրն ու էդ պահին իմ տաքությունն էր նույնիսկ հարաբերական, քանի որ Անաստասիա Դավիդովնայի ջերմաչափի սնդիկի սյունն ավելի քան ցաքուցրիվ էր, ու էդ սյան մեջ ընդամենը մի քանի ցաքուցրիվ գնդիկներ էին, որոնցից ամենավերջինը 40-ի մոտերքում էր գնում-գալիս, ու եթե սուրճը եփելիս եւ սուրճի արդեն լիքը բաժակն ընդհանուր միջանցքի ընդհանուր խոհանոցից սենյակ բերելիս ուժգին գլխապտույտներ չունենայի, ես էդ օրը Դավիդովնայի խախուտ ջերմաչափով դժվար թե պատկերացնեի վիճակիս լրջությունը, ու հիմա եմ միայն մտածում ու հասկանում, որ եթե վերջին գլխապտույտիս պահին ինձ չտիրապետեի, ու բաժակով սուրճս ձեռքիցս ցած ընկներ, շատ հնարավոր է, որ էդ օրն ու երբեւէ բանաստեղծություն չգրեի, որովհետեւ իսկապես էս մեր երկրային կյանքում ու մանավանդ ծովափին ամեն ինչ հարաբերական է, ընդ որում՝ հարաբերական է անկախ մեր կամքից ու ցանկությունից, եւ եթե էդ պահին, այսինքն՝ վերջին գլխապտույտիս պահին վայր ընկնեի, ու սուրճս էլ թափվեր, հաստատ իմ էդ ամենաառաջին բանաստեղծությունը չէր գրվի, որովհետեւ էդ օրն ու էդ պահին էդ մեր ունեցած վերջին գդալ սուրճն էր, ու եթե գետնին տապալվեի, ու էդ վերջին գդալ սուրճս էլ թափվեր, ես դժվար թե քառասուն աստիճան տաքությամբ գնայի խանութ՝ նոր սուրճի, իսկ որ առանց սուրճի ես բանաստեղծություն չէի գրի, դա մեկ ինձ է հայտնի, մեկ էլ՝ իմ Աստծուն, որովհետեւ մեկ ես ու մեկ էլ իմ Աստված գիտենք, որ առ էսօր՝ առ երկու հազար չորսի սեպտեմբերի քսաներեքը ես առանց սուրճի ոչ միայն բանաստեղծություն, այլեւ մի քոռ տող անգամ չեմ գրել ու հիմի նաեւ արձակ ու ամեն ինչ:

Այսինքն, յոթանասուներկու թվականի օգոստոսյան էդ օրն ամեն ինչ ու նաեւ Ժիրոյի ու Դավիդովնայի ուշանալը նպաստեցին, որ իմ էդ ամենաառաջին բանաստեղծությունը գրվի, եւ երբ Ժիրոն շամպայնով հայտնվեց, բանաստեղծությունս արդեն միանգամայն ու վերջնականապես գրված էր, եւ, չնայած երեւի շամպայնն առել էր սիրտս առնելու նպատակով, բայց իմ էդ տաքության մեջ ու մեր ֆինանսական երերուն վիճակում մեզ մենակ շամպայնն էր պակաս, ու ես, սրտնեղած ու կատաղած, հիշում եմ, Ժիրոյին պատմեցի քյավառցու անեկդոտը, որ հենց հիմի ձեզ էլ եմ ուզում պատմել: Ուրեմն, մի անգամ քյավառցին տանը մենակ է լինում եւ, բնականաբար, ուզում է մի բաժակ բան խմել, բայց ամբողջ տունը տակնուվրա անելով՝ մի պուտ խմիչք չի գտնում ու էդպես, կատաղած ու հուսահատված, մեկ էլ տեսնում է կինը հայտնվեց՝ թեւատակին թերթի մեջ փաթաթած ինչ-որ շիշ, ու քյավառցին, չհամբերելով, կնոջից խլում է թերթով փաթաթած էդ բանը եւ, թերթը բացելով ու տեսնելով, որ թերթի մեջ ոչ թե օղի է, այլ՝ գրտնակ, կատաղած հարցնում է կնոջը. «Էս ի՞նչ ա»: «Չես տենո՞ւմ՝ գրտնակ ա»,- զարմացած պատասխանում է կինը: Եվ քյավառցին է՛լ ավելի կատաղելով՝ գրտնակը խփում է կնոջ գլխին ու ասում. «Տունը մի գրամ խմելու բան չկա, դու մեբել ե՞ս առնում»:

Ու, հիշում եմ, երբ էդ անեկդոտը Ժիրոյին պատմեցի ու վերջում ասացի՝ հիմի քոնն ա, Ժիրոն ինձ բացատրեց, որ ինքը ոչ թե գրտնակ է բերել, այլ, ընդհակառակը, խմիչք: Փաստորեն, ճիշտը Ժիրոն էր, բայց, փաստորեն, ես էլ էի ճիշտ, որովհետեւ ծովափի մեր առաջիկա տասնհինգ օրերի համար մենք երկուսով միասին ընդամենը հարյուր ռուբլի փող ունեինք եւ արդեն՝ էդ հարյուր ռուբլուց էլ հանած շամպայնի հինգ թե վեց ռուբլին, չհաշված, իհարկե, տան վարձի ու ինքնաթիռի տոմսերի փողը, որ մեր էդ հարյուր ռուբլուց առանձնացրած էինք պահում, բայց հիմի նաեւ հիշեցի, որ էդ օրն ու հատկապես էդ պահին խմելու առիթ իսկապես կար, քանի որ էդ օրը Անաստասիա Դավիդովնայի էդ քամբախում գոյատեւելու մեր վերջին օրն էր, որովհետեւ մի քանի օր առաջ մենք մեր հետագա տասնհինգ օրերի համար կենտրոնին ու ծովափին մոտիկ մի բնակարան էինք գտել, բայց տանտիրուհու՝ Ելենա Գրիգորեւնայի հետ մեր պայմանավորվածությունը բանավոր էր, ու էդ առումով առանձնապես լուրջ հույսեր չէինք փայփայում, եւ երբ Ժիրոն շամպայնի շիշը տրաքացնելով՝ ասաց, որ մի ժամ առաջ Ելենա Գրիգորեւնայի հետ հանդիպել, պայմանավորվածությունը թարմացրել ու առաջիկա հինգ օրերի կանխավճարն էլ արդեն տվել է, ես զգացի, որ տաքությունս մեկից չքվեց, ու մեկից խմելու ցանկություն առաջացավ, եւ ես ու Ժիրոն շամպայնի մեր բաժակներն իրար խփելով՝ զիլ զնգզնգացրինք, եւ դա նշան էր, որ հաջորդ իսկ օրվանից մեր ջահել օրերը միանգամայն նորմալ հունով են շարունակվելու, ու շամպայնի առկայությունը նաեւ Ժիրոյի լռելյայն ու զնգզնգուն ներողությունն էր՝ ինձ տանը հիվանդ ու մենակ թողնելու առումով, չնայած, եթե Ժիրոն տանը մնար ու հիվանդապահությամբ զբաղվեր, իմ էդ ամենաառաջին բանաստեղծությունը պարզապես գոյություն չէր ունենա, ու բանաստեղծություն եմ ասում զուտ էն հանգամանքից ելնելով, որ ոտանավորն անպայման պիտի ոտ կամ ոտներ ունենա, իսկ իմ էդ զառանցանքը ոչ ոտ ուներ ու ոչ էլ այլ բան, չնայած Ժիրոն կարդաց ու ասաց՝ հանճարեղ ա, եւ երկրորդ բաժակը բաժակիս խփեց ու խմեց հենց բանաստեղծությանս համար, ասելով, որ իրոք շատ հավանեց գրածս եւ ոչ թե հաճոյախոսություն է անում ինձ հիվանդ-հիվանդ էդ քամբախում մենակ թողնելու ու իր մեղքը քավելու իմաստով, ու ես լիասիրտ հակված էի հավատալ իրեն, որովետեւ էդ պահին Ժիրոն միակն էր, ումից ես հնարավորություն ունեի կորզել բանաստեղծական իմ ամենաառաջին գովեստն ու գնահատանքը, ու էդ գնահատանքն անհամեմատ ուժեղ էր «Ասպիրինից», որ Ժիրոն քաղաքից բերել էր ինձ համար, եւ, ամեն ինչից զատ, Ժիրոն հատկապես էդ օրն իմ առումով մեղքի զգացում չպիտի որ ունենար, որովհետեւ, ի տարբերություն ինձ, հենց ինքն էր ճիշտ պահին հիշել ու թարմացրել Ելենա Գրիգորեւնայի ու մեր պայմանավորվածությունը:

Հաջորդ առավոտ մենք արդեն Ելենա Գրիգորեւնայի միսենյականոցում էինք, ու էդ բնակարանն էնքան մաքուր ու հարմարավետ էր, որ իմ ու Ժիրոյի ոտքերն ինքնաբերաբար մեզ տարան Յալթայի կենտրոնական փոստ, ու մենք, ինքնաբերաբար, կոդով հավաքեցինք մեր երեւանյան հեռախոսահամարները եւ, ինքնաբերաբար, մեր սիրասուն հայրիկներից ու մայրիկներից քսանհինգական ռուբլիներ խնդրեցինք եւ հաջորդ իսկ առավոտյան մարդս հիսուն ստացանք, ու եթե էդ երկու հիսունները մեր ծնողների համար որդեսիրության ու ծնողական պարտքի արտահայտություն էին, ապա Ժիրոյի ու ինձ համար կատարյալ երջանկություն էին:

Ես ինքնակենսագրական վեպի իմաստով իսկապես անպիտան մեկն եմ, որովհետեւ չեմ կարողանում հերթականորեն ու հետեւողականորեն շարադրել դեպքերն ու իրադարձությունները եւ, ինչպես սովորաբար ուրիշների գրած վեպերն եմ արագ-արագ թերթելով ու թռնելով՝ իբր թե կարդում, ճիշտ էդպես անփույթ թռնելով էլ հիմա իմ իսկ կյանքի դեպքերն եմ շարադրում ու գրի առնում՝ կարեւորն ու անկարեւորը, հետաքրքիրն ու անհետաքրքիրն իրարից չջոկելով, չառանձնացնելով ու իրար խառնելով, ու հենց էս պահին էլ մեր շամպայնի երկրորդ բաժակից միանգամից թռա ու հասա Ելենա Գրիգորեւնայի միսենյականոց բնակարանին, առանց հիշելու ու հիշեցնելու, որ մեր շամպայնի երկրորդ բաժակից անմիջապես հետո իմ ու Ժիրոյի սրտերը սուրճ ցանկացան, եւ քանի որ մեր սուրճի վերջին փշրանքներով ես մուսայիս առաջին գալուստն էի դիմավորել, ու քանի որ Սովետի ժամանակներն էին, ու երեկոյան ութն էր, այսինքն՝ մոտակա միակ մթերայինն արդեն փակ էր, ես ու Ժիրոն հիվանդագին սկսեցինք քչփորել Անաստասիա Դավիդովնայի բոլոր դարակներն անխտիր, ու վերեւից երկրորդ դարակի ամենախորքում ես տեսա մետաղյա մի տուփ, որի վրա ռուսերեն խոշոր տառերով գրված էր՝ «ԽԿՂժ», եւ ես ու Ժիրոն ափալ-թափալ եփեցինք էդ սուրճը, որը, հիշում եմ, ճիշտ երկու թեյի գդալ արեց, եւ ես ու Ժիրոն ոգեւորված չխկացրինք մեր բաժակները, ու, չնայած քիչ առաջ հենց ես էի բողոքում, որ Ժիրոն մեր էդ ընդհանուր փողերով շամպայն էր առել, բայց հենց ես էի գերագույն հաճույքով ըմբոշխնում էդ, ուրեմն, շամպայնի վերջին կաթիլները Դավիդովնայի հոգապահուստ սուրճի հետ, որի համը մեր իմացած ու մեր խմած սուրճերի հետ ոչ մի ընդհանուր բան չուներ, ու միայն գույնն էր, որ որոշ չափով սուրճ էր հիշեցնում, բայց մենք գերագույն հաճույքով ըմբոշխնում էինք Դավիդովնայի էդ, ուրեմն, հոգապահուստն ու մեզ ներշնչում էինք, թե սուրճ ենք խմում, ու, հիշում եմ, իմ քեֆն ավելի շուտ լավացավ, քան՝ Ժիրոյինը, եւ դրա պատճառը հաստատ առաջին բանաստեղծությանս կապակցությամբ Ժիրոյի շարունակվող գովեստն էր, ու եթե էդ գրածիս հասցեին գովեստներ շռայլողը ոչ թե անձամբ Ժիրոն լիներ, այլ՝ մեկ ուրիշը, ես դժվար թե էդքան արագ հարբեի, որովհետեւ Ժիրոն չափազանց նրբաճաշակ ու չափազանց բերանփակ տղա էր, ու ես առ էդ օրը Ժիրոյից մենակ Սարոյանի հասցեին էի գովեստի լիաբերան խոսք լսել, եւ հիմա նույն էդ Ժիրոն, երրորդ անգամ բարձրաձայն կարդալով քառասուն աստիճան ջերմության արգասիք իմ էդ, ուրեմն, գրավոր զառանցանքն ու նույն էդ իրիկվա ընթացքում երրորդ անգամ հաստատելով իմ էդ գրության պիտանելիությունը՝ գոռաց. «Հանճարեղ ա, հո զոռո՞վ չի»:

Եվ երբ Ժիրոն գոռալով էդ բանն ասաց, իր գոռոցի վրա վախեցած ու սփրթնած ներս մտավ Դավիդովնայի քրոջ աղջիկը՝ Վարվառան, որ քառասունից մի քիչ անց կին էր եւ օրումեջ այցելում էր մորաքրոջը, եւ Վարվառան Դավիդովնայի հարազատ քրոջ երկու աղջիկներից հենց այն մեկն էր, ում անունով Դավիդովնան իր էդ խցի կտակն էր գրել, ու էդ մասին Դավիդովնայից, Վարվառայից, Ժիրոյից ու ինձնից բացի աշխարհում ոչ ոք չգիտեր՝ ներառյալ Դավիդովնայի քույրն ու քրոջ մյուս աղջիկը, իսկ ես ու Ժիրոն գիտեինք, որովհետեւ Վարվառայի հետ երեք անգամ արդեն կեսական լիտր «Ստալիչնի» էինք դատարկել, եւ երբ Ժիրոն գոռաց՝ «հանճարեղ ա, հո զոռո՞վ չի», եւ երբ Ժիրոյի գոռոցի վրա Վարվառան վախեցած ու սփրթնած ներս ընկավ, ես հասկացա, որ Վարվառայի հետ հերթական կես լիտրն ենք դատարկելու, որովհետեւ մոտակա տներից մեկում իրիկվա էդ ժամերին չորս ռուբլով էդ երեքուվաթսունանոց օղուց էին ծախում, եւ երբ Վարվառան վախեցած ու սփրթնած ներս ընկավ, Ժիրոն նույն էդ ակնթարթում նրան մեկնեց հինգանոցը, եւ Վարվառան, իհարկե, իր հետագա անելիքն անմիջապես պատկերացրեց, այսինքն՝ քիչ անց նա վերադարձավ կեսլիտրանոցով ու, ինչպես նախորդ անգամ, նաեւ մի լիքը ցելոֆան թթու վարունգով, որ նույն էդ օղի ծախողն էր իր տնից ծախում, եւ երբ Ժիրոն ափսոսանք հայտնեց, որ մեր սուրճը վերջացել է, Վարվառան հիշեց ու պայուսակից նոր աղացած ու մի ցելոֆան լիքը բուրումնավետ սուրճ հանեց, որ երեւի կտակի դիմաց էր մորաքրոջ համար բերել, եւ երբ ես Վարվառային ցույց տվի Դավիդովնայի սուրճի մետաղյա տուփն ու պատմեցի, թե քիչ առաջ Ժիրոյի հետ ինչ անպետք ու անհամ սուրճ ենք խմել, հենց էն պահին, երբ իրեն ցույց տվի մորաքրոջ էդ կարմիր տուփը, որի վրա սեւ ու խոշոր տառերով գրված էր «ԽԿՂժ», Վարվառան մի էնպիսի սարսափազդու ճիչ արձակեց, որ երեւի ոչ մի արձակագիր ի վիճակի չի նկարագրել:

Իր էդ ճիչն իր մեջ պարունակում էր ցավ, ափսոսանք, տագնապ, սարսափ, հուսահատություն ու էլի լիքը նման բաներ, եւ եթե էդ պահին ես հետեւից չգրկեի, հաստատ գետնին էր տապալվելու, ու ես, նրա պարարտ փորը գրկած, դժվարությամբ հասցրի իմ մահճակալին ու պառկեցրի, եւ երբ Ժիրոն վազելով մի բաժակ ջուր բերեց ու մեկնեց նրան, ու երբ Վարվառան կում անելով ինձ ասաց՝ «լուչշե վոդկա, Արմենչո», ես զգացի ու հասկացա, որ Վարվառան, համենայնդեպս ինձ համար, հեչ էլ պառավ չի, ու երբ իմ տված օղուց կիսապառկած կում արեց եւ ուզում էր վեր կենալ, ես ձեռքս դրի նախ փորին ու հետո ազդրին՝ չթողնելով, որ վեր կենա, ու էդպես՝ մի քանի անգամ, ու էդ կարճ ընթացքում շատ ափսոսացի, որ հաջորդ իսկ օրը պիտի տեղափոխվենք էդ խցից, ու էդ կարճ ընթացքում հասցրի նաեւ մտածել, որ տեղափոխվելուց հետո անպայման կզանգեմ ու կժամադրեմ Վարվառային ու իր հետ կապս կպահեմ, ու էդպես մտածելուս ժամանակ դեռեւս չգիտեի՝ ինչն ինչոց է, այսինքն՝ ես ու Ժիրոն դեռեւս կարծում էինք, թե Դավիդովնայի քրոջ աղջիկն ինչ-որ հիվանդություն ունի եւ, ուրեմն, ինչ-որ նոպայի մեջ է, բայց երբ Վարվառան դողահար ու կմկմալով բացատրեց, թե «ԽԿՂժ» մակագրությամբ տուփի մեջ ինչ է եղել, ես սկզբում ոչինչ չհասկացա, եւ երբ սարսափահար Ժիրոն ինձ համար թարգմանեց Վարվառայի բացատրածն ու ասաց, թե տուփի մեջ ինչ է եղել, ես մի պահ միայն սարսռացի, ու երեւի էդ պահին տաքությունս վերջնականապես թողեց, բայց ես, փոխանակ Վարվառայի ասածից ու Ժիրոյի թարգմանածից ինքս նոպայի մեջ ընկնեի, ընդհակառակը, հիշում եմ, ձեռքս եւս մի անգամ դրի Վարվառայի փորին, եւ ինքը, ճիշտ է, ձեռքս քնքշորեն վերցրեց ու տեղափոխեց, բայց, հիշում եմ, տեղափոխելիս մի պահ ոչ միայն իր ափը ջերմորեն հպեց ափիս, այլեւ մի ակնթարթ ափս դրեց ազդրին, ու էդ պահին Ժիրոյի այլայլված ու ճեփճերմակ դեմքն ինձ դեռեւս ոչինչ չէր ասում, որովհետեւ Վարվառայի ազդրը փափուկ-փափուկ, բայց ամենեւին լխկած չէր, ու դա հենց էն պահին էր, երբ սփրթնած Ժիրոն Վարվառայի բերած իսկական սուրճն արդեն եփել ու մեզ էր մատուցում, եւ երբ սուրճի բաժակը մեկնեց Վարվառային, Վարվառան պառկած տեղից իրեն ուժ տալով ու մահճակալին նստելով՝ ձեռքս քնքշորեն փորից տեղափոխեց ազդրին՝ դեռ մի քիչ էլ դեպի կենտրոն: