«Որքան, որ քարը որակաւոր լինի, յղկուելով է դառնում ադամանդ»։
«Ճաշակի եւ գոյնի մասին չեն վիճում։»
Երբ դպրոցական ծրագրի շրջանակներում մեզ մատուցւում էին հայ գրականութեան արեւմտահայ մեծերի շարքին նաեւ Յակոբ Պարոնեանի երկերը, պիտի խոստովանեմ, որ նրանք ինձ համար շատ հարազատ էին, ու ոչ մէկ դժուարութիւն ունէի բառապաշարը իւրացնելու, մինչդեռ իմ դասընկերներից շատերը կաղում էին ու փնտռում բառերի նշանակութիւնը, թերեւս պատճառն այն էր, որ ծնողներս արեւմտեան Հայաստանից էին գաղթել ու մեր ընտանիքում գործածուող խօսելաձեւը աւելի մօտ էր արեւմտահայերէնին, քան արեւելահայերէնին։
Շատ էի սիրում Պարոնեանի մանրապատումներից «Պտոյտ մը Պոլսոյ թաղերուն մէջ» շարքը։
Նրանից հարիւր տարի անց, մէկ ուրիշ պոլսահայ փայլուն մտաւորական, «Մարմարա» թերթը ապրեցնող խմբագիր Ռոպեր Հատտեճեանն է, որ իր հերթական զրոյցներից մէկի ընթացքին նոյն տրամաբանութեամբ զարգացրեց «Պտոյտ հայ բառարաններու մէջ» գաղափարը, որ մեզ թուաց հետաքրքիր եւ գրաւիչ։ Հետեւեցինք ու գոհ մնացինք՝ յայտնաբերելով հսկայական մի գանձարան։
Թերթելով Ստ.Մալխասեանցի հեղինակած բացատրական բառարանը՝ ահա թէ ի՞նչ է գրում մեծ լեզուաբանը մեզ հետաքրքրող ճաշակ բառի դիմաց. «Ծագում է պարսկերէնից կամ փահլեւերէնից։ Իմաստն է՝ գեղեցիկը ճանաչելու, ըմբռնելու ընդունակութիւն,… ինչ բանի մէջ նկատւում է պերճութիւն, վայելչութիւն…, որ յատուկ է մի անձի, մի ժողովուրդի, մի ժամանակի: Այն սովորութիւն է ու կարգ»։
Այս բոլորին կարելի է աւելացնել, որ ճաշակը բնական տուրք չէ, այլ այն ձեռք է բերւում ու զարգանում տարիների ընթացքին, ինչպէս ընթերցասիրութիւնը, մարմնամարզութիւնը, ճարտարախօսութիւնը, արտասանութիւնը ու շատ այլ «ութիւններ», միայն թէ անհրաժեշտ է դրա կարիքը զգալ ու աշխատել այդ ուղղութեամբ, որպէսզի նա լինի անհատի սեփական ճաշակը եւ ոչ թէ ուրիշին նմանուելն ու կապկելը, որին յաճախ նորաձեւութիւն կամ «ՄՈԴԱ» են կոչում։ Չմոռանանք յիշեցնել, թէ որպէս տարբերակ գոյութիւն ունեն նաեւ անճաշակութիւնն ու նրբաճաշակութիւնը, որոնց հանդիպում ենք յաճախ՝ դէպքերի ու դէմքերի բերումով։
Այս բոլորի մէջ մեզ անհանգստացնողն այն է, որ զարգացման ու առաջադիմութեան ճանապարհին գտնուող մեր նորաստեղծ երկրում, ըստ մեր ենթակայական (սուբյեկտիւ) կարծիքին, անճաշակ բաներ ու երեւոյթներ շատ կան, որոնք յուսով ենք կ՝անհետանան ժամանակի ընթացքին, եթէ այսօր գիտակցենք նրանց առկայութիւնն ու դիմադրենք նրանց արմատացմանը։ Հակառակ դէպքում, նրանք են դառնալու մեր դիմապատկերն ու մեր որակը։ Շատերը պիտի ասեն՝ ի՞նչ հոգ, բաւական է, որ մենք մեզ լաւ զգանք մեր մաշկի սահմաններում, մնացածը երկրորդական է ու նուազ կարեւոր։ Եթէ ստիպուած լինենք, կարող ենք համաձայնուել այդպիսի կարգավիճակի հետ, բայց իրականութեան մէջ այդպէս չէ, քանի որ մեր սահմաններից դուրս աչքեր կան ու նրանք զգուշօրէն հետեւում են մեր կեցուածքին ու ապրելակերպին, իսկ այսօր, դեռ դրսից եկածի կարիքը շատ ունենք։
Ի սկբզնանէ պայմանաւորուենք ընթերցողի հետ, որ «ճաշակ» հասկացութիւնը յարաբերական է, հեռու է բացարձակ լինելուց, ուստի անճաշակ որակուողը յանցագործ չէ, ինչպէս որ նրբաճաշակը հերոս չէ, այնքան ժամանակ, որ այդ որակումը մնում է անհատականի սահմաններում, բայց երբ այն համատարած բնոյթ է կրում, ապա մեր կարծիքով՝ մտածելու կարիք ու պահանջ է ստեղծւում։ Այստեղ պիտի յիշեմ մի դրուագ Սերւանտէսի «Դոն կիխոտ»-ից. «Վաճառքի էին հանել մի տակառ գինի, որի որակի մասին կասկածներ կային։ Համտեսի են հրաւիրում երկու մասնագէտ, որոնցից առաջինը գինին փորձելուց յետոյ յայտնում է, որ այն լաւ որակի է, բայց մի փոքր երկաթի համ ունի։ Երկրորդի կարծիքը լինում է այն, որ իսկապէս գինին հրաշալի որակի է, բայց մի փոքր կաշուի համ ունի։ Բոլոր ներկաները զարմանում են ու ծաղրում փորձագէտներին։ Բայց երբ տակառը դատարկում են, բանից պարզւում է, որ նրա յատակին կար մոռացուած մի բանալի կաշուէ կապով»։
Այս առակի իմաստն այն է, որ հակառակ տարածուած կարծիքին՝ դեռ կարելի է վիճարկել ճաշակը, քանի որ այն կարող է զարգանալով փոփոխուել։
Լրատուամիջոցներով տեղեկանում ենք, որ գրեթէ ամէն օր, արտասահմանեան մի պատուիրակութիւն է ներկայանում մեր նախագահին կամ վարչապետին, մեր երկրի հետ իրենց համագործակցութիւնը առաջարկելու։ Այդ ընդունելութիւնների ընթացքին երբ տեսնում ենք վարչապէտը կամ խորհրդարանի նախագահը հիւրընկալուող պաշտօնեայի հետ՝ մխրճուած արեւելեան քանդակապատ «չաֆչաֆլը-բարրոկո» ոճի բազկա-թոռների մէջ, չգիտես թէ ի՞նչ մտածես, բայց անշուշտ վստահ ենք, որ բանակցութիւնների որակը կապ չունի դրա հետ։
Պիտի չայպանենք, չգիտենք, թէ որտեղից ներխուժած, բազմաթիւ ծակերով «տաբատ-ջինսեր»ի ներկայութիւնը, որ հայ ուսանողուհիների մեծամասնութեան նախընտրելի հանդերձանքն է դարձել եւ համազգեստի իրաւունք է ստացել, որի կողքին աննկատելի չէն զանազան չափի ու տեսակի մօրուքաւոր տղաները, որոնց թիւը, մեր կարծիքով, առանց տարիքի ու պաշտօնի բացառութեան, անհամետատ շատացել է։
Միանգամայն անհասկանալի է, որ հեռատեսիլային հաղորդավարնրից մէկը (Տիգրան Դանիլյան) այնքան է ծածկում մօրուքապատ դէմքը խոշոր սեւ շրջանակների մէջ ակնոցներով, որ թւում է, թէ ծպտուած է ու դժուար է գուշակել ինքնութիւնը։ Ի՞նչ արած, այդ է իր ընտրութիւնը՝ ըստ իր ճաշակի։
Վերջին տարիներին, անդրատլանտեանի կողմերից, աշխարհով մէկ տարածուեցին հոլիւուդեան աստղերի՝ այր թէ կին, կիսամերկ դաջուած մարմինների պատկերները, որոնց հետեւեցին ֆուտբոլի ոչ պակաս փայլուն աստղերը, ու այդ վարակը, անշուշտ, որ պիտի Հայաստան եւս մտնէր ու մտա՛ւ՝ իր հետ բերելով նաեւ շրթներին, մարմնի ու դէմքի տարբեր մասերում տեղաւորուած (պերշինգ) մետաղեայ փայլուն զարդեր։[1] Պիտի խոստովանեմ, որ ցաւալի է, բայց մերոնք եւս իրենց արժանի տուրքը տալիս են այդ յառաջադիմութեանը։
Արեւեւմտեան լուրջ պարբերականները յաճախ են անդրադառնում վերջին երեսնամեակին ստեղծուած ու մատուցուած ֆիլմերին, լինեն հոլիւուդեան թէ ոչ, ընդհուպ, որոնք արժանանում են «Օսկար», «Սեզար» կամ այլ մրցանակների։ Այդ բնագաւառի քննադատնրը խստօրէն են արտայայտւում նամանաւանդ սունկի նման բուսնող սերիալների նկատմամբ, ուր յաճախ գռեհիկութիւնը տիրակալ է։ Բարեբախտաբար, հայկական սերիալները միջազգային հարթակներում բացակայ են։
Այդպիսի մի վերջին գաղափարական գոհարներից մէկն է «ՖՈՒԼ ՀԱՈՒՍ» կոչեցեալ տգիտութիւնների հանրագիտա-րանը, որ սփռւում է «Արմենիա» ալիքով։ Անհասկանալի է, թէ ո՞ւմ են ցանկանում զարմացնել իրենց մի քանի անգլերէն բառերի գիտութեամբ այդ «գլուխգործոցի» հեղինակները։ Երբուանի՞ց ի վեր կատակերգութիւնը անպայման նշանակում է խեղկատակութիւն՝ յագեցուած ծամածռութիւններով, իսկ գործածուած շուկայական լեզուն՝ անխուսափելի է։ Հետաքրքիր է, թէ հայաստանեան մօտ երեք միլիոնանոց բնակչութեան քանի, տոկոսն է հասկանում, թէ ի՛նչ է նշանակում «Ֆուլ հաուս» եւ ինչի՛ է այն ծառայում։
Տարօրինակ է, որ հայազգի «պրոդիւսորները», իրենց ստեղծած տգիտութիւններից չբաւարարուելով, ներմուծում են նաեւ հեռւից եկող բրազիլականը կամ այլ ազգերինը։ Ակամայից հարց է ծագում, թէ մեր մշակոյթով հպարտացողները բացակա՞յ են երկրից ու ոչ մի միջոց չկա՞յ դրանց առաջքն առնելու։
Եթէ մի փոքր ուշադիր լինենք կը տեսնենք, որ վերջին մի քանի տարիների ընթացքին ողջ հայկական մամուլը գործածում է դրսից եկած «Առաջին տիկին» արտայայտութիւնը երկրի նախագահի կնոջ առնչութեամբ։ Մեր կարծիքով այդ երեւոյթը ոչ միայն անճաշակ է, այլ նաեւ տգեղ, գռեհիկ ու գաւառա-խօսութիւն։ Եթէ կայ առաջինը ուրեմն պիտի լինի նաեւ երկրորդն ու թէրեւս երրորդն ու դեռ աւելին։ Բայց ինչքան մեզ յայտնի է մեր նախագահը կանանոցի տէր չէ ու հարճերով չի շրջապատուած, իսկ նրա կինը առ այժմ թագուհու տիտղոս կամ կոչում չի ձեռք բերել եւ բացի այդ, թւական որակում են ունենում մրցակիցները, ուստի կուզէի իմանալ թէ որտե՞ղ եւ ո՞ւմ եւ ի՞նչ մրցակցու-թինների է մասնակցում մեր «Առաջին տիկին»ը։
Մէկ ուրիշ, մամուլի կողմից շատ լայն տարածում ստացած ու սիրուած՝ «խօսնակ»ն է, որ մեր շնորհալի ներմուծողների ջանքերով հեռաւոր արեւմուտքից եկել ու փառաւոր ձեւով տեղաւորւել է մեր բառապաշարի ծալքերում՝ փոխարինելու արդէն գոյութիւն ունեցող ազգածին «բանբերին»։
Ի՞նչու, ի՞նչ իրաւունքով, ո՞ւմ մտայղացումով, ի՞նչ տրամաբանութեամբ, կամ ինչ որ մէկի թէլադրանքո՞վ, թէ հրամանո՞վ։ Բացի տգիտութիւնից կարելի է անւանել՝ ահաբեկչութիւն։ Այսու հարկ ենք համարում կրկնելու, որ ճաշակի հետ կապուած զոհերից ամենամեծ ու ամենաբռնաբարուածը մեր մայրենին է, չնայած, որ նա մեր ինքնութեան հիմքն է ու ատաղձը։ Այսօր եւրոպական բոլոր այն երկրները, որոնք այդ «լուսաւոր» աշխարհամասի դարաւոր մշակոյթի ուղղակի ստեղծողներն են, լուրջ պայքար են մղում ամերիկեանի ներխուժման դէմ, նամանաւանդ լեզուները խեղաթիւրելու բնագաւառում եղած առաջխաղացումներին։ Ֆրանսական առաջաւոր մամուլը յաճախ է անդրադառնում «ՖՐԱՆԳԼԷ-FRANGLAIS» լեզուատեսակի կործանիչ երեւոյթներին, որ այլ բան չէ, քան այսօրուայ երեւանեան հայերէնը, որ կիրառում են մեր գրաւոր թէ բանաւոր մամուլում։
Այս առիթով, անկարելի է չյիշել մի հանգամանք, որ մեր հայրենի արժէքաւոր մտաւորականներից Աշոտ Բլէեանը, որի հետ անձնական ոչ մէկ առնչութիւն ունենք, մի մարդ, որ գովելի քաջութիւնն ու պահանջն է ունեցել Մխիթար Սեբաստացու անունով դպրոց հիմնել, բայց անհասկանալի պատճառներով, յամառօրէն շարունակում է, իր բոլոր ելոյթների ընթացքին, «Է» օժանդակ բայի փոխարէն «Ա»-ն գործածել։ Այս պարագային կրթութեան կամ գիտութեան խնդիր չի կարող լինել, այլ մի գաղտնի նպատակ, որ մեզ կատարելապէս անհասանելի է։
Իզուր չէ, որ մեր հանճարեղ լոռեցին, սրտի դառը կսկիծով ասել է թէ սխալ խօսելը՝ ամենասրսափելի անճաշակութինն է։
Հեոինակ.
Ռուբէն Յուակիմեան
[1] Ո՞ւր մնացին մօրս գեղեցիկ ականջօղերը։
Բայց ինչպէ՞ս է, որ Ձեր ազգանունը սխալ եք գրել: Ոչ թէ Յուակիմեան, այլ՝ Յովակիմեան: