Քաղաքագետ Մանվել Սարգսյանի ֆեյսբուքյան գրառումը
Հայաստանի վարչապետ Ն.Փաշինյանն իր վերջին ելույթներից մեկում հայտարարեց, որ պատրաստ է ստորագրել ԵԱՀԿ Մինսկի խումբը լուծարելու որոշումը Ադրբեջանի հետ համաձայնեցված խաղաղության և միջպետական հարաբերությունների նախագծի ստորագրման հետ միաժամանակ։ Սակայն դրա համար անհրաժեշտ է վստահ լինել, որ Մինսկի խմբի լուծարումը չի նշանակում Ադրբեջանի տարածքում հակամարտության ավարտ, բայց դրա տեղափոխում Հայաստանի տարածք։
Այս հայտարարությունը վկայում է նրա մասին, որ Հայաստանի իշխանությունները սկսում են հասկանալ, որ Ադրբեջանի (և, բնականաբար, Թուրքիայի հետ) խաղաղ հարաբերությունների հեռանկարը կապված չէ Լեռնային Ղարաբաղի հետ (ես ժամանակավորապես հանգիստ կթողնեմ Արցախ տերմինը՝ շարադրանքը պարզեցնելու համար)։ Բայց ԵԱՀԿ-ի Մինսկի խումբը Ադրբեջանի հետ գործարքի շրջանակներում լուծարելու պատրաստակամությունը կարծես թե հապճեպ քայլ է, քանի որ նման քայլը սպառնում է Ադրբեջանին թողնել ղարաբաղյան հակամարտության շրջանի իրավական փաստարկների ողջ զինանոցը: Ադրբեջանի առանցքային հանցագործությունների միակ վկան այս միջազգային կառույցն է։ Այն ժամանակ, երբ միջազգային հարաբերություններում հաստատվում է ուժի գերակայությունը և աշխարհի արմատական վերաբաժանումը, այդ հանցագործությունների ապացույցների ողջ զինանոցից բաց թողնելը հենց հակամարտությունը Հայաստանի տարածք տեղափոխելու ուղիղ ճանապարհն է։
Հիշեցնեմ՝ Ադրբեջանն արդարացնում է իր ողջ էքսպանսիոնիստական քաղաքականությունը միայն մեկ կեղծ փաստարկով «Հայաստանի կողմից Ադրբեջանի տարածքի 20%-ի երեսուն տարի օկուպացիայի մասին»։ Ինչի արդյունք էր , ըստ էության, Ադրբեջանի կողմից նախկին Ադրբեջանական ԽՍՀ տարածքի մի մասի կորուստը, վկայում են Լեռնային Ղարաբաղի դեմ նրա կրված ագրեսիայի մասին փաստերը։
Կարդացեք նաև
Համոզիչ լինելու համար պետք է հակիրճ մեջբերեմ Լեռնային Ղարաբաղի շուրջ առճակատման պատմության կարևորագույն պահերը՝ ցույց տալով, թե ով է միջազգային իրավունքը խախտողը և ագրեսորը։ Կանդրադառնամ հետևյալի վրա.
1992 թվականի հունվարի 30-ին ԽՍՀՄ փլուզմամբ անկախություն ձեռք բերած Հայաստանն ու Ադրբեջանը (թեև դեռևս ճանաչված էին մի քանի երկրների կողմից), միացան Եվրոպայում անվտանգության և համագործակցության կոնֆերանսի աշխատանքներին (ԵԱՀԽ), ինչը նշանավորեց Լեռնային Ղարաբաղի հակամարտության կարգավորման սկիզբն այս միջազգային կազմակերպության շրջանակներում։ 1992 թվականի հունվարի 31-ին ԵԱՀԿ ԱԳ նախարարների խորհուրդը Փարիզում կայացած նիստում որոշեց իր զեկուցողներին ուղարկել ղարաբաղյան հակամարտության գոտի։ Այս առաքելությունից հետո փետրվարի 28-ին ԵԱՀԽ բարձրաստիճան պաշտոնյաների կոմիտեն (CSSO) փորձեց հասնել Լեռնային Ղարաբաղի ապաշրջափակման և հրադադարի: Նրա դիմումները ոչ մի ազդեցություն չեն ունեցել։ Այնուհետև, մարտի 13-ին կայացած նիստից հետո, ՔՀԿ-ն դիմեց ԵԱՀԽ-ի խորհրդին՝ առաջարկելով գործող նախագահին որքան հնարավոր է շուտ ԵԱՀԽ-ի հովանու ներքո հրավիրել համաժողով Ղարաբաղի վերաբերյալ:
Ամենակարևոր հանգամանքն այն է, որ 1992 թվականի հունվարի 30-ին Ադրբեջանը և Հայաստանը ԵԱՀԽ-ում ընդունվեցին նույն օրը։ Միևնույն ժամանակ, այս պետությունների ինքնիշխանությունը ճանաչվեց ԵԱՀԽ-ի կողմից՝ պայմանով, որ նրանք ընդունեն Լեռնային Ղարաբաղի սեփականության վերաբերյալ տարաձայնությունների առկայության փաստը և համաձայնությունը, որ Լեռնային Ղարաբաղի ապագա կարգավիճակը կորոշվի ԵԱՀԽ-ի հովանու ներքո կայանալիք խաղաղ համաժողովում։
Բավական է կարդալ ԵԱՀԽ 1992 թվականի մարտի 24-ի ԵԱՀԽ Խորհրդի Հելսինկիի լրացուցիչ նիստի եզրակացությունների ամփոփագրի դրույթները՝ համոզվելու մեր ներկայացրած փաստարկների վավերականության մեջ։ Այսպիսով.
«Նախարարները համակարծիք են եղել, որ իրավիճակը Լեռնային Ղարաբաղում և նրա շուրջը պահանջում է ԵԱՀԽ-ի հետագա գործողությունները»: «Նախարարներն իրենց ամուր համոզմունքն են հայտնել, որ ԵԱՀԽ-ի հովանու ներքո անցկացվող Լեռնային Ղարաբաղի խորհրդաժողովը մշտական ֆորում կապահովի ճգնաժամի խաղաղ կարգավորման նպատակով ԵԱՀԽ սկզբունքների, պարտավորությունների և դրույթների հիման վրա բանակցությունների համար:
«Նախարարներն ի գիտություն են ընդունել Հայաստանի և Ադրբեջանի հանձնառությունը՝ լիակատար աջակցություն ցուցաբերելու ԵԱՀԽ Խորհրդի առաքելությանը տարածաշրջանում, ինչպես նաև ԵԱՀԽ-ի խորհրդի կողմից համաձայնեցված այլ գործողություններին և կոչ են արել երկու երկրներին ակտիվորեն իրականացնել այդ հանձնառությունը՝ տեւական խաղաղ կարգավորման հասնելու նպատակով։
Ինչպես տեսնում ենք, հակամարտության բնութագրումը ոչ մի կերպ չի կապում Լեռնային Ղարաբաղի պատկանելությունը Ադրբեջանին. որոշման բոլոր կետերը պարունակում են «Լեռնային Ղարաբաղում և նրա շուրջ» արտահայտությունը։ Ըստ այդմ, 1992 թվականին ընդունելով Լեռնային Ղարաբաղի ապագա կարգավիճակի որոշման խնդրի գոյությունը՝ Ադրբեջանը միջազգային հանրության առաջ ճանաչեց Լեռնային Ղարաբաղի նկատմամբ Ադրբեջանի Հանրապետության իրավասության բացակայության փաստը։ Առավելագույն իրավունքը, որ Ադրբեջանը ստացել է միջազգային հանրությունից իր ինքնիշխանության ճանաչման ժամանակ, դա ԼՂ կարգավիճակի որոշման բանակցություններին ԵԱՀԽ-ի հովանու ներքո անցկացվող միջազգային համաժողովի շրջանակներում մասնակցելու իրավունքն էր։ Նույն իրավունքը ճանաչվեց Հայաստանի համար։
Այդ իրավունքը ստանալու համար Ադրբեջանը միջազգային պարտավորություն է ստանձնել հակամարտությունը խաղաղ ճանապարհով լուծելու համար։ Այստեղ կարևոր է նշել մեկ կարևոր քաղաքական հանգամանք. շահագրգիռ երկրները՝ Ռուսաստանը և Թուրքիան, նույնպես ճանաչեցին ԵԱՀԽ Մինսկի խմբի պայմանները։ Այսինքն՝ Ադրբեջանի հետ միասին Լեռնային Ղարաբաղի ապագա կարգավիճակի որոշման հրամայականը ճանաչվել է այն երկրների կողմից, որոնք ամենամեծ ազդեցությունն ունեն հակամարտության իրավիճակի վրա։
Սակայն, անդամակցելով ԵԱՀԽ-ին, Ադրբեջանը անմիջապես խախտեց իր միջազգային պարտավորությունները։ ԼՂՀ ադրբեջանական բնակավայրերը ռազմական հենակետերի վերածելով՝ Ադրբեջանը ռազմական ագրեսիա սկսեց Լեռնային Ղարաբաղի դեմ։ Ստեփանակերտը և Լեռնային Ղարաբաղի մյուս բնակավայրերը սկսեցին հրետակոծվել խոշոր տրամաչափի հրետանու միջոցով։ Ամբողջական տրանսպորտային շրջափակման մեջ գտնվող Լեռնային Ղարաբաղի ժողովուրդն իրացրեց ինքնապաշտպանության իր իրավունքը։ Ադրբեջանի լայնածավալ ագրեսիան հանգեցրեց նրան պարտության։ Արցախի Հանրապետությունը (ԼՂՀ) դե ֆակտո առաջացել է 1992-94 թվականների Ղարաբաղյան առաջին պատերազմում տարած հաղթանակի արդյունքում։
Նախկին Ադրբեջանական ԽՍՀ-ի բնակչության տարանջատում տեղի ունեցավ էթնիկական սկզբունքով: ԼՂՀ-ի և Ադրբեջանի շփման գիծը միջազգայնորեն ճանաչվեց. Փաստորեն, նախկին Ադրբեջանական ԽՍՀ-ի տարածքում ձևավորվել են երկու անկախ սուբյեկտներ՝ Լեռնային Ղարաբաղի Հանրապետությունը և Ադրբեջանի Հանրապետությունը։ 1994 թվականի մայիսի 12-ի զինադադարը Ադրբեջանի Հանրապետության և ԼՂՀ-ի միջև կնքվել է Հայաստանի Հանրապետության մասնակցությամբ։
Նշենք, որ ոչ մի միջազգային փաստաթղթում չկա հայտարարություն, որ պատերազմի ընթացքում կորցրած տարածքները օկուպացված են Հայաստանի Հանրապետության կողմից։ Չկան նաև պնդումներ, որ Լեռնային Ղարաբաղի ինքնապաշտպանական ուժերը կազմավորվել են Հայաստանի կողմից։ Այս փաստը հեշտությամբ բացատրվում է նրանով, որ մինչև 1992 թվականի մայիսին Ադրբեջանի կողմից Լեռնային Ղարաբաղի շրջափակման ճեղքումը, ԼՂՀ-ն խստորեն մեկուսացված էր Հայաստանից։ Ստեփանակերտի օդանավակայանում կար միայն սահմանափակ օդային հաղորդակցություն՝ ամբողջությամբ վերահսկվող խորհրդային և ադրբեջանական ներքին զորքերի կողմից։ Լեռնային Ղարաբաղն իր ինքնապաշտպանական ուժերի համար զենք է ստացել այնպես, ինչպես Ադրբեջանը՝ իր տարածքում տեղակայված խորհրդային զորամասերից։ Իսկ ծանր տեխնիկայի մեծ մասը ինքնապաշտպանական ուժերը գրավել են ադրբեջանական զինուժից մարտական գործողությունների ժամանակ։
Վերոնշյալ հանգամանքն արտացոլվել է ՄԱԿ-ի Անվտանգության խորհրդի բանաձևերում, որտեղ Հայաստանի դերը հակամարտությունում գնահատվել է որպես միայն Լեռնային Ղարաբաղի վրա ազդեցություն ունեցող կողմ։ Այս նույն բանաձևերը ճանաչում էին Լեռնային Ղարաբաղի ինքնապաշտպանական ուժերին և նախկին ԼՂԻՄ-ի տարածքում վերահսկելու նրանց իրավունքը։ Լեռնային Ղարաբաղի ապագա կարգավիճակի վերաբերյալ ՄԱԿ-ի Անվտանգության խորհրդի բանաձեւերը ԵԱՀԽ-ի դիրքորոշումից տարբերվող ոչինչ չեն նշում։
ԵԱՀԽ Մինսկի խումբը քառորդ դար երբեք չի դատապարտել Ադրբեջանի կոպիտ խախտումները. Նա նաև չդատապարտեց 2020-ի նոր ագրեսիան: Այնուամենայնիվ, ընդունելով նոր իրողությունները, ԵԱՀԿ/ԵԱՀՀ Մինսկի խումբը հանդիսանում է Ադրբեջանի հիմնական հանցագործությունների փաստերի պահապանը. խախտելով հակամարտությունը խաղաղ ճանապարհով լուծելու 1992 թվականի պարտավորությունը և դրանով իսկ ստեղծելով հումանիտար աղետ տարածաշրջանում, խաթարելով միջազգային կոնֆերանսը, կատարելով վեճի առարկայի անեքսիա Լեռնային Ղարաբաղում ուժային գործողությունների և էթնիկ զտումների միջոցով:
