Հոգեբանություն եւ արտագաղթ

Արտագաղթի հոգեբանական մեխանիզմները

«Ներգաղթը բացառիկ հնարավորություն է Ֆրանսիայի եւ մեր երկրի նման այլ երկրների համար: Ո՞վ գիտի, նրանց մեջ միշտ կարող են ապագա Ազնավուրներ լինել»:
«Լը Փարիզիեն» ամսագիր, Փարիզ, 15-ը սեպտեմբերի, 2015թ.

ՆԵՐԱԾՈՒԹՅՈՒՆ

Արդեն բավականին ժամանակ է, ինչ միտք էր հասունանում հայաստանյան արդի իրականության մտահոգիչ հիմնահարցերից մեկի և սոցիալական հոգեբանության կարևորագույն ճյուղ հանդիսացող «Հոգեբանություն և արտագաղթ» թեմայով հոդված գրելու:

Կարդացեք նաև

ՀՀ կառավարությունը շահագրգռված չէ լուծելու մեր խնդիրները. Գրիշա Հովհաննիսյան. «Ա1+»

• 17:13 15.04.2024

Բնակվարձի աջակցության ծրագիրը կշարունակվի. Արցախի ժողովրդի կարիքների ապահովման նախաձեռնության պայքարի առաջին շոշափելի հաջողությունը. Բեգլարյան

• 13:42 28.03.2024

Արցախցիների՝ Հայաստանում բնակեցման հարցի արժեքը 5 միլիարդ դոլարի սահմաններում է․ կիսալուծումները բերելու են լուրջ արտագաղթի․ Հայկ Խանումյան

• 10:46 02.12.2023

Որպես հոգեբան, որպես հայ, շուրջ յոթ տարի Կանադայում ապրելով, անձնական, ընտանեկան կյանքի փորձով գիտեմ Հայաստանից դուրս ապրելու հոգեբանական մեխանիզմները և դրսևորումները ընտանիքի, աշխատանքային, գործնական, ընկերական, դպրոցական և այլ միջավայրերի ներանձնային և միջանձնային հարաբերություններում:

Արտագաղթի հիմնահարցն հոգեբանության դիրքերից ուսումնասիրող այս աշխատությամբ Հայաստանում ապրող և արտագաղթելու ներքին մտադրություն ունեցող մարդկանց այդ մտադրության վերանայման հնարավորություն տալու հույս ունեմ:

Հայաստանի՝ ահագնացած տեմպերով արտագաղթի և արտագաղթելուց հետո այդ անձի, նրա ընտանիքի հետագա կյանքում արտագաղթի ընդհանրական հոգեբանական  հետևանքների մասին պատկերացման բացակայության պայմաններում, կարծում եմ մասնագիտական-հումանիստական մոտեցում կլինի ի վերջո բարձրաձայնել այն հոգեբանական խորքային գործոնների մասին, որոնց բախվում է մարդը, մասնագետը ցանկացած այլ երկիր տեղափոխվելուց հետո, անկախ՝ օրինական, թե անօրինական է նա տեղափոխվել, մշտական կամ ժամանակավոր բնակության:

Ցանկացած ազգի ինքնության, ազգային տեսակի առանձնահատկությունների և այլ ազգերի հետ մշակութային տարբերությունների պայմաններում արտագաղթողը բախվում է հոգեբանական բազում մարտահրավերների անգամ ամենաապահովված, լավագույն պայմաններով տեղափոխվելու դեպքում: Մարտահրավերներ, որոնց իրական, թանձրացական պատկերը մարդը դեռևս չունի իր հայրենի երկրում ապրելիս կամ առավելագույնը մակերեսային պատկերացում ունի միայն արտերկրում ապրող իր բարեկամների հետ զրույցներից:

Արտագաղթի հոգեբանական մեխանիզմները ներկայացնող այս հոդվածում արտացոլված են Հոգեբանություն և արտագաղթ թեմայի վերաբերյալ ֆրանսերեն, անգլերեն լեզուներով գրված մասնագիտական գրականություն, սոցիալական հոգեբանության այս մեծ ճյուղի ուսումնասիրություններից իմ վերլուծությունները՝ համեմված վերջին գրեթե յոթ տարվա Կանադայում ապրած իմ կյանքի փորձով:

Իմ այս հոդվածը գրելու գաղափարը ծնվել և հասունացել է Հայաստանից հայաթափումը որքան հնարավոր է կանխելու խորը գիտակցությամբ: Եթե իմ մտավոր, մասնագիտական ներուժը ներդնելով այսպես՝ այս ճանապարհով այդ գործին ի նպաստ կարողանամ ծառայել, հայանպաստ գործունեության իմ առաքելությունը գոնե մասնակի իրականացրած կհամարեմ:

Արտագաղթից հետո
կամ մեծ լռություն վայրէջքի այն կողմում

Որքան ենք ունեցել Հայաստանից երկար ժամանակով մեկնած մեր համար թանկ, հարազատ մարդկանց՝ մեր ազգականների, բարեկամների, ընկերների: Որքան ենք լսել նաև նրանց մասին, ովքեր մոտ օրերս մեկնում են կամ մոտ ապագայում են պատրաստվում մեկնել տևական ժամանակով: Անթիվ անգամներ: Ի՞նչ զգացումներ են պատել մեզ՝ այդ լուրերը լսելիս: Կարծում եմ հակասական, երկակի, անհասկանալի, անբացատրելի:

Իսկ իրականում ի՞նչ կա այնտեղ՝ մեր, այդ մարդկանց, թռիչքի և վայէջքի այն կողմում, որ կարող է լինել այնքան սպասված, միաժամանակ այնքան լի մարդկային խորը թախիծով…Ի՞նչ կա սոցիալ-հոգեբանական նոր միջավայրում սկսվող մեր նոր կյանքում: Մի «մեծ լռություն»: «Մեծ լռություն» է սկսվում վայրէջքից այն կողմ սքայփի, վայբերի, ֆեյսբուքի՝ աշխարհը խաբուսիկորեն իրար այնքան մոտ զգալու թվացյալ զգացողություն պարգևող նոր տեխնոլոգիաների միջոցներով լավատեսությամբ լի աչքերով, գրված տողերով՝ անծանոթ իրականության այն կողմից հաղորդվող մի քիչ էլ նույնանման պատմությունների մի «մեծ լռություն»: Մարդկային հոգում այդ օրից ի վեր տեղի ունեցող գլխավորի՝ ամեն նորի և այդ նորերի միաժամանակյա բախում, միախառնումի, տարանջատումների մասին մի «մեծ լռություն»:

Ի վերջո, ի՞նչ է հայրենիքից կենսական երկարատև ծրագրերով հեռանալը, երկիր փոխելը, ուրիշ երկրում ապրելու համար նոր կյանք, նոր աշխատանք գտնել փորձելը,…հարցեր, որոնք ծառանում են այն մարդկանց առջև, ովքեր երկիր են փոխել կամ մտածում են փոխել մի օր:

Առաջնահերթ հարցեր հատկապես մեր համար՝ մարդկանց, ովքեր տարիներ առաջ տեղափոխվել են այլ երկիր մեր մասնագիտությամբ աշխատելու, նոր հորիզոնների և ձեռքբերումների հասնելու երկարատև ծրագրերով և մեր մանկահասակ երեխաների հետ միասին: Ի՞նչ ենք զգում մենք, որ թողել ենք մեր ծանոթ, ընտանեկան, ընկերական միջավայրը, սովորությունները և մտել բոլորովին նոր սոցիալ-հոգեբանական իրականություն:

Իրականություն, որը կարող է  աճելու հնարավորություններ ընձեռել, բայցև ձախողումների ռիսկեր բերել: Անշուշտ, հարմարվելու շրջանը կա, «խաղի կանոնները» սովորելու ժամանակը, ինտեգրվելու ժամանակը նույնպես: Նաև մի շրջան, երբ մենք արտահայտված բավականություն և ոգևորվածություն ենք ապրում նոր մարտահրավերների դեմ-հանդիման, բայցև մտահոգությունների, սթրեսի և, հնարավոր է նաև, պակաս արդյունավետության հոգեվիճակ:

Այս բոլոր և շատ այլ նոր հոգեվիճակների թիվը մեծանում և սրվում է, քանի որ նոր միջավայրը հիմնովին տարբերվում է մեր՝ ընդունող երկրիներ ներգաղթողներիս, հայրենի երկրների միջավայրերից: Հետևապես, բացառիկ դեպքերից զատ, մենք հոգեբանական շոկ ենք ապրում՝ կապված մշակութային-կենցաղավարության-մտածելակերպի և այլ հարցերով: Շոկի բոլոր տեսակները սերտ առնչվում են նաև սթրեսի, մտահոգության, անհանգիստ, անորոշ մտքերի, նյարդային ճնշման, տխրության զգացման, շփոթության, տհաճության, արժանապատվությունը կորցնելու վախի, ազգային ինքնության թուլացման վտանգի, տեղի բնակչության կողմից իրենց անձի մերժվածության և անօգնականության և բազմաթիվ այլ հոգեբանական երկակի զգացումներով:

Այստեղ անդրադառնամ մեր՝ ներգաղթողներիս հանդեպ Կանադայի տեղաբնիկների ընդհանրական վերաբերմունքին:  Տեղին կլինի նշել, որ Կանադայի տեղաբնիկներ ասելով ի նկատի ունեմ հիմնականում Մեծ Բրիտանիայից և Ֆրանսիայից Կանադա ներգաղթած նախնիներ ունեցող նվազագույնը յոթերորդ-ութերորդ սերունդ կանադացիներին:

Այսպիսով, մեր հանդեպ
ՎԵՐԱԲԵՐՄՈՒՆՔԻ ՎԵՐԼՈՒԾՈՒԹՅՈՒՆ՝
ԿԱՆԱԴԱԿԱՆ ՍՈՑԻԱԼԱԿԱՆ ՀՈԳԵԲԱՆՈՒԹՅԱՆ ԴԻՐՔԵՐԻՑ

Սոցիալական հոգեբանությունը վերաբերմունքներ, դիրքորոշումներ, կարծրատիպեր և մարդկանց հոգեբանական հակազդումներ ուսումնասիրելու երկար ճանապարհ է անցել: Մասնավորապես կանադական սոցիալական հոգեբանությունը կենտրոնական ներդրում է արել այս բնագավառում: Այս բաժնում այդ աշխատանքի ամփոփ ներկայացումն է Կանադա վերջին չորս տարում եկածների, այսինքն՝ նոր եկածների հանդեպ ներգաղթի սոցիալական հոգեբանության հիմնախնդիրների ըմռնման համատեքստում, կանադական արդի իրականության մեջ:

Հատկանշական ինչպիսի՞ դիրքորոշում, վերաբերմունք ունեն կանադացիները մեր՝ այլազգի ներգաղթողիս հանդեպ: Արդյո՞ք նրանք ընդունում են, որ իրենց երկիրը բաց լինի այլ երկրներից եկածներիս համար: Ի՞նչ սահմանափակումներ կցանկանային տեսնել ներգաղթի հարցում: Ի՞նչ գործոններ են ազդում նրանց այս կամ այն վերաբերմունքի ձևավորման վրա, և ո՞ր գործոններն են կանադացիներին ավելի բաց, ավելի հանդուրժող դարձնում մեր հանդեպ և կամ հակառակը, պակաս հանդուրժող և փակ, զգուշավոր մեր հետ շփումներում:

Այս հարցերին պատասխանելու համար սկսենք միջխմբային հարաբերությունների և դիրքորոշումների մասին սոցիալական հոգեբանության հիմնական տեսությունների համառոտ նկարագրությունից: Ինչպես կտեսնենք, այդ տեսությունները հատկանշում են մի շարք գործոններ, որոնք պայմանավորում են միջխմբային դիրքորոշումների, վերաբերմունքի բարենպաստ և անբարենպաստ զարգացումները:

Քանի որ Կանադան որդեգրել է բազմամշակութայնության քաղաքականություն և տարիների ընթացքում ձևավորվել որպես էթնիկ և մշակութային բազմազանության նշանակալից ցուցանիշ ունեցող հասարակություն, մենք դիրքորոշումների և վերաբերմունքի շուրջ մեր հետազոտությունը դիտում ենք բազմամշակութայնության և բազմազանության առանցքի շուրջ: Կանադա ներգաղթողները մեր օրերում բնորոշվում են էթնիկ, մշակութային հենքի մեծ բազմազանությամբ: Հետևապես էթնիկ և մշակութային բազմազանությունը կարող է դիտվել որպես ներգաղթի հանդեպ ընկալումների, դիրքորոշումների և վերաբերմունքի հասկացման առաջին քայլ:

Միջխմբային հարաբերությունների հիմնարար չորս տեսությունները սոցիալական հոգեբանության մեջ

1994թ-ին Թեյլորը և Մոգադամը առաջ քաշեցին սոցիալական հոգեբանության միջխմբային հարաբերությունների հիմնական տեսությունների համառոտ նկարագիրը: Դիտարկենք այդ տեսությունները Կանադա ներգաղթի սոցիալական հոգեբանության համատեքստում, քանի որ դրանցում հանդիպում ենք միջխմբային հարաբերությունների և դիրքորոշումների վրա դրական կամ բացասական ազդեցություն ունեցող գործոնների:

Հետազոտողներ Թեյլորի և Մոգադամի կողմից առաջ քաշվող հիմնարար առաջին տեսությունը  Realistic Group Conflict Theory (RCT) կոչվող տեսությունն է: Այն հիմնված է նշանակալի թվով հետազոտությունների վրա և հետաքրքրական հեռանկարներ է բացում: Ըստ այս տեսության՝ միջխմբային դիրքորոշումները որոշվում են խմբերի միջև հարաբերությունների կառուցվածքով և բնույթով, անկախ նրանցում ընդգրկված անհատների առանձին անհատական բնութագրերից: Այդպիսով, տեղաբնիկ կանադացիները՝ որպես խումբ,մրցակից ընկալելով մեզ՝ համաշխարհային ընդհանուր և առանձին երկրների տնտեսական միջոցների սղաճի և կամ մեր երկրներում տարիներ շարունակ ահագնացող պատերազմների կամ ամեն օր պայթելու պատրաստ պատերազմական իրավիճակների պատճառով ներգաղթածներիս, հակված են մեր հանդեպ ունենալ բացասական դիրքորոշում ոչ թե ժառանգականորեն անհանդուրժող լինելու կամ կանխակալ կարծիք ունենալու պատճառով, այլ՝ պայմանավորված միջխմբային հարաբերությունների կառուցվածքով և բնույթով:

Միջխմբային հարաբերությունների հիմնարար երկրորդ տեսությունն առաջ է եկել 1986թ-ին Եվրոպական սոցիալական հոգեբանների աշխատությունների արդյունքում որպես  Social Identity Theory (Tajfel, 1978; Tajfel & Turner, 1986): Այս տեսությունն ունի երկու առանցքային կետ՝ ներկայացված հետևյալ վերլուծությամբ. 1. Մարդիկ հոգեբանորեն կարիք ունեն պատկանել մի խմբի, որը դրականորեն տարբերվում է այլ խմբերից, 2. Հարաբերականորեն ավելի հեշտ է խթանել մի խմբի՝ խտրականորեն վերաբերվելու միջոցով մեկ այլ խմբի դեմ: Վերլուծաբանները  (Bourhis, Sachedev, Gagnon, 1994) գտնում են, որ խտրական վերաբերմունք առաջ բերելու ամենապարզ ձևը և անհրաժեշտ նվազագույն հանգամանք-պայմանը խմբի անդամ և խմբից դուրս գտնվող, այսինքն՝ երկու խմբեր գոյություն ունենալու մասին դիրքորոշում ձևավորելն է: Այս հանգամանքը ակնհայտորեն ներկա է ցանկացած հասարակության մեջ: Հետևապես և խտրականության և ռասիզմի դրսևորման հավանականություն միշտ կա:

Միջխմբային հարաբերությունների հիմնարար երրորդ տեսությունը կարելի է ներառել Social Justice theories – Սոցիալական արդարության տեսության  անվան տակ: Այս տեսության հիմնադիրների համոզմամբ (Dubé & Guimond, 1986; Guimond & Tougas, 1994; Wright, Taylor & Moghaddam, 1990) օբյեկտիվորեն ներգաղթողների մոտ մեկուսացված լինելն ինքնին բարկություն չի առաջացնում, այլ բարկության զգացում առաջացնում է այն միտքը, որ իրենց հետ անարդար են վարվում, որ իրենք գտնվում են անարդար իրավիճակում:

Հիմնարար չորրորդ տեսությունը Stage model – Փուլային մոդել կոչվող տեսությունն է, ըստ որի՝ թե նոր եկածների և թե տեղաբնիկ կանադացիների խմբերի միջև հարաբերությունները կյանքից կտրված, մեկուսացված չեն: Այդ հարաբերությունները հատուկ պատմական, սոցիալական և տնտեսական համատեքստում են, որոնցում հարաբերությունների հստակ փուլային զարգացումներ են եղել և լինում: Այդպիսով, կարևորվում է միջխմբային դիրքորոշումները ժամանակի ընթացքում դիտարկելը այդ դիրքորոշումների փուլային զարգացումներին հետևելու համար: Հետևապես, կարևոր է ի նկատի ունենալ, որ ներգաղթի հանդեպ տեղաբնիկ կանադացիների դիրքորոշումները միայն մեկ ժամանակահատվածում դիտարկելը և միջխմբային հարաբերությունների փուլային բնույթը անտեսելը սխալ եզրահանգումների կբերի:

ԱՐՏԱԳԱՂԹԸ ԵՎ ՆԵՐԳԱՂԹԸ ՈՐՊԵՍ ԳՈՐԾԸՆԹԱՑՆԵՐ՝
ՀԻՆԳ ՀԻՄՆԱԿԱՆ ՏԵՍԱՆԿՅՈՒՆԻՑ

Կարծում եմ, հետաքրքրական է իմանալ, թե ուսումնասիրություններում ի՞նչ հիմնական հինգ տեսակյունից են դիտարկում արտագաղթը և ներգաղթը որպես գործընթացներ:
Դրանք են.

1         ԱՐՏԱԳԱՂԹՈՂԻ ՏԵՍԱՆԿՅՈՒՆԻՑ

2         ՀԱՅՐԵՆԻ ԵՐԿՐԻ ՏԵՍԱՆԿՅՈՒՆԻՑ

3         ԸՆԴՈՒՆՈՂ ԵՐԿՐԻ ՏԵՂԱԲՆԻԿ ԱՇԽԱՏՈՂԻ ՏԵՍԱՆԿՅՈՒՆԻՑ, ՈՒՐ ՆԱ ԱՐՏԱԳԱՂԹՈՒՄ Է

4         ԸՆԴՈՒՆՈՂ ԵՐԿՐԻ ՄԵԾ ՁԵՌՆԱՐԿՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԻ ՏԵՍԱՆԿՅՈՒՆԻՑ

5         ԸՆԴՈՒՆՈՂ ԵՐԿՐԻ ՄԻՋԻՆ ԵՎ ՓՈՔՐ ՁԵՌՆԱՐԿՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԻ ՏԵՍԱՆԿՅՈՒՆԻՑ

1. ԱՐՏԱԳԱՂԹՈՂԻ ՏԵՍԱՆԿՅՈՒՆԻՑ արտագաղթը արմատահանում է. նա, ով հեռանում է իր հայրենի երկրից, հայտնվում է և փորձում հաստատվել իր ակունքներից տարբերվող միջավայրում և, որպես կանոն, ուրիշ աշխարհագրական գոտում, ուրիշ եղանակային պայմաններում, որոնք իրենց հերթին ժամանակի ընթացքում անձի համար ինքնին դառնում են իրական ցնցում, շոկ: Տևական ցուրտը, սառնամանիքը, խստաշունչ երկարատև ձմեռները հյուսիսային երկրներ տեղափոխվելու դեպքում հունից հանում են անգամ շատ ամուր նյարդեր ունեցող, հավասարակշռված անձանց և նրանց մոտ հոգեբանական-առողջական խնդիրների, մկանային խրոնիկ ցավերի, նյարդային լարվածության, դեպրեսիայի և նևրոզի պատճառ դառնում, լուրջ խնդիրներ առաջ բերում առողջ մարդկանց մոտ անգամ, հետևապես այս ենթաբաժինն առանձին ուսումնասիրությունների թեմա է:

Արտագաղթողը նաև սկսում է բախվել ուրիշ հասարակության կյանքում ընդունված ամենատարբեր նորմերի և արժեքների հետ՝ կապված ճշտապահության, հարգանքի, աշխատանքային միջավայրում գործող գրված եվ չգրված կանոնների հետ: Գործնական և ընկերական հարաբերություններում և առօրյա կյանքում սկսում է առնչվել տարբեր ազգության ղեկավարների և գործընկերների հետ, ում հետ սկսում է բացահայտել միջանձնային շփման արտահայտչաձևերը և դրանց ընկալման իր իսկ ներանձնային դրսևորումները:

Արտագաղթողն այսուհետ կանոնավորապես սկսում է գործ ունենալ իրեն ընդունող երկրի պետական հաստատությունների, այդ հաստատությունների կողմից տրամադրվող ծառայությունների հետ՝ նրանց հանդեպ ստանձնելով կոնկրետ պարտավորվածություններ և դրանք շարունակ բարեխղճորեն կատարելու պարտականություն:

2. ՀԱՅՐԵՆԻ ԵՐԿՐԻ ՏԵՍԱՆԿՅՈՒՆԻՑ արտագաղթը աշխատուժի կորուստ է: Կորցրած այդ աշխատուժն այլևս չի նպաստելու հայրենի երկրի տնտեսական աճին և զարգացմանը: Իհարկե, Հայաստանի դեպքում աշխատուժի մեկնումով տնտեսական ներգործուն կապի կտրուկ ընդհատում չի լինում, քանի որ այդուհետ, որոշ ժամանակ անց, հայրենի երկրում դեռևս ապրող ընտանիքի անդամներին ուղղված  ֆինանսական տրանսֆերների ներհոսքն է սկսվում արտագաղթած աշխատուժի կողմից:

3. ԱՅՆ ԵՐԿՐԻ ՏԵՂԱԲՆԻԿ ԱՇԽԱՏՈՂԻ ՏԵՍԱՆԿՅՈՒՆԻՑ, ՈՒՐ ՆԱ ԱՐՏԱԳԱՂԹՈՒՄ Է արտագաղթը ընդհանուր տնտեսական ճգնաժամի պայմաններում աշխատատեղի համար մրցակցության ճնշող իրավիճակ է պահանջարկի և առաջարկի հիմունքներով գործող աշխատաշուկայում: Ակնհայտորեն, աշխատուժի առաջարկի մեծացման պայմաններում, աշխատանքի դիմաց վարձատրությունը նվազում է: Այս իմաստով էլ ճիշտ նույն պատկերն է այսօր Սիրիայի պատերազմից փրկված և Կանադայում հանգրվանած սիրիացիների դեպքում:

Քվեբեկի դեպքում ճիշտ չէր լինի ասել, թե մենք, ներգաղթողներս, ստանում ենք տեղաբնիկ քվեբեկցիների աշխատատեղերը. ավելի ստույգ, մեր ներկայությունը պատճառ է դառնում աշխատանքի դիմաց վարձատրության իջեցման, ինչի պատճառով էլ  տեղաբնիկների մոտ հնարավոր է հանդիպել որոշակի հոգեբանական-պաշտպանական մեխանիզմների դրսևորման, երբեմն ազգային կամ ռասսայական խտրականության, հակակրանքի, երբեմն էլ ազգայնամոլական մղումների տեսքով:

4. ԸՆԴՈՒՆՈՂ ԵՐԿՐԻ ՄԵԾ ՁԵՌՆԱՐԿՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԻ ՏԵՍԱՆԿՅՈՒՆԻՑ, ձեռնարկություններ, որոնք ցածր վարձատրությամբ աշխատելու պատրաստ աշխատուժի մեծ կարիք ունեն, արտագաղթը փայլուն հնարավորություն է ընձեռում խաղալ աշխատանքի դիմաց վարձատրության թվերի վրա: Չմոռանանք, որ նոր եկածները մղոններով հեռու են աշխատանքային արհմիությունների  (սենդիկատների) միջոցով իրենց աշխատավորական իրավունքների պաշտպանության հիմնահարցերը բարձրաձայնելուց, դրանց պաշտպանության ակտիվ մասնակիցները դառնալուց, քանի որ այդ գործելաոճը մեծապես հեռու է նրանց ապրած կյանքից: Մեծ ձեռնարկություններն օգտվողի շահեկան կարգավիճակում են, քանի որ ոչ միայն իջեցնում են մարդկային ռեսուրսի վարձատրությունը, կանխարգելում և չեզոքացնում արհմիությունների հետ շատ թանկ արժեցող վիճահարույց իրավիճակները, այլև նույնիսկ իրենց բարոյապես ներկայացնում անտիռասիզմի երաշխավորի վեհ լուսապսակով:

5. ԸՆԴՈՒՆՈՂ ԵՐԿՐԻ ՄԻՋԻՆ ԵՎ ՓՈՔՐ ՁԵՌՆԱՐԿՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԻ ՏԵՍԱՆԿՅՈՒՆԻՑ ներգաղթողների ներկայությունը միջին և փոքր ձեռնարկություններում նպատակահարմար չէ, քանի որ հաշված թվով աշխատակիցներ ունենալու պայմաններում յուրաքանչյուր աշխատակցի լինելը հատկապես արդարացված պետք է լինի: Ասվածին ի հավելում, մի կողմից փոքր և միջին ձեռնարկատերերից գանձված հարկերի մի մասը հատկացվում է սոցիալական ծրագրերին, մյուս կողմից մեծ ձեռնարկատերերը, փոքր և միջին ձեռնարկատերերի համեմատ ձեռներեցության մրցակցային շուկայում շահեկան դիրք ունենալով, ներգաղթողներին աշխատանքի տեղավորելու հաշվին նվազեցնում են իրենց ծախսերը, արդյունքում, փոքր և միջին ձեռնարկատերերը ձեռք չեն բերում աշխատուժ և, հետևապես կորցնում են թե աշխատաշուկայի և թե պարտադիր հարկային վճարների տեսանկյունից:

Արտագաղթը ԵՎ այն ուղեկցող հոգեբանական ՑՆՑՈՒՄՆԵՐԸ

Նոր մշակույթի հանդեպ հակազդում-ռեակցիան ինքնին մեծ ցնցում է մի կողմից անձի կյանքում զանգվածային, միաժամանակյա փոփոխությունների պատճառով, նորի իսկական «հարձակման» հետևանքով, մյուս կողմից, քանի որ տարբերությունները կասկածի տակ են դնում նրա սեփական մշակութային արժեքները: Մարդաբան Կ. Օբերգը, ով առաջ է քաշում «հոգեբանական-մշակութային ցնցում» արտահայտությունը, այն բացատրում է այսպես. «ցնցման այս ձևն անձին համակում է սոցիալական փոխհարաբերություններում իրեն բնութագրող հարազատ, ընկերական, սովորական, բնական և բնականոն կյանքի խորհրդանիշերի կորստի սահմանագծին հայտնվելուց, նոր երկրի նոր իրականության մեջ անձնային-ազգային տեսակի բոլոր այդ բնութագրիչները կորցնելու անհանգստության, հոգեբանական վախերի արդյունքում»:

Սոցիալական այդ փոխհարաբերություններն իրենցում ներառում են այն հազարումի տարբերակները, որոնցում մարդիկ իրենց դրսևորում են կյանքի տարբեր հանգամանքներում. օրինակ՝ երբ ձեռք սեղմել, ո՞ր պայմաններում և ո՞րքան  թեյավճար տալ, ինչպե՞ս գնումներ կատարել, ո՞ր դեպքերում ընդունել հրավերը և ո՞ր դեպքերում այն դիտարկել որպես պարզապես բարեկիրթ առաջարկ՝ ասված առանց իսկապես հրավիրելու իրական մտադրության, ե՞րբ լուրջ ընդունել մարդկանց ասածները, ե՞րբ որպես կատակ,և այլն: Այս բնութագրիչները և խորհրդանիշերը, որ կարող են լինել բառերի, շարժումների, դիմախաղի, ավանդույթների և նորմերի տեսքով, ձեռք են բերվում անձի կրթության երկարատև տարիների ընթացքում և անձի մշակույթի մասն են կազմում այնքան ժամանակ, քանի դեռ նա իր լեզվի, իր ծագումնաբանական լեզվամտածողության, լեզվամշակույթի և ավանդույթների, հավատալիքների կրողն է իրեն զգում: Անձի ներքին խաղաղությունը և նրա արդյունավետությունը կախված են այդ որոշակի կոնկրետ խորհրդանիշերից և բնութագրիչներից, որոնք, մեծամասամբ  անձի գիտակցական շերտից դուրս են և գտնվում են խորը ենթագիտակցականի և անգիտակցականի տիրույթներում:

Այս ամենի շուրջ իրականացված ուսումնասիրությունները գալիս են այն եզրահանգման, որ մշակութային արժեքների հարաբերականության մասին ամենաիրազեկ, տարբեր մշակույթների տարբերությունների իմացության մեջ ամենալավ տեղեկացված անձինք և ապրումակցելու ունակությամբ ամենաօժտվածներն են առավել ուժգին ապրում մշակութային ցնցումը: Բայցև, եթե նրանց հաջողվի հարմարվել նոր իրականության վարքուբարքերին, այդ դեպքում հենց նրանք ամենալավը կարող են ինտեգրվել տեղաբնիկների մշակույթին:

Ըստ միջին վիճակագրական տվյալների՝ ուրիշ երկրում բնակվող մարդկանց միայն 30%‑ն է, որ հետ է կանգնում նոր երկրում հաստատվելու իր ծրագրից՝ հարմարվելու անընդունակ իրեն զգալու պատճառով:

Հոգեբանական ցնցմանը և նոր իրականությանը հարմարվելու փուլերը

Մեր՝ ազգային մշակույթ, սովորույթներ փոխած մարդկանց ադապտացումը, հարմարվելը  նոր իրականությանը ընդհանուր առմամբ տեղի է ունենում երեք փուլով:

Առաջին փուլը նոր մշակույթի հանդեպ դրական էներգիայով լի, վառ արտահայտված ոգևորվածության, ներշնչանքի, բավականության և բավարարվածության փուլն է: Այս առաջին փուլը տևում է մոտավորապես երկուսից երեք ամիս, որին հաջորդում է երկրորդ փուլը՝ նոր մշակույթին, սովորություններին ծանոթանալու, ընդունելու, յուրացնելու տևական փուլը՝ մոտավորապես երեքից տասնութ ամիս տևողությամբ և ավարտվում է երրորդ փուլով՝ հարաբերականորեն հարմարված դառնալու շրջանով, երբ նորը սովորական է դառնում անձի համար, և անձը դառնում է պակաս սթրեսային, պակաս մտահոգ, ավելի քիչ տխուր և ավելի շատ արդյունավետ:

Հոգեբանական ցնցումը կանխարգելող կախարդական լուծում չկա: Ժամանակը և նոր իրականության, նոր մշակույթների, սովորությունների, բարքերի հետ տևական շփումը լավագույն դեղահաբն են: Պետք է խուսափել մեկուսանալուց,  դիմակայել և տեղի չտալ նոր միջավայրի հետ շփման մեջ չմտնելու մղումին և ավելի հարմարավետ զգալ:

Միաժամանակ, մենք, ներգաղթողներս, պետք է իրատես լինենք և համեմատականորեն ավելի ցածր ակնկալիքներ ունենանք ինքներս մեզնից, քան ունեինք մեր հայրենի երկրում, չափավորենք սթրեսը հանգստի փուլերով և սոցիալական աջակցությամբ: Այստեղ է, որ մեր հայրենակիցների խումբը կարևոր դեր է խաղում:

Զուգահեռաբար շատ կարևոր է տեղաբնիկների միջավայրում ընկերներ ունենալը: Օրինակ՝ օտարերկրյա ուսանողների շրջանում իրականացված ուսումնասիրությունները ցույց են տալիս, որ տեղաբնիկ ուսանողների շարքում ընկերներ ունեցողները շատ ավելի տեղեկացված են դառնում այլ մշակույթների, բարքերի և սովորությունների մասին և ավելի բավարարված իրենց այցից վերադառնում իրենց երկիր, քան նրանք, ովքեր այդ ժամանակահատվածում տեղաբնիկ ընկերներ ձեռքբերած չեն լինում: Ի դեպ, ընդհանուր առմամբ, օտարերկրա ուսանողները որպես իրենց ամենամեծ դժվարություն խոսում են տեղաբնիկների շրջանում ընկերներ ձեռքբերելու դժվարության մասին:

Անշուշտ, երբ խոսվում է հոգեբանական-մշակութային ցնցումների մասին, խոսքը առաջնային հարմարման մասին: Նրանց դեպքում, ովքեր երկու-երեք տարուց ավել են ապրում որևէ երկրում կամ մշտական բնակություն են հաստատել, հարմարման գործընթացը շարունակվում է բոլոր այդ տարիների ընթացքում, իսկ մշտապես այդ երկու սոցիումների միջև ապրելու դեպքում՝ ողջ կյանքի ընթացքում, ինչպես որ մարդը սովորում է ինքն իրեն ճանաչել իր ողջ կյանքի տևողությանը զուգահեռ:

Փոխել սովորույթներ, սովորություններ և կենսական բարքեր, մշակույթ, ձեռք բերել մեկ ուրիշը, մեր մեջ ձևավորել մեկ այլ հոգեբանական ինքնություն՝ ելնելով այն հոգեկերտվածքից, որում ապրել ենք մեր կենսափորձը, ծայրահեղ դանդաղ ընթացող գործընթացներ են:

Այս ամենը լոկ վերարկու չէ, որ պարզապես հագնում ենք ըստ ճաշակի և ըստ տվյալ պահի թելադրանքի: Այս ամենը մեր անձի միասնական ինքնության համընդհանուր մասն է կազմում:

Ըստ ուսումնասիրությունների՝ անձի ազգային տեսակի, ծագման ինքնությունը գերակշռում է ներգաղթելուց դեռ երեք սերունդ այն կողմ: Իր ծագման ինքնությունը, ըստ այդ ինքնության ձևավորված հոգեբանական կերտվածքը կենսականորեն փոփոխելու  համար ներգաղթողը ժամանակի ընթացքում համեմատում և հակադրում է իր ազգային սովորույթները, բարքերն ու նիստուկացը նոր իրականության սովորույթներին, բարքերին ու նիստուկացին և այն դարձնում իր անձի մեկ միասնական ինքնություն:

Վերլուծաբանները եկել են այն եզրահանգման, որ արժի զգուշանալ շատ արագ և շատ դյուրին հարմարվելուց: Եթե մենք «մեծ կտորներով» մերժենք մեր ծագման մշակութային ինքնության ժառանգությունը և մեր ազգային արժեհամակարգը՝ միանգամից և ամբողջությամբ «կուլ տալու» համար տեղաբնիկների կենցաղավարությունը, արժեհամակարգը, բարքերն ու սովորույթները, մեծ ռիսկի կգնանք և մեր ինտեգրման աշխատանքի ձախողման դեպքում ավելի ուշ կարող ենք մեր կյանքում հուզական խորը արտահայտված դեպրեսիվ հոգեվիճակի մեջ ընկնելու վտանգի առաջ կանգնել:

Ադապտացման գործընթացում երկու սոցիալական միջավայրերի՝ հայրենի երկրի և ընդունող երկրի ներկայացուցիչների հետ մշտապես կապի մեջ մնալու կարողությունը առաջնահերթություն է: Այն թույլ է տալիս ձևավորել մեկ միասնական ինքնություն երկու մշակույթների հիմքի վրա, կլանել հոգեբանական-մշակութային ցնցումները, մի կողմից և աջակցել ինքներս մեզ՝ նոր սոցիալական միջավայրի սովորույթների, բարքերի, նիստուկացի բացահայտումների ճանապարհին, մյուս կողմից:

Ճիշտ ինչպես փոքրիկ երեխան իր մայրիկի կարիքն ունի իրեն շրջապատող նոր միջավայրը բացահայտելու համար, այդպես էլ այլ երկիր նոր եկած մարդը, իրեն հարազատ սոցիումի ներկայացուցիչների կարիքն ունի ավելի լավ ինտեգրվելու համար: Ի դեպ, կրկին հիշենք, որ նոր եկած ընդունված է համարել ուրիշ երկրում բնակության առաջին չորս տարիներն ապրող մարդուն:

Ըստ իմ անհատական դիտարկումների, տարբեր մշակույթների և սոցիումների շփումը անփուսափելիորեն սթրեսային է, բայց, երկարաժամկետ լինելու դեպքում հարստացնում է փոխադարձաբար և նույնիսկ օգնում է ավելի լավ ճանաչել և գնահատել մեր սեփական սոցիումի արժեհամակարգը, բարոյական նորմերը, ազգային սովորույթները, բարքերը, նիստուկացն ու մշակույթն առհասարակ:

Արտագաղթի հնարավոր երեք հիմնական հետԵՎանքները
որպես գործընթաց.
ինտեգրուՄ, ձուլում (ասիմիլացիա), ՀԱՄԱՅՆԱՎԱՐՈՒԹՅՈՒՆ

Արտագաղթը այլ երկիր տեղափոխվելն է՝ այնտեղ բնակություն հաստատելու մտադրությամբ: Կա ևս մեկ նրբություն. օրինակ, ճապոնացի փորձառու մասնագետը, ով գալիս է Բրյուսել մի քանի տարով Տոյոտա-Բելժիք ընկերությունում աշխատելու՝ հետագայում կրկին Ճապոնիա վերադառնալու մտադրությամբ, կամ հարավամերիկյան երկրներից մեկի քաղաքացի-մասնագետը գալիս է Մոնրեալ իր երկրի որևէ ընկերության մասնաճյուղում փորձի փոխանակմամբ աշխատելու, չի դիտարկվում որպես ներգաղթող:

Այս դեպքում Եվրամիությունը, հավակնելով դառնալ ապազգային մեծ տերություն, իրեն հռչակելով եվրոպական քաղաքացիների միություն, իր իրավունքն է համարում իտալացիներին, ֆրանսիացիներին, գերմանացիներին և Եվրամիության տարածքի մյուս երկրների քաղաքացիներին ներգաղթողներ (իմիգրանտներ) չհամարել, այլ ընդունել որպես պարզապես աշխատելու նպատակով ազատորեն այստեղ, այնտեղ տեղափոխվող անձանց: Ինչևէ, պատմությունը վկայում է, որ բոլոր ժամանակներում բնակչության միգրացիայի հիմնական պատճառները խաղաղ պայմաններում բնակվելու և տնտեսական բնույթ են կրում:

Իսկ ի՞նչ է ինտեգրումը: Ծագումնաբանորեն այս բառը գալիս է լատիներեն integrare բառից, որը նշանակում է ամբողջական դարձնել, մասը ներառել ամբողջի մեջ: Ինտեգրումը, ըստ սոցիալական հոգեբան Փարսոնսի, սոցիալական համակարգի ֆունկցիաներից մեկն է, որն ապահովում է ամբողջի առանձին տարբեր մասերի համակարգումը և ամբողջի՝ որպես մեկ միասնության, արդյունավետ գործունեությունը: Խմբի մասին ասում են, որ այն ինտեգրված է, եթե խումբն ունի սոցիալական միաձուլվածության բարձր աստիճան:  Սոցիալական հոգեբանության մեջ ինտեգրացիան արտահայտվում է խմբի անդամների միջև նույն խմբին պատկանելու և նույն արժեհամակարգն ունենալու զգացումն ամրապնդող փոխազդեցություններով:

Մարդը ինտեգրված է համարվում, եթե կրում է այն հասարակության արժեքներն ու նորմերը, որտեղ ապրում և որին պատկանում է:

Տրամաբանորեն հաջորդ հարցը. այդ դեպքում ե՞րբ ենք մենք՝ այլ երկրներում ապրողներս, ձուլված համարվում:

Ձուլումը մի գործընթաց է, որի միջոցով անձը պարտադրողաբար վերածվում է այլ սոցիումի մի մասի: Ձուլված անձի մոտ ամենավառ ցուցանիշը նրա ծագումնաբանական մշակույթի լիարժեք անհետացումն է, իր հավատալիքներից, հարազատ սովորույթներից և բարքերից հրաժարումը:

Իրականում մենք, ներգաղթողներիս առաջին սերունդը, չենք ձուլվում նոր արժեհամակարգին՝ բացառությամբ այն դեպքերի, երբ մեր ազգային, ծագումնաբանորեն մեր ամենամոտ մշակույթն ու արժեհամակարգը անսահման մոտ է մեզ ընդունող երկրի մշակույթին և արժեհամակարգին, ինչն Հայաստանից որևէ երկիր գնացած առաջին սերնդի մասին չէ հաստատ, քանի որ մեր սովորույթներն ու մշակույթն առհասարակ խորապես տարբերվում են այլ ազգերի մշակույթներից և սոցիալ-հոգեբանական ազգային ընդհանրական կերտվածքից: Առավելագույնը ինչ տեղի է ունենում մեր՝ ներգաղթողիս առաջին սերնդի հետ՝ ինտեգրումն է: Ներգաղթողի միայն երկրորդ, երրորդ սերունդներն են ենթակա ասիմիլացման, քանի որ միայն լավ ինտեգրված, այդ սոցիումում սերտորեն ներաճած  ընտանիքում մեծացող երեխաներն են ու այն սերունդներն են ասիմիլացվում, ում մեջ վաղ մանկուց ներարկվել են ընդունող երկրի հասարակության արժեքները, ում անձը կերտվել է այդ մշակույթով, ով կրողն է այդ արժեհամակարգի և ում մոտ դեռ մանկության վաղ շրջանից սոցիալական կապեր են հյուսված տեղի բնակիչների հետ:

Ինտեգրումից կամ ասիմիլացիայից բացի՝ որպես արտագաղթի հետևանքներից երրորդ տարբերակ՝ համայնավարությունն  է: Համայնավարական մոտեցումն առանձնակի արժևորում է հարգանքը տարբեր մշակույթների հանդեպ: Այսպիսին է Կանադա ներգաղթի տարբերակը – համայնավարական: Տարբեր մշակույթները, ազգային փոքրամասնությունները, էթնիկ խմբերը նույն տարածքում ապրելով՝ պահպանում են իրենց ազգային, մշակութային առանձնահատկությունները: Հասարակությունը դառնում է բազմամշակութային: Իրականում այստեղ ականատեսն ենք, ինչպես ասում են՝ ձեթի և ջրի չխառնվելու գաղափարախոսությանը: Այն ազգայնասիրական է. կողք-կողքի ապրում ենք, բայց պահպանում ենք մեր ազգային ինքնությունը, չենք ձուլվում:

Ըստ վերլուծաբանների, ձուլումը երկար հոգեբանական-սոցիալական գործընթացի արդյունք է: Այն, ի տարբերություն համայնավարության, ժխտում է ազգային-մշակութային-կրոնական տարբերությունները և պարտադրում անձին դառնալ գերիշխող խմբի խմբային-ազգային տեսակի կրողը:

ԱՐՏԱԳԱՂԹԱԾՆԵՐԻ ԸՆՏԱՆԻՔՈՒՄ
ԱԶԳԱՅԻՆ ԼԵԶՎԱՄՏԱԾՈՂՈՒԹՅԱՆ ՀԵՏԱԳԱՆ
ԵՎ ծնող-երեխա փոխհարաբերությունները

Արտագաղթը բազում նուրբ հոգեբանական հարցեր է առաջ բերում մանկահասակ երեխաներ ունեցող ընտանիքներում: Այդպիսիներից, որպես առավել հիմնական կարող ենք առանձնացնել երեխաների կյանքում մայրենի լեզվի պահպանման, ազգային ինքնության ձևավորման և ծնող-երեխա փոխհարաբերությունների հարցերը:

Մի կողմից, իհարկե, շատ կարևոր է ընտանիքում մայրենի լեզվով խոսել շարունակելը, մյուս կողմից երեխաների համար, բազմալեզու միջավայրում ապրել տանը, դպրոցում և արտաքին աշխարհում, և այդ լեզվամիջավայրերի մտածողության, արժեհամակարգերի մեծ տարբերության մեջ որպես մեկ միասնական անձ ձևավորվել փորձելը իրապես դժվար և հոգեբանական լարվածությամբ ուղեկցվող գործընթաց է:

Հատկապես, երբ ծնողները կարևորում են, որ իրենց երեխան մեծանա հայեցի արժեքներ կրող, հայերեն կարդալ, գրել իմացող մարդ, նրանց համար ապահովում են պայմաններ պետական լեզուներից բացի սովորելու նաև հայոց լեզու, հայ գրականություն, հայոց պատմություն և մշակույթ  հայի ինքնությունը ճանաչելու, գնահատելու, հայ ձևավորվելու առաքելությանը ծառայող, տեղի հայերի՝ մեծապես հայոց ցեղասպանության արդյունքում տարրահան եղած և աշխարհով մեկ մազապուրծ փրկված, հանգրվան գտած, նվիրյալ արևմտահայերի կողմից ժամանակին հիմնած որևէ հայկական կրթօջախում (ուր ամենատարբեր ազգության մանկավարժ-ուսուցիչներ դասավանդում են տվյալ երկրի մասնավոր դպրոցների կրթական ծրագրով բոլոր հիմնական առարկաները ֆրանսերեն, անգլերեն պետական լեզուներով, և հավելյալ նաև ազգությամբ հայ ուսուցիչները՝ հայերեն լեզու, հայ գրականություն, մշակույթ, պատմություն, և ուր պարտադիր պայման է աշակերտի ծնողներից գոնե մեկի հայ լինելը), սակայն երկմտում են, որ գուցե մյուս կողմից ավելորդ դժվարություններ առաջանան իրենց երեխաների կյանքում, նրանց հետագա շփումներում, երբ նրանք փորձեն ապրել և աշխատել այլազգի տեղաբնիկ մարդկանց միջավայրում:

Սա հարց է, որի պատասխանները շատ անձնային-անհատական են և ամեն կոնկրետ դեպքում բևեռայնորեն տարբերվում են մեկը մյուսից, քանի որ, օրինակ, տվյալ դեպքում Մոնրեալի հայկական դպրոցների շրջանավարտների մեջ կան Օտտավայում կառավարական նստավայրում աշխարհի տարբեր երկրներից պաշտոնական այցով ժամանած ղեկավարների, բարձրաստիճան հյուրերի համար միաժամանակյա թարգմանություն իրականացնող, հայ ծնողներ ունեցող երիտասարդ հայ թարգմանչից սկսած մինչև տարբեր բնագավառներում՝ մտավոր, դասախոսական և այլ ոլորտներում հաջողությամբ գործող հայ մասնագետներ, ովքեր միջնակարգ կրթություն ստացել են Կանադայի հայկական միջնակարգ կրթօջախներից մեկում:

Տվյալ երկրի պետական դպրոցներից մեկն իրենց երեխաներին ուղարկող հայ ծնողների համեմատ, հայապահպանման հարցը կարևորելով՝ հայկական դպրոց ընտրող ծնողները կամովի ստանձնում են կրկնակի աշխատատար և երկար տարիների հավելյալ պատասխանատվություն իրենց երեխաների ապագայի հանդեպ:

Այստեղ պետական դպրոցներում, բնականաբար, հայի և հայերենի հետ կապված ոչինչ չեն սովորեցնում, և ծագումով հայ երեխաներն ամենօրյա հավելյալ աշխատանք և ջանքեր չեն ներդնում հայոց լեզու, հայ գրականություն, հայոց պատմություն և մշակույթ սովորելու, հայի ազգային ինքնությունը ճանաչելու, գնահատելու, հայ ձևավորվելու համար, և այս դեպքում արդեն կասկածելի է, թե արդյունքում անձնային-հոգեբանական ի՞նչ ընդհանրություններ են ունենում պետական դպրոցներ գնացող ծագումով հայ երեխաները իրենց հայ ծնողների հետ՝ տարիներ շարունակ այլ լեզվամտածողության արժեհամակարգում սովորելով և արդյո՞ք ունենում են:

Կարծում եմ նրանց հայ լինելը վտանգված է, քանի որ, երբ այդ հայ երեխաներն իրենց հայ ընտանիքում ծնողների հետ խոսում են ֆրանսերեն կամ անգլերեն և պարտադրում են ծնողներին իրենց պատասխանել ոչ թե հայերենով, այլ օտար լեզուներից մեկով, քանի որ նրանք իրենց օրվա մոտ տասը ժամը անցկացնում են օտարալեզու դպրոցում (այստեղ դպրոցական օրն անհամեմատ ավելի երկար է, երեխաների մեծ մասն էլ ստիպված է երկարօրյա գնալ):

Երբ այս երեխաների լեզվամտածողությունը մանկապարտեզից, դպրոցից սկսած ձևավորվում, ամրապնդվում է այլ լեզվամտածողության դաշտում, օտարազգի պետական կրթական հաստատություններում, ևս մեկ հայ սերունդ ունենալու հարցը վտանգի տակ է դրվում:

Այսպես է, որ ուղղակիորեն սկիզբ է դրվում արտագաղթած ընտանիքների երկրորդ, երրորդ և մյուս սերունդների ասիմիլացիայի գործընթացին, իսկ հայկական դպրոց ընտրելու դեպքում՝ համայնավարական, ինտեգրման գործընթացներին. ապրում ենք կողք-կողքի, բայց չենք ձուլվում՝ մեր ազգային բնութագիրն ու տեսակը պահպանելու և մեր երեխաներին փոխանցելու շնորհիվ:

Առանցքային հիմնահարցերից է արտագաղթած ծնող-երեխա փոխհարաբերությունների հարցը: Արտագաղթած ծնողները և երեխաները հաճախ ապրում են բևեռայնորեն տարբեր սովորույթների սոցիալ-հոգեբանական աշխարհներում: Ծնողները, իրենց գիտակցական կյանքն ապրած և տեղափոխված լինելով լրիվ ուրիշ արժեհամակարգ ունեցած միջավայրից, օբյեկտիվորեն, հաճախ քիչ են տեղեկացված իրենց երեխաների՝ տնից դուրս ապրած կյանքի մասին: Հաշվի առնելով այն, որ անգամ իրենց հայրենի երկրում ապրող ընտանիքներում սերունդների միջև տարիքային տարբերությունն արդեն իսկ խնդիրներ է բերում ծնող-երեխաներ փոխհարաբերություններում, կարելի է պատկերացնել, թե այլ երկիր տեղափոխված սերունդների տարիքային տարբերությունը գումարվելով այլ սոցիումում, այլ իրականության մեջ ապրելուն, ինչպիսի նոր մարտահրավերների առաջ է կանգնեցնում արտագաղթած ծնողներին իրենց երեխաների հետ փոխհարաբերություններում: Այս երեխաների համար կրկնակի դժվար է ապրել երկակի սոցիալ-հոգեբանական արժեհամակարգերի պահանջների և ակնկալիքների ներքո. տանը մի, տնից դուրս՝ ուրիշ: Երեխաները վստահ չեն արդյոք կարող են դիմել իրենց ծնողներին իրենց մտահոգություններով և խնդիրներով՝ գտնելով, որ իրենց ծնողները, ուրիշ երկրում մեծացած լինելով և այս երկրի կրթական հաստատությունները լավ չճանաչելով, չեն կարողանա ճիշտ խորհուրդ կամ օժանդակություն ցույց տալ իրենց:

Ի դեպ, ուսումնասիրությունների առանձին և ծավալուն թեմա է Կանադայի ֆրանսիական մաս՝ Քվեբեկ նահանգ, «Հմուտ մասնագետներ» (Skilled workers, Travailleurs qualifiés) կոչվող տվյալ նահանգի կողմից իրականացվող ընտրության ծրագիր-մրցույթով եկողների Քվեբեկում ապրելու, հաստատվելու հարցի ուսումնասիրությունը:

«Հմուտ մասնագետներ» ծրագրով Քվեբեկ նահանգ՝ հիմնականում Մոնրեալ եկած հմուտ մասնագետներն իրենց մասնագիտական ակնկալիքները որքանո՞վ են արդարացված զգում: Որքանո՞վ էին ժամանակին տեղեկացված Քվեբեկում օգտագործվող ֆրանսերեն լեզվի Ֆրանսիայի դասական ֆրանսերենից այդքան հեռու, գրեթե ուրիշ լեզու լինելու մասին, որով խոսել կարողանալու և այդ լեզվով՝ քվեբեկերենով (québecois, parler le québecois) գործածվող բազմաթիվ արտահայտությունները հասկանալու համար անգամ հատուկ գրքեր և ուսումնական ձեռնարկներ կան Քվեբեկում տպագրված:

Մասնագետներ, ովքեր Քվեբեկում ինքնաթիռի վայրէջքից հետո իրենց կյանքի առաջին մի քանի տարիները ստիպված են սովորել մի ֆրանսերեն, որը իրականում ընդամենը ամենահեռավոր աղերս ունի քվեբեկցիների ամենօրյա կյանքում գործածվող քվեբեկերեն-ֆրանսերենի կամ քվեբեկյան ֆրանսերենի հետ, քանի որ երբ տեղաբնիկ մի քվեբեկցի խոսում է մեկ այլ տեղաբնիկ քվեբեկցու հետ քվեբեկյան լեզվով, գրեթե անհնար է նրանց հասկանալ, կամ առավելևս հասկանալ նրանց հումորը անգամ երկար տարիներ նրանց կողքին ապրելով, շփվելով, նրանց հետ աշխատելով:

Մասնագետներ, ովքեր համակարգչի մասնագետ լինելուց բացի (օրինակ՝ համակարգչային ծրագրավորող, ցանցային ադմինիստրատոր կամ համացանցային կայքերի դիզայներ) մնացած բոլոր դեպքերում իրենց մասնագիտությամբ աշխատելու համար այստեղ տեղափոխվելով պարզում են, որ ըստ Քվեբեկի օրենքների՝ ստիպված են տարիներ և ֆինանսական մեծ միջոցներ հատկացնել իրենց հայրենի երկրների, անգամ եվրոպական երկրների համալսարանական դիպլոմների ճանաչման համար (բացառությամբ Ֆրանսիայի համալսարանների, քանի որ Քվեբեկը պատմականորեն ֆրանսիացիների կողմից հիմնադրված լինելով՝ հատուկ համաձայնագրեր ունի Ֆրանսիայի հետ բոլոր բնագավառներում և, ըստ այդմ՝ Ֆրանսիայից եկած ֆրանսիացիների դիպլոմները հատուկ արտոնություններ ունեն Քվեբեկի աշխատանքային շուկայում և բուհական համակարգում) մյուս բոլոր դիպլոմների դեպքում մասնագետները ստիպված են բուհական ծրագրերում առարկաների տարբերություններ հանձնելու համար կրկին ուսանել և պահանջվող առարկաներն անցնել, հաճախ բակալավրի կամ մագիստրատուրայի ծրագիրն ամբողջությամբ անցնելով՝ կրթական ծրագրերի միջև տարբերությունների հսկայական լինելու պատճառով: Արդյո՞ք բավարարված են իրենց զգում այս մասնագետները, չունե՞ն խաբվածության զգացում:

Շատ են նաև այնպիսիք, ում ընտանիքների ընտրվելուց, տեղափոխվելուց հետո պարզվում է, որ իրենց մասնագիտության հանդեպ պահանջարկն այստեղ իրականում ցածր է, և նրանք ստիպված են լինում մտածել այլ մասնագետ դառնալու, ինչպես ասում են՝ վերապրոֆիլավորման մասին, և դեռ պարզվում է, որ լեզուների իմացությունն իրականում բավարար չէ այլ մասնագիտություն սովորելու համար, հետևապես գրեթե բոլորը ստիպված են առաջին նվազագույնը վեց ամիսն անցկացնել Քվեբեկի կողմից քոլեջներում կազմակերպվող «ֆրանսիզասիոն» կոչվող ֆրանսերեն լեզվի արագընթաց դասընթացներում՝ շաբաթը հինգ օր, օրը յոթ ժամ զբաղվածությամբ, և հետո միայն փորձում այս իրականության մեջ պահանջարկ ունեցող մասնագիտություն սովորել, որն էլ իր հերթին տևում է մեկ տարուց մինչև երեք-չորս տարի՝ ըստ մասնագիտության:

Երբեմն նաև պարզվում է, ըստ տեղաբնիկ ձեռնարկատերերի, ներգաղթող մասնագետները չեն բավարարում իրենց մասնագիտությամբ աշխատելու համար Քվեբեկ նահանգի կողմից այդ աշխատանքի բնութագրով սահմանված մասնագիտական որակավորման չափանիշներին և պահանջներին, ինչպես նաև ցանկալի չափով չեն տիրապետում ֆրանսերեն, ավելի ճիշտ՝ քվեբեկերեն լեզվի իմացությանը:

Կան նաև դեպքեր, երբ կայացած մասնագետների մասնագիտությունները Կանադայի ազգային անվտանգության ցուցակի մասնագիտություններից մեկն է և ներքին կարգով նախատեսված է ֆրանսիական և անգլիական ծագումով տեղաբնիկ քվեբեկցիների համար (օր.՝ հոգեբան, ոստիկան, ուսուցիչ և այլն. ցուցակը ծավալուն է):

Ի՞նչպես են իրենց զգում բոլոր այս և շատ այլ մասնագետներ, ովքեր ընտանիքի առաջնահերթ հոգսերը հոգալու համար իրենց մասնագիտական որակավորման հետ կապ չունեցող ժամանակավոր աշխատանք են փորձում գտնել՝ ի վերջո մի օր իրենց մասնագիտությամբ աշխատելու հույսով: Տարիներն անցնում են, իսկ ամեն տարի Կանադա երեք հարյուր հազարից ավելի նույն հույսն ունեցող հմուտ մասնագետներով լի ինքնաթիռներ են վայրէջք կատարում և միայն վերջին տարում պատերազմներից այստեղ հանգրվան փնտրող ավելի քան քսանհինգ հազար փախստական, որոնցից շատերը ևս իրենց երկրում փորձառու մասնագետներ էին, իրենց գործի հմուտ վարպետ, ովքեր կամա թե ակամա գալիս են համալրելու օրեցօր ավելի ու ավելի նեղ հնարավորություններով աշխատաշուկայում իրենց տեղը գտնել, հաստատել փորձող փորձառու մասնագետների շարքերը:

Վստահ ե՞ք, որ ուզում եք նրանցից մեկը դառնալ՝ նրանցից յուրաքանչյուրին և իրենց ընտանիքներին սպասվող բոլոր այս և դեռ շատ այլ հոգեբանական մարտահրավերների բախվել այս մասին արդեն տեղեկացված լինելուց հետո:

ՎԵՐՋԱԲԱՆԻ ՓՈԽԱՐԵՆ

Արտագաղթի հոգեբանական մեխանիզմներն ու դրսևորումները գունային մի ողջ ներկապնակ են: Օրինակ՝ իսկ ինչպիսի՞ն են, ըստ ուսումնասիրությունների, արտագաղթողների սոցիալական վստահության և քաղաքացիական ակտիվության հոգեբանական դրսևորումները ներգաղթած երկրում: Այս և նմանատիպ շատ այլ հարցերի ուսումնասիրությունները ծավալուն են և բազմաշերտ, հետևապես մեր հոդվածին տրամադրված էջերի սահմաններում բոլորին անդրադառնալն, իհարկե, իրատեսական չէ:

Բայցևայնպես՝ խորապես արդիական և իր մասշտաբներով խիստ մտահոգիչ այս թեմայի շուրջ այսքանն անգամ ներկայացնելը՝ արտագաղթի կենսական ծրագրեր վերանայելու և որոշում կայացնելուց առաջ ևս մեկ անգամ խորհելու՝ արդեն վերը ներկայացվածների լույսի ներքո, կշեռքի նժարները ծանր ու թեթև անելու հնարավորություն կարող է տալ: Անշուշտ, այդ թվում՝ մեզ նույնպես:

Հ.Գ. Լավատեսորեն ուղղորդված մտքերը իրագործման դրական ճանապարհ են բացում: Լավատես լինենք, որ մի օր ոչ միայն Ֆրանսիայում կամ որևէ այլ երկրում, այլ հենց մեր երկրում, մեր հայրենի հողի վրա էլ մեր ազգային հպարտություն Ազնավուրներին որպես Ազնավուրներ ձևավորվելու հնարավորություն կտրվի:

Չէ որ, ո՞վ գիտի, ամեն արտագաղթող ընտանիքում կարող են Ազնավուրներ լինել և գուցե հենց նրանք են, որ այսօր հեռանում են Հայաստանից:

7-ը հունվարի, 2016թ.
ք. Մոնրեալ, Քվեբեկ, Կանադա

ԳՐԱԿԱՆՈՒԹՅՈՒՆ

1.       Angus Reid (1991). Multiculturalism and Canadians: Attitude study 1991, National survey report. Submitted to Multiculturalism and Citizenship Canada.

2.       Baron, R. A., Byrne, D., & Watson, G. (1995). Exploring social psychology. Scarborough, Ontario: Allyn & Bacon.

3.       Berry, J. W., Kalin, R., & Taylor, D. M. (1977). Attitudes à l’égard du multiculturalisme et des groupes ethniques au Canada. Ottawa: Approvisionnements et Services Canada.

4.       Bourhis, R. Y. (Ed.). (1984). Conflict and language planning in Québec. Clevedon, Avon: Multilingual Matters.

5.       Dubé-Simard, L. (1981). Intergroup communication. In R.C. Gardner & R.Kalin (Eds.), A Canadian social psychology of ethnic relations. Toronto: Methuen.

6.       Moghaddam, F., Taylor, D. M., & Wright, S. C. (1993). Social psychology in cross-cultural perspective. New York: W.H. Freeman.

7.       Moscovici, S. (1979). Psychologie des minorités actives. Paris: Presses Universitaires de France.

8.       Sabbatier, C., & Berry, J. W. (1994). Immigration et acculturation. In R.Y. Bourhis & J. P. Leyens (Eds.), Stéréotypes, discrimination et relations intergroupes (pp. 261-291). Liège: Mardaga.

Քրիստինա Ստեփանյան
Երևանի պետական համալսարանի
Փիլիսոփայության, սոցիոլոգիայի և հոգեբանության ֆակուլտետի
Հոգեբանության բաժնի մագիստրատուրայի շրջանավարտ

Մոնրեալի պետական համալսարանի
Տեղեկատվության, բիզնեսի և վարչարարության ֆակուլտետի
Վարչարարության բաժնի շրջանավարտ