Գյումրու սիմվոլ դարձած մուշուրբան օգտագործվել է պարսկական բաղնիքներո՞ւմ

Գյումրու քաղաքապետ Սամվել Բալասանյանը, քաղաքի  կենտրոնական  Սայաթ-Նովա  ու Խաղաղության օղակ փողոցների հատման խաչմերուկում կլկլան մուշուրբայի արձանը տեղադրելով, ակամա  ակտիվացրել է  գյումրեցիներին, հատկապես հայագետներին, պատմաբաններին, արեւելագետներին: Ինչպես հայտնի է, քաղաքապետի այս նախաձեռնությունը թրերով  ընդունվեց շատերի կողմից, ովքեր համոզված են, որ մահմեդական աշխարհին պատկանող թասը ամոթ է  կանգնեցնելը Գյումրու կենտրոնում: Իհարկե,եղան նաեւ մասնագետներ, ովքեր պնդեցին, որ մուշուրբայի կլկան տեսակը պատկանում է բացառապես գյումրեցի վարպետներին եւ բոլոր տեսակի մեկնաբանություններն էլ ավելորդ են, նոր քաղաքապետին  չարախոսելու առիթ են:

Բանը հասել է նրան, որ վիճաբանությանը խառնվել են նաեւ պարսիկ պատմաբանները` ուղարկելով մուշուրբայի կամ պարսկերեն ասած մաշրաբայի նկարներ  ու նշելով, որ այն օգտագործվում է  բաղնիքներում: Այս թեմայի շուրջ ֆեյսբուքյան  իր էջում գիտական մեկնաբանություն է ներկայացրել ԳԱԱ Արեւելագիտության ինստիտուտի ավագ գիտաշխատող, իրանագետ Հովհաննես Խորիկյանը. «Գյումրվա մուշուրբան կամ այսպես կոչված կլկլան բաժակը Մուշուրբա, վերջին շրջանում բավականին «ալեկոծել» է Գյումրիի մշակութային անդորրը: Գյումրեցի լրագրողները մի քանի անգամ արդեն դիմել են ինձ եւ խնդրել այս հարցում մեր մեկնաբանությունը, բայց ինչ-ինչ պատճառներով մերժել եմ: Այսօր եւս խնդրեցին, կրկին մերժեցի, բայց հետո որոշեցի ֆեյսբուքյան իմ էջում ներկայացնել մի քանի նկատառում:

Բառի հպանցիկ ծանոթությունն իսկ ցույց է տալիս, որ այն Գյումրվա բարբառում օտարաբանություն է: Ըստ այդմ էլ բառի վերաբերյալ մատենագրական կամ ուշ շրջանի ազգագրական տեղեկություններ չկան: Մուշուրբա բառը չկա ոչ Հր. Աճառյանի «Արմատական բառարանում», ոչ էլ «Նոր բառգիրք հայկազեան լեզուի»-ում, ինչը վկայում է բառի շատ ուշ շրջանում կատարված փոխառության մասին: Մուշուրբա բառն ունի արաբական ծագում mi(e)šrebe=mašrapa, որը թուրքերենից է անցել հայերեն բարբառներին: Պոլսի բարբառում հայտնի է մօրշուփա-moršupa, Վանի բարբառում մուշուրբա ձեւերով, որը, ըստ ակադեմիկոս Հր. Աճառյանի, նշանակում է «ըմպանակ, ջրի թիթեղեայ մեծ բաժակ» (Թուրքերէնի ազդեցութիւնը հայերէնի վրայ եւ թուրքերէնէ փոխառեալ բառերը Պօլսի հայ ժողովրդական լեզուին մեջ…, էջ 21; Թուրքերէնէ փոխառեալ բառերը Պօլսի հայ ժողովրդական լեզուին մեջ…, էջ 241):

Ծիսական-մոգական բնույթի խեթական սեպագիր տեքստերում հաճախ հանդիպում է անոթի մի անվանում, որը տառադարձվում է կամ (DUG)HAB.HAB, կամ էլ (DUG)KIL.KIL: (DUG)HAB.HAB բառը կա նաեւ աքքադերենում` haphap` «զոհաբերության անոթ կամ աման» նշանակությամբ: Վերջինիս համարժեքն է նաեւ kukub(p) բառը: Դժվար է ասել, թե haphap, kilkil, kubkub բառերը որ լեզվից են ծագում, չնայած բացառված չէ դրանց շումերերենից փոխառնված լինելը:

Հայերենում նման անվանումով անոթները կամ ամանները նույնպես տարածված են եւ հանդիպում են Սեբաստիայում, Եվդոկիայում, Վանում, Մուշում, Սասունում, Բալուում, Ալաշկերտում, Երզնկայում, հին Երեւանում. հմմտ. կիլկիլ, կուլկուլ, կուլկուլակ, գլգլ, գլգլիկ, գմգմ, պլպլ, պուլպուլ, պուլպուլակ, խորխորա, բըղբըղիկ, բղբղիկ: Նաեւ կան մի քանի անվանումներ առանց կրկնավոր բարդության. պուլա, պուլիկ, կուլա, կուլիկ: Այս բառերի մեծ մասը կազմված է բնաձայնության հիմքի վրա, եւ այդ անուներով կոչվել են կավից պատրաստված բաժակները կամ անոթները, որոնք ջուր խմելիս կամ դատարկելիս կլկլոց, խոխոջյուն, խլթխլթոց են արձակել (մանրամասն տե՛ս Мкртчян Н., Семитские языки и армянский, Ереван, 2005, с. 329-333), հետեւաբար փոխառությունը պարտադիր չէր:

Նկատենք, որ մուշուրբան պատրաստվել է թիթեղից, այն դեպքում, երբ կլկլան ամանները Հայկական լեռնաշխարհում օգտագործվել են շատ վաղուց եւ պատրաստվել են կավից, հետեւաբար թուրքի հետ շփվելու դեպքում կլկլան բառի փոխարեն պարտադիր չէր, որ բոլոր հայերը գործածեին մուշուրբա բառը: Վերջինիս փոխարեն կարող էին հեշտությամբ օգտագործել հենց բնաձայնական կազմություն ունեցող կլկլ կամ նմահունչ, թուրքերեն արտասանությանը մոտ այլ բառեր: Օրինակ պարսկերենում գործածվում է bulbula բառը, որը նշանակում է կավե փոքրիկ աման, որից ջուրը դատարկելիս լսվում է plpl (պլպլ) ձայնը: Մուշուրբա բառի գործածությունից պետք է հրաժարվել վերջինիս թուրքերենից կատարված փոխառություն լինելու պատճառով. այն ոչինչ չի տալիս մեր բարբառին:

Մյուս կողմից էլ այսպես կոչված կլկլան բաժակը Գյումրու յուրահատկությունը եւ մշակութային ինքնությունը ոչ մի ձեւով չի ընդգծում, քանի որ կլկլան բաժակները կամ ամանները հազարամյակներ շարունակ օգտագործվում էին Հայկական լեռնաշխարհից հարավ եւ արեւմուտք ընկած մեծ քաղաքակրթություններում:
Խնդրում եմ այս հարցի վերաբերյալ մասնագետների արձագանքը եւ քննարկումը»: Մասնագետները բնականաբար  անմիջապես արձագանքել են այս քննարկմանը, նրանցից մեկը` Վազգեն Ղազարյանը, ուղակել է մուշուրբայի լուսանկարը`
ու որոշակի պատմագիտական նյութեր այդ մասին:

ՀՀԿ-ական պատմագավոր Նաիրա Կարապետյանն էլ, ով մասնագիտությամբ  արեւելագետ է,  գրել է.«Շառաբա» արաբերեն «խմել» բառից գոյացել է «մուշուռբա» – «խմելու հարմարանք», այն է` «բաժակ»: Իսկ այսպես է կոչվել առեւտրական նպատակով, որպեսզի օտար գնորդներին հասկանալի լինի: Ընդամենը… »: Սակայն այս դիտարկմանը չի համաձայնել Հովհաննես Խորիկյանը` պատասխանելով. «Հմուտ լեզվաբան Հրաչ Մարտիրոսյանը նույնիսկ կլկլան բառի մասին է գրել. «… կլկլան բառը, որպես գոյական, մի քիչ նեգատիվ զուգորդում ունի ինձ համար, քանի որ որոշ բարբառներում նշանակում է ‘նարգիլե’: Պարսկերենում եւս բառը մաշրաբա ձեւով գործածվում է եւ օգտագործվել է բաղնիքներում: Այս մասին հավաստեցին պարսիկ ընկերներս եւ ուղարկեցին մաշրաբայի մի նկար»

PrevPhoto

NextPhoto

 Նունե ԱՐԵՎՇԱՏՅԱՆ