Ճանաչված արձակագիր Արամ Պաչյանը իր խմբագրած Գրիգոր Պըլտեանի՝ «Դէպի մէծ փոխաբերութիւն» և «Ձայնը գրեթէ. զրոյցներ Գրիգոր Պըլտեանի հետ» գրքերի մասին
Արամ Պաչյան
-Գալուստ Կիւլպէնկեան հիմնադրամի աջակցությամբ, «ԱՐԻ գրականության հիմնադրամը» լույս է ընծայում գրող, գրականագետ Գրիգոր Պըլտեանի՝ «Դէպի մէծ փոխաբերութիւն» և «Ձայնը գրեթէ. զրոյցներ Գրիգոր Պըլտեանի հետ» գրքերը, որոնց խմբագիրը դուք եք։ Հակիրճ կներկայացնե՞ք գրքերը։
– Փորձեմ։ Գրիգոր Պըլտեանի «Դեպի մէծ փոխաբերութին» գիրքը վերահրատարակվում է։ Այն առաջին անգամ լույս է տեսել Փարիզում՝ 1999 թվականին. մերձավորապես խոհական ուղեգրություն է, որը ներքուստ դիմադրում է ժանրային որևիցե հանրածանոթ կաղապարներին։ Եվ սա անշուշտ բնորոշ է Պըլտեանի գրականությանը, նրա խոհաշխարհին։ Ահա, 1990-ականներն են. պատմողը այցելում է նորանկախ Հայաստան` (վերջապես ջանանք պատմողին զատել հեղինակից) և գրքում եկվոր-պատմողը, որ ներհայողն է, ականատեսը փլատակներից ծիլեր տվող պետականության՝ ժամանակի ու պատմության բեկումնային շրջադարձերի, հայության, սփյուռք-հայաստանյան ինքնությունների ու դժվարին իրողությունների հետևանքներն է անդրադարձնում։ Սակայն, ինչպես ինքը՝ պատմողն է գրում, պատմողն է ասում՝ հեռվից՝ «…հեռուէն, խօսելու համար հեռուէն եւ պահպանել այս դրսութիւնը հեռուին. այլապէս որեւէ մօտեցում կը դառնայ անհնար։ Սիրելը միաձուլում չէ եսերու, այլեւ տարբերութեան ներգրաւում»։
Եվ ասես, հետևանքն է պատճառը. հետևանքն ենք խորամանկում, շրջում-շրջանցում, այդպես էլ լիարժեքորեն չճանաչելով ու չվերապրելով մեզ հետ պատահածը. հետևանքին հարմարվելով ու հետևանքը հարմարեցնելով մեր՝ շատ դեպքերում անմիտ, թելթռուկ պատկերացումներին։ Այսպիսի խոհեր ու զգացումներ է հարուցում «Դեպի մէծ փոխաբերութինը», որոնց շուրջ՝ նոր հրատարակության առիթով, զրուցել ենք՝ զետեղելով այն գրքում։
Կարդացեք նաև
«Գրել Հայաստանի մասին։ Ահա ինչ որ ուզեր եմ ընել, ամեն այցելութեան: Հաւաքեր եմ նոթեր, նշանակեր տեղ, թուական, դէպքեր ու դէմքեր։ Բախեր եմ դժուարութեան։ Չեմ վերլուծած, բացած, դիմակալած զայն։ Կը թուի թէ ընդուներ եմ զայն, ընկրկեր, թերեւս ատեն մը վերագրեր եմ իմ անկարողութեանս անմիջական տուեալ մը բռնելու, ըմբռնելու, բանտարկելու, պարզելու տեսանկիւնէ մը։ Գրելիքս վերապահեր եմ որոշ հեռակայումի մը, սպասելով որ տոգորումի արարքը, ներյայտ կամ անգիտակից աշխատանքը կատարուի ակամայ, կարծես ուզէի գրել բացակայելով ես ինծմէ։
Թերեւս ալ խուսափեր եմ հասարակ տեղիքէն որ Հայաստանը կը յարուցանէ իր շուրջ կամ ձեւ կու տայ, աւելի եւս պահպանելու համար ինքզինք մտերմութենէն։ Կարօտ, հայրենիք, հող, առասպել կամ արմատներու որոնում, ծագումի հմայք եւ բոլոր բանաձեւերը որոնք մեր յարաբերութիւնները կը կաղապարեն, հեռուէն, եւ որոնք կը միտին, անյուսօրէն, ջնջել այդ հեռաւորութիւնը, անուն տալով անոր, կոչելով զայն։
Սակայն անիկա, Հայաստանը, վերացական գաղափար թէ խտացեալ իրականութիւն, վարդագոյն փոշի կամ արգիլուած գոյներ, Սվետլանայի հեռաւոր լաց, կամ փիւնիկ՝ յառնող մոխիրներէն, հասարակ տեղիքներ կը յարուցանէ, որովհտեւ հասարակաց տեղն է, անսպառ հանք կամ պարապ առանցք որուն շուրջ կը կառուցուին խօսքերը։ Ամեն խօսք իր Հայաստանը ունի»։
Հատված «Դեպի մէծ փոխաբերութին» գրքից
– Իսկ հիմա կխնդրենք փոքր-ինչ «Ձայնը գրեթէ․ զրոյցներ Գրիգոր Պըլտեանի հետ» գրքի վերաբերյալ
– Այո, իսկ հիմա, ինչպես ասացիք, փոքր-ինչ «Ձայնը գրեթէ․ զրոյցներ Գրիգոր Պըլտեանի հետ» գրքի մասին։ Գիրքը երեք զրույցից է բաղկացած, որի առանցքը՝ Գրիգոր Պըլտեան գրողի, մտածողի, մշակութաբանի գրականությունն է, իր բազմաբովանդակ ճյուղավորումներով և ընդգրկումներով։ Եվ իհարկե, մեր զրույցներում՝ գրականությունն է, լեզուն է, ավանդույթը, արդիությունը, պատմությունը, ժամանակը և բաներ՝ շատ այլ. մասնավորապես ու ընդհանրապես։
Գիրքը բացող «Երկու խոսք» առաջնորդողում՝ ես խոսել եմ զրույցների ստեղծման ընթացքից և վերջնական ամբողջացումից․
«Գրիգոր Պըլտեանի հետ գրականության, լեզվի շուրջ առաջին զրույցը ծնվեց 2015-ին և հրապարակվեց՝ «Ինքնագիր» գրական հանդեսի կայքէջում՝ «Ստացածդ բեռ է, ստեղծածդ՝ արարք» խորագրով։ Զրույցը բանավոր չէր. գրառված չէր բանավոր խոսքից։ Անշուշտ, բերանացի զրույցները մտքի, դիտողականության բոլորովին այլ հնչերանգ, բովանդակային այլ երթուղիներ են տրամագծում։ Այսրոպեական, «թարմ» զրույցը՝ հարց ու պատասխանի, եզրահանգման ու նկատառման միջև գոյացող դադարների համար, այնուամենայնիվ, սահմանաչափ ունի. տվյալ պահի ողջամիտ ժամանակամիջոց։ Այդ հետո՝ զրույցը գրառելուց ու հրապարակելուց հետո են օրեր, ամիսներ շարունակ խորհրդածվում բանավորին հատկորոշ արագաթիռ միտքն ու պատմողական ասելիքը։ Եվ միայն գրչով, գրականությամբ մտածելն էր հնարավորություն տալիս դանդաղեցնել, մինչև իսկ անհետացնել ժամանակը, ազատվել ժամանակի կտրուկ միջամտությունից. ժամանակի պարտադրական հրամայականից: Զրույցը հեռավար էր։ Հարցերը, նկատառումներն ու ամփոփումները ուղարկում էի էլ. փոստով, սպասում պատասխան նամակներին. աներբ՝ որքան մտքին ու իմացականին էին անհրաժեշտ։
Երկրորդ զրույցի (2020) կայծը՝ «Հուզանք ու Զանգ» պերֆորմանսն էր, ու դրան հետևած հասարակական, արվեստային, քաղաքական հայացքների ներհակ բախումը. բախման ոճաձևը. բախման լեզուն։ Եվ սա էր, որ նախանշեց զրույցի առանցքն ու հանգրվանը` Գրիգոր Պըլտեանի՝ «Հայկական Ֆուտուրիզմ» հատորը: Վերջին զրույցը՝ երրորդը (2025), առաջինի ու երկրորդի օրինական պահանջն էր. այն «եզրափակումն» էր, հավելումը, շարունակելիությունը առանց որի չէր ամբողջանա, կյանքի չէր կոչվի այս գիրքը»։
Զրուցեց Սամվել Դանիելյանը
