«Այս համաձայնագրում Հայաստանին օգուտ բերող միջոցներ փնտրելն ապարդյուն է. կարելի է ավելի հեռու գնալ և ասել, որ իրականում դրանք չկան», – The Armenian Mirror-Spectator-ում իր «Հիպոթետիկ խաղաղություն, վնասված ինքնիշխանություն և անկայունություն հեռանկարում» հոդվածում նշում է Ֆիլիպ Ռաֆֆի Կալֆայանը:
Հոդվածը թարգմանաբոր ներկայացնում ենք մասնակի.
Վաշինգտոնում օգոստոսի 8-ին կնքված համաձայնագրի ստորագրումից հետո ՀՀ վարչապետ Նիկոլ Փաշինյանը շարունակում է մնալ նույնքան ինքնագոհ, որքան միշտ։ Նա պնդում է, որ ստացել է խաղաղության և ինքնիշխանության երաշխիքներ։ Սակայն փաստերը, կարծես, հակառակն են ցույց տալիս. Հայաստանի կողմից իր տարածքի մի մասի նկատմամբ ինքնիշխանության կորուստ, դաշինքների փոփոխություն՝ անհաշվելի տնտեսական և ռազմական հետևանքներով, և Հայաստանի համար հստակորեն նշված շահույթների լիակատար բացակայություն։ Ամերիկյան լուծումը նպատակ ունի մեկուսացնել Ռուսաստանին և Իրանին, ինչը բավարարում է թե՛ եվրոպացիներին, թե՛ Իսրայելին։
Սակայն եվրոպացիները պետք է մտահոգված լինեն աշխարհատնտեսական և աշխարհաքաղաքական ոլորտներում հետևանքներով. Կենտրոնական Ասիա-Եվրոպա առևտուրը, որը նրանք դիտարկում էին 2025 թվականի ապրիլին ստորագրված Սամարղանդի համաձայնագրում, մասնավորապես՝ ածխաջրածնային պաշարներ ստանալու և ռուսական գազից ու նավթից կախվածությունից ազատվելու համար, կանցնի ԱՄՆ վերահսկողության տակ, եթե Վաշինգտոնի համաձայնագիրը կյանքի կոչվի։
Եվրոպայի համար լրացուցիչ նախազգուշացնող նշան է այն, որ Վաշինգտոնում Ալիև-Թրամփ հանդիպման շրջանակում համաձայնագիր է ստորագրվել EXXON-ի և SOCAR-ի (Ադրբեջանի ազգային գազային ընկերություն) միջև։
Կարդացեք նաև
Այս համաձայնագրում Հայաստանին օգուտ բերող միջոցներ փնտրելն ապարդյուն է. կարելի է ավելի հեռու գնալ և ասել, որ իրականում դրանք չկան։ Ընդհակառակը, այս համաձայնագիրը թուլացնում է Հայաստանի ազգային անվտանգությունը և խաթարում նրա ինքնիշխանությունը տարածքի մի մասի նկատմամբ։
Հայաստանի կառավարությունը և Փաշինյանի կողմնակիցները կարող են ամեն ինչ անել՝ այլ բան ձևացնելու համար, բայց փաստերն անվիճելի են։ Ալիևը նույնիսկ հասավ Ադրբեջանին ամերիկյան ռազմական օգնության ազատմանը, որը մինչ այժմ արգելված էր «Ազատության մասին» օրենքի 907-րդ հոդվածով, չնայած նա եկավ ստորագրելու այսպես կոչված խաղաղության և հաշտեցման շրջանակային համաձայնագիրը։ Հայաստանը որևէ պահանջ չի ներկայացրել այս ոլորտում։
Ամփոփելով՝ Փաշինյանի կառավարության կողմից ծանր և անդադար միակողմանի զիջումների գնով ցանկալի խաղաղության փոխարեն, ապագա պատերազմի բոլոր սերմերը տեղում են։ «Խաղաղության և բարգավաճման Թրամփի ճանապարհին» (TRIPP) անվտանգություն ապահովող մասնավոր ամերիկյան ընկերության առկայությունը ոչինչ չի փոխի։ Այն այնտեղ կլինի միայն էներգետիկ, ճանապարհային, երկաթուղային և թվային տրանսպորտային ենթակառուցվածքները ապահովելու համար, բայց ոչ թե Հայաստանի մնացած տարածքը։ Հարձակման դեպքում չի կարելի հույսը դնել Միացյալ Նահանգների վրա՝ Հայաստանը ռազմականորեն պաշտպանելու համար։
Իրավիճակի լավագույն օրինակը սիրիական նավթահորերն են, որոնք 2014 թվականից ի վեր վերահսկվում և պաշտպանվում են ամերիկյան բանակի կողմից։ Մինչդեռ պատերազմը շարունակվում է Սիրիայի տարածքում մինչ օրս, ներառյալ Իսրայելի և Թուրքիայի ներխուժումները, տարածքի ռմբակոծությունները և նախագահ Ասադի տապալումը, Միացյալ Նահանգները երբեք ուղղակիորեն չի միջամտել զինված հակամարտություններին. հանքահորերը շահագործող ամերիկյան նավթային ընկերությունների պաշտպանությունը նրանց միակ առաքելությունն է, կարծես տարածքի այս հատվածը և դրա հանքային պաշարները այլևս չեն պատկանում Սիրիային։ Հայ բնակչությունը պետք է տեղյակ լինի դրա մասին և չպատկերացնի այլ արդյունք։
Փաշինյանի ժպիտը չի կարող թաքցնել այն փաստը, որ Ադրբեջանը հաղթանակ է տանում բոլոր առումներով և նույնիսկ իրավունք է վերապահում ստորագրել «խաղաղության պայմանագիրը», երբ նրա մյուս նախնական պայմանները բավարարվեն. առաջինը արտահայտվում է անմիջապես, այն վերաբերում է Հայաստանի Սահմանադրության փոփոխությանը՝ կապված Լեռնային Ղարաբաղի բռնակցման մասին հիշատակման հետ։
Երկրորդը չի կարող ուշանալ. այն վերաբերում է 1990-ականների սկզբին Հայաստանում ծնված և այնտեղից հեռացած ադրբեջանցիների վերադարձին։ Ադրբեջանի արտաքին գործերի նախարարության հռչակագիրը բավականին նուրբ է, որպեսզի չհիշատակի այս վերջին կետը՝ Թրամփի ցնծությունը չփչացնելու համար։ Վերլուծենք հռչակագիրը, դրա աշխարհաքաղաքական հետևանքները և դրա սահմանադրականությունը՝ համաձայն Հայաստանի Սահմանադրության։
Ի՞նչ է ասում տեքստը
Պաշտոնական տեքստը երկիմաստ է շատ կետերում: 1-ին կետում պարզապես նշվում է, որ խաղաղության համաձայնագիր ստորագրելու բոլոր պայմանները բավարարված չեն, և որ անհրաժեշտ են հետագա գործողություններ։ Սա հաստատում է Ալիևի մեկնաբանությունները։
2-րդ կետում նշվում է, որ երկու կողմերն էլ ստորագրել են Եվրոպայի անվտանգության և համագործակցության կազմակերպության (ԵԱՀԿ) Մինսկի խումբը լուծարելու խնդրանք։ Երկու երկրներն էլ կոչ են անում ԵԱՀԿ-ի մյուս մասնակից պետություններին նման խնդրանքով դիմել: ԵԱՀԿ գլխավոր քարտուղարը (թուրք դիվանագետ) արագ և շատ դիվանագիտորեն արձագանքեց՝ նշելով, որ իր կազմակերպությունը «պատրաստ է իրականացնել այս հռչակագրի դրույթները», բայց որ իրենց հանձնառությունը մնում է երկարատև խաղաղություն հաստատելու հարցում։
3-րդ կետը վերահաստատում է երկու երկրների միջև հաղորդակցությունների բացման կարևորությունը՝ ներպետական, երկկողմ և միջազգային տրանսպորտի համար՝ հարգելով պետությունների ինքնիշխանությունը, տարածքային ամբողջականությունը և իրավասությունը:
ՀՀ վարչապետն այս արտահայտությունը համարում է Ադրբեջանի կողմից Հայաստանի ինքնիշխանությունը հարգելու անսասան հանձնառություն։ Սակայն, Փաշինյանի կողմից Հռչակագրի վերաբերյալ մեկնաբանությունները հստակ ցույց են տալիս նախաստորագրված տեքստի երկիմաստությունն ու փխրունությունը։ Չկա որևէ կոնկրետ, ֆիքսված հանձնառություն, և Փաշինյանն ինքը նշում է, որ «փաստաթուղթը չի պարունակում տեխնիկական մանրամասներ» և ընդգծում է, որ «բոլոր ապագա լուծումները պետք է հարգեն պետությունների ինքնիշխանության, տարածքային ամբողջականության և իրավասության սկզբունքները»։
Ամփոփելով՝ ոչինչ սահմանված կամ երաշխավորված չէ։ Միայն նշված է, բայց առանց հստակ բացատրության, որ ջանքերը կուղղվեն «Ադրբեջանի Հանրապետության հիմնական մասի և Նախիջևանի Ինքնավար Հանրապետության միջև անարգել կապը Հայաստանի Հանրապետության տարածքով ապահովելուն»։
Ի՞նչ է նշանակում «անարգել կապը»։ Ապրանքների հոսք առանց տարանցիկ վճարների և վերահսկողության։ Անձանց հոսք առանց որևէ վերահսկողության։ Փոխարենը, տեքստը չի հիշատակում կամ չի սահմանում Հայաստանի համար կոնկրետ կապը։ Այն անորոշ կերպով հղում է անում «փոխադարձ օգուտներին Հայաստանի Հանրապետության միջազգային և ներպետական կապի համար»։
Ինչպե՞ս կարելի է ապահովել Իրանի և Հայաստանի միջև ուղիղ կապը, եթե դրա ճանապարհին կանգնած է մասնավոր ամերիկյան ընկերության կողմից վերահսկվող հողատարածք։
4-րդ կետը, անկասկած, ամենավտանգավորն է, քանի որ այն անմիջականորեն ազդում է ինքնիշխանության վրա: Իրականում, այն Ադրբեջանին իրավունք է տալիս «փոխադարձաբար որոշելու երրորդ կողմերին», որոնք կաշխատեն Հայաստանի Հանրապետության և Ամերիկայի Միացյալ Նահանգների հետ՝ «ՀՀ տարածքում Թրամփի միջազգային խաղաղության և բարգավաճման ուղու (TRIPP) կապի նախագծի շրջանակը սահմանելու համար»:
Այլ կերպ ասած, Ադրբեջանն ունի որոշումներ կայացնելու լիազորություն ներդրվելիք կապի մոդելի և այն Հայաստանի տարածքում կառավարող երրորդ կողմի վերաբերյալ:
Ինքնիշխանությո՞ւն: Ադրբեջանական դիվանագիտությունը այս տեքստը մեկնաբանում է որպես անհրաժեշտություն՝ Ադրբեջանի հիմնական մասի և Նախիջևանի ինքնավար Հանրապետության միջև «անարգել կապ» ապահովելու համար: Հետևաբար, այն իր պայմանները սահմանում է դեռևս հայտարարված աշխատանքային խմբի ստեղծումից առաջ: Այս պայմաններում Ադրբեջանը չի տատանվում ստորագրել 5-րդ և 6-րդ կետերը՝ հաստատելու անցյալը և վրեժխնդրության ոգին մի կողմ դնելու և փոխարենը վստահության և փոխադարձ հարգանքի վրա հիմնված երկկողմ հարաբերություններ կառուցելու իր ցանկությունը:
Հարկ է հիշել, որ այս հռչակագրում չեն սահմանվում Հայաստանի համար օգուտները, և այն լիովին լռում է արցախահայերի վերադարձի իրավունքի, Բաքվի կողմից ձերբակալված և դատված հայ պատանդների ազատ արձակման կամ արցախյան հայկական մշակութային ժառանգության պաշտպանության վերաբերյալ: Այս վերջին կետերի վերաբերյալ որևէ հղում չկա վկայում է Ադրբեջանի հաղթանակի և Հայաստանի պաշտոնական կապիտուլյացիայի մասին այս հարցում, ինչպես նաև «իրական Հայաստանի» տարածքի դեռևս օկուպացված մասի վերաբերյալ հարցում։
Աշխարհաքաղաքական հետևանքներ
Այլ պետությունների արձագանքները հանելուկային են և ամոթալի: ՀՀ վարչապետը և ՀՀ արտաքին գործերի նախարարությունը ակտիվորեն փորձում են տեղեկացնել այդ պետություններին՝ միաժամանակ նվազեցնելով ստորագրված համաձայնագրի բովանդակության հետ կապված ռիսկերը։
Իրանի արձագանքները տարբերվում են՝ կախված զրուցակցից: ԱՄՆ-ի հետ երկխոսության կողմնակից Իրանի նախագահը ողջունեց համաձայնագիրը և պնդեց, որ հաշվի են առնվել Իրանի ցանկությունները՝ պահպանելու իր հյուսիսային հաղորդակցության ուղիները: ՀՀ վարչապետը պնդեց, որ նախատեսվում է երկաթուղային կապ հաստատել Իրանի հետ։ Այս փուլում երկու առաջնորդների հայտարարությունները հաստատող որևէ ապացույց չկա։ Սակայն իրանական արձագանքի մեղմացված տոնը արտացոլում է Իրանի թուլացած վիճակը։ Իրանի նախագահը «մտահոգություն հայտնեց, որ ամերիկա-հայական ընկերությունը կառուցում է այս ճանապարհը» հայ-իրանական սահմանի մոտ։
Ռուսաստանը չէր կարող չտեղեկացվել այս համաձայնագրի բովանդակության մասին Հայաստանի կողմից Վաշինգտոնում կայանալիք հանդիպումից առաջ։ Ռուսաստանի և Հայաստանի միջև դիվանագիտական ուղիները դեռևս ակտիվ են։
Այսպիսով, ռուսական ռազմավարության հարցը մնում է անպատասխան. արդյո՞ք Ռուսաստանը զոհաբերել է իր շահերը Կովկասում, և մասնավորապես՝ Իրանի հետ հարաբերությունները, նախագահ Թրամփի հետ Ուկրաինայի վերաբերյալ առաջիկա բանակցություններում ուժերի ավելի լավ հավասարակշռություն ապահովելու համար։ Կամ ժամանակ է շահում այս նախագիծը այլ միջոցներով խափանելու համար։ Տեղեկատվության բացակայության դեպքում ես չեմ ռիսկի դիմի ենթադրություններ անել այս հարցերի շուրջ։ Այնուամենայնիվ, Ռուսաստանի արտաքին գործերի նախարարության խոսնակի հայտարարությունը լռություն է առաջացնում։
Ռուսաստանը շեշտում է, որ «Մոսկվայի կողմից Հարավային Կովկասի երկու երկրների հետ կնքված եռակողմ համաձայնագրերը մնում են ուժի մեջ», – ասել է Մարիա Զախարովան։ Նա հավելել է, որ ո՛չ Հայաստանը, ո՛չ էլ Ադրբեջանը պաշտոնապես չեն դուրս եկել Մոսկվայի միջնորդությամբ 2020 թվականին կնքված համաձայնագրից, որը նպատակ ուներ ավարտել Լեռնային Ղարաբաղում վեցշաբաթյա պատերազմը, որը ներառում էր տարածաշրջանային կապի մասին դրույթ՝ Ռուսաստանի մասնակցությամբ»:
