Օգոստոսի սկզբին Ադրբեջանն ու Հայաստանը վերջապես հաստատեցին խաղաղության պայմանագրի տեքստը, մնում է միայն այն ստորագրել։ Ո՞րն է այս պայմանագրում Բաքվի շահը, ո՞րը՝ Երևանինը, և ի՞նչ հարցեր են մնում չլուծված։
BBC-ն այս հարցերն է ուղղել հայ, ադրբեջանցի և միջազգային փորձագետներին։
Ղարաբաղը գլխավոր փոխզիջումն է
Խաղաղության պայմանագիրը հրապարակվեց երկու առաջնորդների՝ Վաշինգտոնում հանդիպումից հետո, որտեղ արտաքին գործերի նախարարները նախաստորագրեցին յուրաքանչյուր էջը (դիվանագիտական լեզվով սա կոչվում է նախաստորագրում): Սակայն հայտնի չէ, թե երբ երկու առաջնորդները կստորագրեն պայմանագիրը, և ԱՄՆ նախագահ Դոնալդ Թրամփի գլխավորությամբ անցկացված հանդիպումը որևէ կերպ չի մոտեցրել խաղաղության պայմանագրի կնքմանը:
Կարդացեք նաև
Տեքստը սկսվում է տարածքային ամբողջականության, սահմանների անձեռնմխելիության և ինքնիշխանության փոխադարձ ճանաչմամբ։ Սա նշանակում է, որ Բաքուն անկախությունից ի վեր հասել է իր արտաքին քաղաքականության հիմնական նպատակին՝ Հայաստանի կողմից Լեռնային Ղարաբաղի տարածքի նկատմամբ ցանկացած պահանջից հրաժարվելուն։
«Սա է գլխավոր փոխզիջումը՝ ամբողջ հակամարտությունը հիմնված էր Ղարաբաղի պատկանելության հարցի վրա», – ասում է ղարաբաղյան հակամարտության պատմաբան Արիֆ Յունուսը, որը ղարաբաղյան առաջին պատերազմի ժամանակ աշխատել է Ադրբեջանի նախագահի աշխատակազմում։
Սակայն այս փոխզիջումը նորություն չէ։ Հայաստանի վարչապետ Նիկոլ Փաշինյանը մի քանի տարի առաջ պատրաստ էր ճանաչել Ղարաբաղը որպես Ադրբեջանի մաս։ Նրա դիրքորոշումը պայմանավորված էր 2020 թվականի պատերազմում Ադրբեջանի հաղթանակից և 2023 թվականի սեպտեմբերին ադրբեջանական բանակի կողմից իրականացված ռազմական գործողության արդյունքում Ղարաբաղից հայերի արտագաղթից հետո ստեղծված իրավիճակով։
Խաղաղության պայմանագրի տեքստի առաջին տարբերակը առաջարկվեց Բաքվին և արտահայտեց նոր իրողությունները իրավականորեն ամրագրելու ցանկությունը։
«Այս տեքստի սկզբնական նախագիծը ադրբեջաներեն էր, և Հայաստանը փորձել է այն խմբագրել միայն վերջին մի քանի տարիների ընթացքում», – ասում է քաղաքագետ Տիգրան Գրիգորյանը։
Սակայն տարածքային ամբողջականության փոխադարձ ճանաչման մեջ կա նաև մեկ այլ կողմ. 2021 թվականի մայիսից ի վեր Ադրբեջանի զինված ուժերը վերահսկում են Հայաստանի մի քանի կարևոր բարձունքներ: Չաթեմ Հաուսի միջազգային հարաբերությունների թագավորական ինստիտուտի գիտաշխատող Լորենս Բրոերսը սա նկարագրում է որպես «Հայկական տարածքի որոշ հատվածների միկրոօկուպացիա»:
Բացի այդ, Բաքվում գործում է «Արևմտյան Ադրբեջանի համայնք», որը, ենթադրաբար, Հայաստանի տարածքն է։ Դեռևս պարզ չէ, թե արդյոք Ադրբեջանը կհամաձայնի վերացնել այս համայնքը և դուրս բերել իր զորքերը Հայաստանի տարածքից։
«Խորհրդային վարչական սահմանների միջազգային ճանաչումը կարելի է համարել Բաքվին տրված փոքր զիջում՝ շատ մեծ ծավալով, քանի որ վերջին տարիներին Ադրբեջանից պարբերաբար լսվում են հայտարարություններ և սպառնալիքներ, որոնք կասկածի տակ են դնում Հայաստանի տարածքային ամբողջականությունը», – ասում է Գրիգորյանը։
Տարածքային ամբողջականության ճանաչման հետ մեկտեղ, պայմանագրի կարևորագույն կետերից մեկը դիվանագիտական հարաբերությունների հաստատումն է։
Ղարաբաղյան հակամարտությունը սկսվել է Խորհրդային Միության փլուզումից առաջ և նշանակում է, որ 1991 թվականին կրկին անկախացած Ադրբեջանն ու Հայաստանը երբեք պաշտոնական կապեր չեն ունեցել՝ ո՛չ դեսպանատներ, ո՛չ հյուպատոսություններ: Այժմ երկու երկրները պարտավորվում են հաստատել դրանք, և դա ամենակարևոր մասն է, ասում է Քարնեգի Բեռլինի կենտրոնի գիտաշխատող Զաուր Շիրիևը: Նա կարծում է, որ ad hoc շփումներից պաշտոնական դիվանագիտական հարաբերություններին անցնելը կամրապնդի նրանց միջև վստահությունը:
Փոխադարձ սպառնալիքներից հրաժարվելը
Նույնիսկ 2020 թվականի պատերազմում հաղթանակ տանելուց հետո, Ադրբեջանի նախագահ Իլհամ Ալիևը սպառնաց ռազմական գործողություններ սկսել, եթե Հայաստանը չկատարի իր պայմանները։ «Մենք կիրականացնենք Զանգեզուրի միջանցքը, անկախ նրանից՝ Հայաստանը ուզում է դա, թե ոչ։ Եթե ուզում է, մենք այն ավելի պարզ ձևով կլուծենք, եթե չի ուզում, մենք այն ուժով կլուծենք», – ասաց Ադրբեջանի առաջնորդը։
Խաղաղության պայմանագրի տեքստը բացառում է նման սպառնալիքները. կողմերը խոստանում են ձեռնպահ մնալ ուժի կիրառման սպառնալիքից։
«Ուժի կիրառումից հրաժարվելը Հայաստանի օգտին է, քանի որ Հայաստանը թույլ է, և նրա սահմանները սպառնալիքի տակ են», – ասում է Յունուսը։
Ադրբեջանի՝ուժ կիրառելուց հրաժարվելը չի կարելի թերագնահատել, ասում է հայ պատմաբան և դիվանագետ Ժիրայր Լիպարիտյանը, որի կարծիքը լսում է Հայաստանի կառավարությունը։
«Այս սպառնալիքը որոշ ժամանակ է՝ կախված է Հայաստանի վրա՝ անհանգստություն և անորոշություն առաջացնելով բնակչության և, հնարավոր է, պոտենցիալ ներդրողների շրջանում», – ասաց Լիպարիտյանը։
Ո՞վ է ամենաշատը շահում ռասիզմի դեմ պայքարից
Դիտորդների համար խաղաղության պայմանագրի անսպասելի կետերից մեկը երկու կողմերի պարտավորությունն է «պայքարել անհանդուրժողականության, ռասայական ատելության և խտրականության, անջատողականության, բռնի ծայրահեղականության և ահաբեկչության դեմ՝ իրենց բոլոր դրսևորումներով»։
Հարևանների նկատմամբ թշնամանքը վերջին 35 տարիների ընթացքում երկու երկրներում էլ փաստացի ազգային գաղափար է եղել։ Երկու երկրների նախագահական վարչակազմերը տարածել են դավադրության տեսություններ հակամարտության ամենաարյունալի էջերի մասին։
«Երկու երկրներում էլ առկա են ատելության խոսք և անհանդուրժողականություն», – նշում է Արիֆ Յունուսը։ «Այստեղ կարող ենք հիշել Հայաստանի խորհրդարանում քննարկումները, որտեղ հակառակորդներին անվանում են թուրքեր, ինչը մաքուր ռասիզմ է, և ադրբեջանական դպրոցական դասագրքերը, որոնք հայերին թշնամու կերպար են ձևավորում»։
Նրա խոսքով՝ ատելության և անհանդուրժողականության դեմ պայքարը երկար գործընթաց է, որը պահանջում է հանձնաժողովների ստեղծում և դրանց դրսևորման առանձին դեպքերի երկարատև հետաքննություններ: Նա կասկածում է, որ ոչ ոք լրջորեն չի զբաղվի դրանով. «Կարծում եմ, որ և՛ այստեղ, և՛ այնտեղ այս հոդվածը ընկալվում է որպես դատարկ հռետորաբանություն»:
Սակայն Հայաստանը վախենում է, որ պայմանագրի այս կետը կարող է պատրվակ դառնալ Ադրբեջանի համար՝ միջամտելու Հայաստանի ներքին գործերին: Բաքուն կարող է «անլուրջ կերպով մեկնաբանել տարբեր գործընթացներ» որպես այս կետի խախտում, ասում է, օրինակ, քաղաքագետ Գրիգորյանը՝ ղարաբաղցի հայերի իրավունքների վերաբերյալ ցանկացած քննարկում համարելով խաղաղության պայմանագրի խախտում, քանի որ Հայաստանը պայմանագրում պարտավորվել է պայքարել անջատողականության դեմ:
Փոխադարձ պահանջներից հրաժարում
Պայմանագիրը ենթադրում է փոխադարձ հրաժարում «միմյանց նկատմամբ առկա միջպետական պահանջներից ցանկացած իրավական ատյանում» և ապագայում նման պահանջների արգելք։ Սակայն այս կետը մեկնաբանվում է տրամագծորեն հակառակ ձևով։
Հայաստանում շատերը Ադրբեջանին ռազմական հանցագործությունների և հուշարձանների ոչնչացման մեջ մեղադրող ներկայիս միջազգային դատական հայցերի հետկանչը համարում են մեծ զիջում: Տիգրան Գրիգորյանն ասում է, որ այս դատական հայցերի հետկանչը Բաքվի համար հաղթանակ կլինի:
Սակայն Ադրբեջանում այս հարցը քննարկվում է Հայաստանից փոխհատուցման պահանջից հրաժարվելու համատեքստում: Լեռնային Ղարաբաղի շուրջ յոթ ադրբեջանական շրջաններ օկուպացվել են հայկական ուժերի կողմից 1994-ից 2020 թվականներին, և Բաքուն բազմամիլիարդ դոլարների դատական հայցեր է ներկայացրել՝ պահանջելով փոխհատուցում քաղաքների և ենթակառուցվածքների ոչնչացման համար:
Հայ գերիները և միջազգային երաշխիքները. Ի՞նչ չէր ներառված փաստաթղթում
Խաղաղության պայմանագիր կնքելու գլխավոր խոչընդոտը Ալիևի նախապայմանն է՝ Հայաստանը նախ պետք է փոխի իր սահմանադրությունը։ Նրան դուր չի գալիս այն փաստը, որ Հայաստանի սահմանադրությունում կա հղում անկախության հռչակագրին, որտեղ փաստաթղթի հենց սկզբում ասվում է «Հայկական ԽՍՀ-ի և Լեռնային Ղարաբաղի վերամիավորման մասին»։
Այս նախապայմանը նշանակում է, որ խաղաղության համաձայնագիր այս տարի չի ստորագրվի։ Սահմանադրության փոփոխությունը պահանջում է հանրաքվե, որը, հավանաբար, տեղի չի ունենա մինչև 2026 թվականի կեսերը, և դրա արդյունքը կանխատեսելն անհնար է։
Կան այլ խնդիրներ, որոնք համաձայնեցված տեքստը չի լուծում։
«Այս փաստաթուղթն ունի՞ միջազգային երաշխավոր։ Եթե կողմերից մեկը խախտի համաձայնագիրը, ի՞նչ է լինելու հաջորդիվ։ Այն կհասնի՞ ՄԱԿ։ Կա՞ արդյոք ՄԱԿ-ի Անվտանգության խորհրդի որևէ բանաձև, որն ամրագրում է սա», – հարցնում է Թոմ դե Վաալը՝ Քարնեգի կենտրոնի ավագ գիտաշխատողը։
Հայաստանը ձգտում էր ներառել վեճերի լուծման միջազգային մեխանիզմ, սակայն այս կետը չի ներառվել փաստաթղթի վերջնական տեքստում, հավելում է դե Վաալը։
Օգոստոսի 8-ին Սպիտակ տանը Թրամփի, Ալիևի և Փաշինյանի մասնակցությամբ կայացած արարողությունը կարող էր տպավորություն ստեղծել, որ Միացյալ Նահանգները հանդես է գալիս որպես հետագա խաղաղության գործընթացի երաշխավոր, սակայն ստորագրված փաստաթղթերում ոչինչ դա չի վկայում, նշում է Ժիրայր Լիպարիտյանը։
Փաստաթղթում նաև չի հիշատակվում հայ հասարակության համար շատ ցավոտ մի հարց՝ Բաքվում բանտարկված տասնյակ հայերի՝ զինվորականների և քաղաքացիական անձանց ազատ արձակումը, նշում է «Չաթեմ Հաուս»-ի Լոուրենս Բրոերսը։
«Չդառնանք խաղաքար ուրիշի ձեռքին»
Խաղաղության պայմանագիրը սկզբնապես կազմվել է անգլերենով՝ հայերեն և ադրբեջաներեն թարգմանություններով, և ռուսերեն պաշտոնական թարգմանություն չի սպասվում։ Սա կտրուկ հակադրվում է 2020 թվականի հրադադարի համաձայնագրին, որը կազմվել է ռուսերեն և ստորագրվել Ալիևի, Փաշինյանի և Ռուսաստանի առաջնորդ Վլադիմիր Պուտինի կողմից։
Հայ և ադրբեջանցի քաղաքագետները համաձայն են, որ այս փաստը տարածաշրջանում Ռուսաստանի ազդեցության նվազման ևս մեկ ապացույց է։
Հայ պատմաբան Լիպարիտյանն ասում է, որ համաձայնագիրը Հարավային Կովկասին տալիս է սուբյեկտիվ բնույթ, և այժմ ձեռք բերված առաջընթացը պետք է ամրապնդվի, որպեսզի «Հարավային Կովկասը դառնա քաղաքական, այլ ոչ թե պարզապես աշխարհագրական հասկացություն»։ Նա ասում է, որ Հայաստանն ու Ադրբեջանը պետք է համագործակցեն Վրաստանի հետ՝ կանխելու, որ իրենց խաղաղության ուղին խափանվի արտաքին ուժերի կողմից։
«Այլընտրանքը կլինի վերադարձը արտաքին մանիպուլյացիաների և վերսկսված հակամարտության դարաշրջանին, երբ [տարածաշրջանային երկրները] հանգում են ուրիշի խաղի խաղաքարերի դերի և դիտվում են բացառապես որպես երկրներ, որոնց միջով անցնում են խողովակաշարերը», – կարծում է Լիպարիտյանը։Հայաստանը հրաժարվում է Ղարաբաղից, Ադրբեջանը՝ փոխհատուցումից. ի՞նչն է կարևոր խաղաղության պայմանագրի տեքստում
Թարգմանությունը` «Ազգի»
