Չնայած այն հանգամանքին, որ Հայաստանի Հանրապետությունը, ըստ էության, դուրս է եկել Եվրոպական Միության Ասոցացման պայմանագրի հնարավոր սուբյեկտների ցանկից՝ Ասոցացման պայմանագրերում առկա մի շարք կարևոր բաժիններ շարունակում են լայն քննարկման և բանավեճերի տեղիք տալ, ինչն ավելի է կարևորում խնդիրներն իրավական համատեքստում:
Տարբեր երկրների հետ կնքված Ասոցացման պայմանագրերի տեքստերի միջև տարբերություններն էական չեն: Քննարկենք Ասոցացման պայմանագրերի ամենաթարմ տեքստերը, թեկուզև դրանք դեռևս ուժի մեջ չեն մտել: Խոսքը, տվյալ դեպքում, Վրաստանի և Մոլդովայի հետ նախաստորագրված (այսուհետ՝ համապատասխանաբար Վրաստանի պայմանագիր և Մոլդովայի պայմանագիր), ինչպես նաև Ուկրաինայի հետ մասամբ նախաստորագրված Ասոցացման պայմանագրերի (այսուհետ՝ Ուկրաինայի պայմանագիր) մասին է:
Ասոցացման պայմանագրերում, որպես կանոն, նախատեսվում է առանձին բաժին՝ նվիրված առևտրին և առևտրի հետ կապված հարցերին: Ասոցացման պայմանագրերի հիմնական նպատակն ազատ առևտրի հարաբերությունների կարգավորումն է և շուկայական տնտեսության հաստատումը: Այս պայմանագրերը կնքվում են կողմերի միջև հիմնականում առևտրային հարաբերությունների կարգավորման նպատակով: Պատահական չէ, որ այս բաժինը սովորաբար լինում է անհամեմատ ավելի ծավալուն, քան պայմանագրի մյուս բաժինները :
Այսպիսով, «Առևտուր և առևտրի հետ կապված հարաբերություններ» վերտառությամբ բաժինը Ասոցացման պայմանագրի անբաժանելի մասն է և չի կարող առանձնացվել դրանից: Ասոցացման պայմանագրերի այս բաժինը, որպես կանոն, բաղկացած է լինում 15 գլուխներից և 200-300 հոդվածներից, ինչից կարելի է ենթադրել, որ այս բնագավառին պայմանագիրը հատուկ ուշադրություն է դարձնում:
Կարդացեք նաև
Բաժնի առաջին գլուխը վերնագրված է «Ապրանքների ներպետական գնահատում և շուկայական մատչելիություն»: Վրաստանի պայմանագրի 26-րդ հոդվածի համաձայն՝ կողմերը պետք է վերացնեն բոլոր մաքսատուրքերը մյուս կողմի տարածքում առաջացած ապրանքների նկատմամբ պայմանագրի ուժի մեջ մտնելու օրվանից, բացառությամբ սույն հոդվածի 2-րդ և 3-րդ կետերի և առանց այս հոդվածի 4-րդ կետի սահմանափակման: Իսկ այդ հոդվածի 2-րդ կետի համաձայն՝ II-Ա հավելվածում թվարկված ապրանքները պետք է ներկրվեն Միություն առանց մաքսատուրքի՝ այդ հավելվածում ամրագրված տարիֆային չափերի քվոտաների սահմաններում, իսկ «առավել բարենպաստ ազգի» մաքսատուրքերը պետք է կիրառվեն տարիֆային չափերի քվոտաների սահմանները գերազանցող ներկրումների նկատմամբ: Վրաստանի պայմանագրով ամրագրվում է, որ ընդհանուր առմամբ, ապրանքների ներկրումը կատարվելու է առանց դրանց համար մաքսատուրքերի վճարման՝ առանձին բացառություններով: Մինչդեռ Մոլդովայի և Ուկրաինայի պայմանագրերն այս հարցին մի փոքր այլ մոտեցում են ցուցաբերում՝ սահմանելով, որ յուրաքանչյուր կողմ պետք է նվազեցնի կամ վերացնի մաքսատուրքերը մյուս կողմի տարածքում առաջացած ապրանքների նկատմամբ: Այսինքն, Մոլդովայի և Ուկրաինայի պայմանագրերն այս առումով պահպանում են որոշակի սահմանափակում՝ խրախուսելով մաքսատուրքերի ոչ թե իսպառ վերացումը՝ առանձին բացառությունների ամրագրմամբ, այլ դրանց չափերի նվազեցումը միայն:
Այս գլխում նաև սահմանվում է, որ որևէ կողմ չպետք է ընդունի կամ պահպանի որևէ արգելք կամ սահմանափակում մյուս կողմի տարածքում արտադրված որևէ ապրանքի ներկրման կամ արտահանման նկատմամբ:
Պայմանագրում հատուկ մատնանշվում է նաև, որ այն չի խոչընդոտում մաքսային միությունների, ազատ առևտրի գոտիների կամ սահմանային երթևեկության համար կարգերի պահպանմանը կամ ստեղծմանը, եթե դրանք չեն հակասում սույն պայմանագրով սահմանված առևտրային կարգավորումներին: Ասոցացման պայմանագրերը չեն արգելում կամ սահմանափակում այլ պետությունների հետ առևտրային կապերի պահպանումը կամ հաստատումը, այդ թվում՝ առավել սերտ կապերի դրսևորում հանդիսացող մաքսային միությունների կամ ազատ առևտրի գոտիների ստեղծումը՝ պայմանով, որ դրանք չեն հակասի պայմանագրում ամրագրված դրույթներին:
Այս առումով հարկ է անդրադառնալ նաև Հայաստանի Հանրապետությանը: Տարբեր առիթներով ԵՄ պաշտոնատար անձանց կողմից մատնանշվել է, որ որևէ պետություն չի կարող միաժամանակ և՛ անդամակցել Մաքսային Միությանը, և՛ Ասոցացման պայմանագիր կնքել: Դրա հնարավորությունը բացառող հիմնական պայմաններից մեկն այն դրույթն է, որ Ասոցացման պայմանագիր կնքող պետությունը կարող է անդամակցել այլ մաքսային միությունների միայն այն դեպքում, եթե դա չի հակասում Ասոցացման պայմանագրի դրույթներին:
Քննարկվող բաժնի 2-րդ գլուխը վերաբերում է առևտրային փոխհատուցմանը, իսկ հաջորդ գլուխը`առևտրի, ստանդարտացման, մետրոլոգիայի, ակրեդիտացման և համաձայնեցման գնահատման տեխնիկական արգելքներին: Այս գլխում քննարկվում են առկա արգելքները՝ կողմերի միջև ավելի սերտ փոխհարաբերություններ հաստատելու համար խոչընդոտներ հանդիսանալու տեսանկյունից:
Բաժնի հաջորդ՝ 4-րդ գլուխն ամրագրում է սանիտարական և ֆիտոսանիտարական միջոցառումներին վերաբերող դրույթներ:
Բաժնի 5-րդ գլուխը վերաբերում է մաքսերին և առևտրի դյուրացմանը: Այս բաժնում ամրագրված է ընդհանուր բնույթ կրող մի նորմ, ըստ որի՝ կողմերը համաձայնում են, որ իրականացվող առևտուրը, որպես կանոն, պետք է լինի կայուն և համապարփակ, ինչպես նաև դրույթները և ընթացակարգերը պետք է լինեն համաչափ, թափանցիկ, կանխատեսելի, ոչ խտրական, անկողմնակալ և պետք է կիրառվեն հավասարապես և արդյունավետորեն (Վրաստանի պայմանագրի հ. 67, Մոլդովայի պայմանագրի հ. 193, Ուկրաինայի պայմանագրի հ. 75): Կողմերը համաձայնում են վերացնել մաքսային բրոքերների պարտադիր կիրառման ցանկացած պահանջ և մինչև բեռնավորումը կամ առաքման ժամանակ պարտադիր զննումների ցանկացած պահանջ: Այս դրույթը կարելի է համարել Խորը և համապարփակ ազատ առևտրի գոտու ստեղծման կարևորագույն և հիմնարար դեր կատարող նախադրյալներից մեկը, քանի որ դրանով վերացվում է երկու այնպիսի կարևոր հարցերում պարտադիր նորմեր սահմանելու կողմերի հնարավորությունը, ինչպիսիք են մաքսային բրոքերները և զննումները:
Պայմանագրի «Վճարներ և գանձումներ» վերտառությամբ հոդվածում սահմանվում է, որ կողմերը պետք է արգելեն վարչական այն վճարները, որոնք նույն ազդեցությունն ունեն, ինչ ներկրման կամ արտահանման մաքսերը կամ գանձումները: Փաստորեն, կողմերի միջև վերացվում են բոլոր լրացուցիչ վարչական այն վճարները, որոնք մաքսերին կամ գանձումներին հավասար ազդեցություն ունեն: Նույն հոդվածի 2-րդ մասը սահմանում է որոշակի հստակեցումներ այս հարցի առնչությամբ: Մասնավորապես, ըստ դրա՝ 1. վճարներ և գանձումներ կարող են կիրառվել միայն հայտարարություն տվողի պահանջով սովորական աշխատանքային պայմաններից դուրս տրամադրվող ծառայությունների համար, ինչպես նաև ցանկացած ձևականության համար, որը վերաբերում է նման ծառայություններին և պահանջվում է նման ներկրման կամ արտահանման իրականացման համար, 2. վճարները և գանձումները չեն կարող գերազանցել մատուցված ծառայության արժեքը, 3. վճարները և գանձումները չեն կարող հաշվարկվել ad valorem հիմքով, 4. վճարների և գանձումների վերաբերյալ տեղեկատվությունը պետք է տպագրվի պաշտոնապես հաստատված միջոցներով և երբ տեղին է և հնարավոր՝ պաշտոնական կայքում: Այս տեղեկատվությունը պետք է ներառի մատուցված ծառայության համար վճարելու կամ գանձում կատարելու պատճառը, պատասխանատու մարմինը, վճարները և գանձումները, որոնք պետք է կիրառվեն, և երբ ու ինչպես են կատարվելու վճարումները, 5. նոր կամ փոփոխված վճարները և գանձումները չեն կարող կիրառվել, մինչև դրանց մասին տեղեկատվությունը չհրապարակվի և մատչելի չդառնա:
Այսպիսով, նշված հոդվածն ամրագրում է, որ ներկրման կամ արտահանման վճարներ կամ գանձումներ կողմերի միջև հարաբերություններում կարող են կիրառվել միայն այն դեպքում, երբ նման պահանջ է ներկայացնում ներկրողը կամ արտահանողը: Ընդ որում, ցանկացած դեպքում դրանք կարող են կիրառվել միայն որոշակի պայմանների պահպանման դեպքում: Այդ պայմաններից մեկը դրանց մասին տեղեկատվության առկայությունն է, ինչը պետք է համարել տեղին, քանի որ դրա շնորհիվ հնարավոր կլինի խուսափել այնպիսի վճարների և գանձումների կատարումից, որոնք սահմանված չեն օրենսդրությամբ: Դրա հաջորդ առավելությունն այն է, որ պետությունը շահագրգռված կլինի օրենսդրական պահանջների վերաբերյալ հանրության իրազեկվածության բարձրացմամբ՝ ավելորդ խնդիրների առաջացումից խուսափելու նպատակով, ինչը կնպաստի հասարակության իրավագիտակցության մակարդակի բարձրացմանը և օրենսդրության մատչելիության ապահովմանը:
Բաժնի հաջորդ՝ 6-րդ գլուխը վերնագրված է «Էլեկտրոնային առևտրի և ծառայությունների ոլորտում հաստատությունների ստեղծում և առևտրի կազմակերպում», իսկ 7-րդ գլուխը վերաբերում է ներկա վճարումներին և կապիտալի տեղափոխմանը:
Պայմանագրի «Կապիտալի տեղաշարժ» վերտառությամբ հոդվածի համաձայն՝ կապիտալի և ֆինանսական հաշիվների փոխանցումների և վճարումների հաշվեկշռի վերաբերյալ պայմանագրի ուժի մեջ մտնելուց հետո կողմերը պետք է ապահովեն ուղղակի ներդրումների հետ կապված կապիտալի ազատ շարժը՝ ներառյալ ընդունող երկրի օրենքների համաձայն կատարված անշարժ գույքի ձեռքբերումը, սույն պայմանագրի 4-րդ բաժնի 6-րդ գլխին համապատասխան կատարված ներդրումները և ներդրված կապիտալի կամ դրանից բխող ցանկացած եկամտի լուծարումը կամ պետականացումը:
Քննարկվող բաժնի 8-րդ գլուխը վերաբերում է հանրայնացմանը, 9-րդ գլուխը՝ մտավոր սեփականության իրավունքին, 11-րդ գլուխը՝ առևտրի հետ կապված էներգիայի օգտագործմանը:
Կարևոր նշանակություն ունի հատկապես պայմանագրի սույն բաժնի 10-րդ գլուխը՝ «Մրցակցությունը»: Այդտեղ ամրագրվում է, որ կողմերը ճանաչում են ազատ և չխեղաթյուրված մրցակցությունն իրենց առևտրային հարաբերություններում: Կողմերը ճանաչում են, որ հակամրցակցային գործարարական պրակտիկան և պետական միջամտությունը (ներառյալ սուբսիդիաները) միտում ունեն աղավաղելու շուկաների պատշաճ գործողությունը և հեղինակազրկում են առևտրի ազատականացման օգուտները (Վրաստանի պայմանագրի հոդված 203, Մոլդովայի պայմանագրի հոդված 334, Ուկրաինայի պայմանագրի հոդված 254): Այս ոլորտում իրականացվող գործունեության հիմնական սկզբունքներն ամրագրող հոդվածը սահմանում է ընդհանուր դրույթներ առ այն, որ կողմերն իրենց միջև առևտրային հարաբերություններում պետք է առաջնորդվեն ազատ և չխեղաթյուրված մրցակցության, պետական միջամտությունից զերծ հակամրցակցային շուկայական հարաբերությունների հաստատման և պահպանման սկզբունքներով:
«Վերանայում և բողոքարկում» հոդվածում մատնանշվում է, որ յուրաքանչյուր կողմ պետք է ստեղծի կամ պահպանի դատական, արբիտրաժային կամ վարչական ատյաններ կամ ընթացակարգեր պատշաճ վերանայման նպատակով և, երբ երաշխավորված է, սույն գլխով կարգավորվող հարցերի վարչական գործընթացների ուղղումը: Նման ատյանը կամ ընթացակարգերը պետք է լինեն անկողմնակալ և վարչական իրավասությամբ օժտված մարմնից անկախ, և դրանց համար պատասխանատու մարմինները չպետք է ունենան որևէ էական շահ խնդրի լուծման հարցում: Պայմանագիրը որոշակի երաշխիքներ է սահմանում ֆիզիկական և իրավաբանական անձանց համար՝ բողոքարկելու պետական մարմինների և պաշտոնատար անձանց կողմից կայացված որոշումները դատական կարգով կամ որևէ այլ պատշաճ ընթացակարգով:
Բաժնի հաջորդ՝ 13-րդ գլուխը վերաբերում է առևտրին և կայուն զարգացմանը: Այս գլխում ընդգրկված հոդվածներից մեկը սահմանում է այն ոլորտները, որոնց շրջանակներում հիմնականում իրականացվելու է կողմերի միջև համագործակցությունը: Կողմերը ճանաչում են միասին աշխատելու կարևորությունը շրջակա միջավայրի և աշխատանքային քաղաքականության առևտրի հետ կապված հարցերում: Այս գլուխը պարունակում է նաև այլ դրույթներ, որոնք վերաբերում են բազմակողմանի աշխատանքային ստանդարտներին և պայմանագրերին, կենսաբազմազանությանը, ձկնային արտադրանքի առևտրին և այլն:
Բաժնի 14-րդ գլուխը՝ «Վեճերի լուծումը», բաղկացած է 4 բաժիններից` «Նպատակը և գործողության ոլորտը», «Խորհրդատվություններ և միջնորդություն», «Վեճերի լուծման ընթացակարգեր», «Ընդհանուր դրույթներ»: Այս գլխում սահմանվում է, որ եթե կողմերը չեն կարողացել լուծել վեճը խորհրդակցությունների միջոցով, ապա այն կողմը, որը խորհրդակցություններ է պահանջել, կարող է պահանջել արբիտրաժի ստեղծում: Այսինքն, այս հոդվածը կողմերին հնարավորություն է ընձեռում ստեղծել արբիտրաժ, եթե նրանք չեն կարողացել առաջացած վեճը լուծել խորհրդակցությունների միջոցով:
Թեկուզև կողմերն իրենց համաձայնությամբ են դիմում արբիտրաժին, այսինքն՝ այն պարտադիր բնույթ չի կրում, սակայն արբիտրաժի որոշումները կողմերի համար պարտադիրության ուժով են օժտված:
Վրաստանի և Մոլդովայի պայմանագրերի վերջին գլուխները պարունակում են դրույթներ առևտրին վերաբերող ոլորտներում օրենսդրական համապատասխանեցման, դրա գնահատման մասին, անհամապատասխան ներպետական օրենքների դրույթների վերացման, տեղեկատվության փոխանակման մասին և այլն, իսկ Ուկրաինայի պայմանագրի վերջին գլխում ամրագրված են դրույթներ, որոնք վերաբերում են տեղեկատվության ստացման խնդրանքին, վարույթ սկսելուն, միջնորդի ընտրությանը, միջնորդության քննարկման կարգին, փոխադարձ համաձայնության կատարմանը և այլն:
Այսպիսով, քննարկելով Խորը և համապարփակ ազատ առևտրի գոտուն վերաբերող՝ Ասոցացման պայմանագրերի գլուխը՝ հանգում ենք այն եզրակացության, որ նման պայմանագրի կնքման դեպքում, իսկապես, ԵՄ-ի և կնքող պետության միջև հարաբերությունները ավելի են սերտանում և հատկապես առևտրի ոլորտում, ինչը խիստ կարևոր նշանակություն կարող է ունենալ տվյալ պետության համար: Ընդ որում, պայմանագիրը ստորագրող պետությունն օգտվում է բազմաթիվ արտոնություններից՝ Եվրոպական Միության և նրա անդամ պետությունների հետ առևտրային հարաբերություններ հաստատելիս, ինչն ավելի է հեշտացնում այդ պետության տարածքում գործող իրավաբանական անձանց, ձեռնարկությունների մուտքը Եվրոպական Միության շուկա, որն այսօր աշխարհում ամենամեծ շուկաներից մեկն է:
Սոսե Մայիլյան
ԵՊՀ Իրավագիտության ֆակուլտետի 4-րդ կուրսի ուսանողուհի
