2025 թ․ Օգոստոսի 8-ի Ուաշինկթընեան պայմանաւորուածութիւնների թերեւս ամենաառարկայական կէտը ԵԱՀԿ Մինսկի խմբի լուծարմանն էր վերաբերում։ Նոյն օրը ԱՄՆ նախագահի վկայութեամբ, Հայաստանի ու Ատրպէյճանի ղեկավարների կողմից ստորագրուած համատեղ հռչակագրի քաղաքական հիմքով, բայց դրա ստորագրումից առաջ, Հայաստանի եւ Ատրպէյճանի արտաքին գործերի նախարարները ԵԱՀԿ-ին ուղղուած համատեղ դիմում են ստորագրել՝ ԵԱՀԿ Մինսկի խմբի գործընթացների եւ առնչուող կառոյցների փակման վերաբերեալ։
Արդէն Սեպտեմբերի 1-ին ԵԱՀԿ քարտուղարութիւնը հաղորդագրութիւն տարածեց առ այն, որ ԵԱՀԿ նախարարական խորհուրդը մասնակից 57 պետութիւնների համախոհութեամբ որոշում է ընդունել դադարեցնելու ԵԱՀԿ Մինսկի խումբն ու կից կառուցակարգերը։ Միայն զուտ ադմինիստրատիւ գործառոյթները կը շարունակուեն մինչեւ 2025 թ․ Դեկտեմբերի 1-ը՝ գոյքի եւ սարքաւորումների փոխանցում աւարտելու համար։
ԵԱՀԿ Մինսկի խումբը լուծարուեց Ատրպէյճանի տեւական պահանջների եւ Հայաստանի իշխանութիւնների հերթական զիջման արդիւնքում։
Ատրպէյճանը ԵԱՀԿ Մինսկի խմբի լուծարումը սկսել էր պահանջել դեռեւս 2023 թ․ Սեպտեմբեր-Հոկտեմբերին Արցախում կատարուած էթնիկ զտումից յետոյ, Հայաստանի համաձայնութիւնը այս պարագայում եւս ձեռք է բերուել Ատրպէյճանի կողմից ուժի սպառնալիքի եւ դրա կիրառման պայմաններում։
Կարդացեք նաև
1992 թուականին ձեւաւորուած ԵԱՀ(Հ)Խ Մինսկի խմբի ստեղծման նպատակն ըստ էութեան հակամարտութեան քաղաքական լուծումը գտնելն էր, այդպիսով նաեւ արցախահայութեան իրաւունքների իրացումը երաշխաւորելը։ Աւելի ուշ, 1995 թ․ յստակեցուած ԵԱՀԿ Մինսկի խմբի մանդատը, ի թիւս այլնի 3-րդ կէտով նախատեսում էր․ «զինուած հակամարտութեան դադարեցման վերաբերեալ քաղաքական համաձայնագրի կնքում»։ Ըստ էութեան այս գործընթացի առաջնային նպատակներից մէկը Արցախի հայերի իրաւունքների ու անվտանգութեան ապահովումն էր։ Ատրպէյճանի 2020 եւ 2023 թուականների ռազմական գործողութիւնները, ցեղասպանական էթնիկ զտումները, աւելի են խորացրել հակամարտութեան հետեւանքները։ Աւելին՝ Արցախի բնակիչները շարունակում են համակարգուած կերպով բախուել իրենց առանցքային իրաւունքների խախտումներին։
Հետեւաբար, ԵԱՀԿ-ն եւ լայն միջազգային հանրութիւնը չեն կարող հրաժարուել իրենց մասնակցութիւնից։ Հակամարտութիւնը պահանջում է շարունակական միջազգային ուշադրութիւն եւ միջնորդութիւն, հիմնուած միջազգային իրաւունքի, արդարադատութեան եւ դիւանագիտութեան վրայ։ Միայն այս սկզբունքների միջոցով հնարաւոր է հասնել իրական, կայուն խաղաղութեան տարածաշրջանում։
ԵԱՀԿ Մինսկի խմբի ֆորմատը կարող էր գուցէ թուլացած լինել, բայց այն սկզբունքները, որոնց հիման վրայ այն հանդէս էր գալիս՝ իրական բազմակողմանիութիւն, ներառական երկխօսութիւն եւ միջազգային միջնորդութիւն, մնում են անհրաժեշտ։ Այդ սկզբունքներից հրաժարումը գլոբալ անկայունութեան շրջանում ուղերձ է փոխանցում առ այն, որ ուժն է որոշում հակամարտութիւնների լուծումը, ոչ թէ միջազգային կարգը։ Պետութեան քաղաքականութեան գործիք դարձած ուժի գործածման լեգիտիմացումը բերելու ոչ թէ կայունութեան, այլ հետագայում եւս երաշխաւորելու է տարածաշրջանի բռնութեան անվերջանալի շրջապտոյտ, ինչն իր հերթին յաւելեալ խարխլելու է միջազգային իրաւունքի ու դիւանագիտութեան հիմնասիւնները։
Այսպիսով, ի կատարումն ատրպէյճանական պահանջի, ինչն ի դէպ, Ուաշինկթընեան պայմանաւորուածութիւնների թերեւս միակ գործնական դրոյթն էր, եւ ի դէմս Մինսկի գործընթացի լուծարման, հիմնական քաղաքական առաջնահերթութիւնը, որ պէտք է հետապնդեն հայկական շահերի պաշտպանութեամբ զբաղուող կազմակերպութիւնները՝ ղարաբաղեան հակամարտութեան շարունակական միջազգայնացումն է, խնդիրը ամէն կերպ միջազգային օրակարգի վրայ պահելը՝ թէ՛ խորհրդարանական, թէ՛ գործադիր, թէ՛ բազմակողմ հնարաւոր բոլոր հարթակներում։
Ուաշինկթընեան գործընթացի արդիւնքում լուծարուող ԵԱՀԿ Մինսկի խմբի փոխարէն չի առաջարկւում միջազգային այլընտրանքային որեւէ հարթակ՝ առկայ բազմաթիւ խնդիրների լուծումը փոխվստահութեան մթնոլորտում քննարկելու համար։ Հետեւաբար նման հարթակի ձեւաւորումը եւս պէտք է առաջնահերթ դասել։
Որո՞նք են ղարաբաղեան հիմնախնդրի միջազգայնացման դերակատարներն ու աշխատանքային հիմնական ուղղութիւնները
Դերակատարները
Ակնյայտ է, որ Հայաստանի Հանրապետութեան ներկայ իշխանութիւնները որեւէ կերպ օգտակար չեն լինելու ղարաբաղեան հիմնախնդրի միջազգայնացման աշխատանքներն, ուստի նախ եւ առաջ պէտք է նոյնականացնել այն կազմակերպութիւններին, ովքեր կարող են ծանր ու դժուարին այս աշխատանքն իրականացնել՝ միջազգային յարաբերութիւններում բաւական անբարենպաստ պայմաններում։ Այդպիսի կազմակերպութիւններ կան ինչպէս հայրենիքում, այնպէս էլ յատկապէս Սփիւռքում։ Նման ուժերը նախ եւ առաջ համահայկական կազմակերպութիւններն են, Հայաստանեայց Առաքելական Սուրբ Եկեղեցին, Հայ Դատի միջազգային ցանցը, աւանդական կուսակցութիւններից նրանք, ում համար հակամարտութիւնն աւարտուած չէ, Հայ բարեգործական ընդհանուր միութիւնը՝ եթէ ոչ զուտ քաղաքական, ապա կրթադաստիարակչական առումով՝ յիշողութեան ու պայքարի ոգին բարձր պահելու տեսանկիւնից, սփիւռքում գործող մասնագիտական միաւորումները, տարբեր հիմնադրամներ, ուղեղային կեդրոններ (think tank) եւ այլն։
Այս առումով, առանցքային դերակատարութիւն ունեն յատկապէս Արցախի իշխանութիւնները եւ ԱՀ Ազգային ժողովի կողմից 2023 թ․ Դեկտեմբերին ստեղծուած «Արցախի ժողովրդի հիմնարար իրաւունքների պաշտպանութեան հարցերով յանձնախումբը», ուստի այս կառոյցներին մշտական օժանդակութիւնը նոյնպէս չափազանց կարեւոր է՝ արցախահայութեան պահանջների միջազգային լեգիտիմ ներկայացման տեսանկիւնից։
Գործունէութեան ուղղութիւններ
ԵԱՀԿ Մինսկի գործընթացի լուծարման պայմաններում հայկական շահերի պաշտպանութեան եւ հակամարտութեան հետագայ միջազգայնացման տեսանկիւնից կարելի է առանձնացնել գործունէութեան հետեւեալ ուղղութիւնները։
Միջազգային դատական ատեաններ
Արդարադատութեան միջազգային դատարանը, Մարդու իրաւունքների եւրոպական դատարանը, ինչպէս նաեւ Միջազգային քրէական դատարանը առաջնային իրաւական հարթակներն են, որտեղ պէտք է հետապնդել դեռեւս ընթացքի մէջ գտնուող դատական գործերը, աւելացնել նորերը, իսկ Հայաստանի իշխանութիւնների կողմից՝ դատական հայցերը յետ քաշելուց յետոյ պէտք է ապահովել անհատական կամ խմբային գանգատների ներկայացում։ Այս առումով, յատկապէս հայ գերիների պաշտպանութեան տեսանկիւնից, արդէն իսկ էական աշխատանք է կատարուել Հայ Դատի համակարգում գործող Հայկական իրաւական կեդրոնի (Armenian Legal Center) եւ Միջազգային եւ համեմատական իրաւունքի հայկական իրաւական կեդրոնի կողմից։
Միջազգային դատական ատեաններում մեր խնդիրների հետապնդման տեսանկիւնից առանցքային կարեւորութիւն եւ հիմնարար նշանակութիւն ունի Արդարադատութեան միջազգային դատարանի 2023 թ․ Նոյեմբերի 17-ին միջանկեալ միջոցի ապահովման մասին որոշումը, որն Ատրպէյճանին պարտաւորում է ապահովել արցախահայութեան վերադարձի եւ յարակից իրաւունքների իրացումը։
Միջազգային կազմակերպութիւններ
Ինչպէս վերն ակնարկուեց, ԵԱՀԿ Մինսկի խմբի լուծարումից յետոյ միջազգային առաջնային հարթակները, որտեղ պէտք է հետապնդել արցախահայութեան իրաւունքների պաշտպանութեան եւ իրացման խնդիրը՝ ՄԱԿ-ն է իր համապատասխան մարմիններով, առաջին հերթին Մարդու իրաւունքների խորհուրդը, ապա նաեւ ԵԱՀԿ-ն, որոնք կանոնադրային պարտականութիւն ունեն զբաղուելու նմանաբնոյթ խնդիրներով։
Սակայն, պէտք չէ աչքաթող անել միջազգային այլ կառոյցները եւս, յատկապէս նրանք, որոնք ազդեցութիւն ունեն տարածաշրջանային քաղաքականութեան վրայ։ Այս տեսանկիւնից կարեւոր է աշխատանքը Եւրոպական միութեան ղեկավար կառոյցների՝ Եւրոպական խորհրդարանի, Եւրոպական յանձնաժողովի, Խորհրդի եւ ԵՄ խորհրդի հետ։ Եւրոպական խորհրդարանի վերջին տարիներին ընդունած տասնեակ բանաձեւեր առարկայօրէն հիմնաւորում եւ ընդունում են արցախահայութեան իրաւունքների, այդ թուում վերադարձի իրաւունքի իրացման խնդիրը» Եւրոպական խորհրդարանի խիստ հետեւողական այս դիրքորոշումը էական ազդեցութիւն է ունեցել նաեւ ԵՄ գործադիր իշխանութեան վրայ, ինչի պայմաններում ԵՄ ե՛ւ օրէնսդիր․ ե՛ւ գործադիր իշխանութեան մարմիններն ընդունում են, որ հակամարտութիւնը, ըստ էութեան լուծուած չէ։
Միջազգային իրաւապաշտպան կազմակերպութիւններ
Միջազգային խոշոր իրաւապաշտպան կազմակերպութիւնների հետ յարաբերութիւններին նոյնպէս պէտք է պատշաճ ուշադրութիւն դարձնել, մասնաւորապէս, այնպիսի կազմակերպութիւններ, ինչպիսիք են “Human rights watch”-ը, “Amnesty International”-ը, “Freedom House”-ը եւ այլն։ Այս առումով խիստ արժէքաւոր է 2024 թ․ “Freedom House”-ի եւ գործընկեր մի շարք միջազգային կազմակերպութիւնների կողմից պատրաստուած՝ «Ինչո՞ւ Լեռնային Ղարաբաղում հայեր չկան» վերնագրով լայնածաւալ փաստահաւաք զեկոյցը, որը մանրամասնօրէն ներկայացնում է Արցախում տեղի ունեցած իրադարձութիւնները՝ 2020-2023 թթ․։
Լրագրողական հանրոյթ
Մեզ համար ներկայումս որոշակիօրէն անբարենպաստ է նաեւ միջազգային տեղեկատուական միտումները։ Մի կողմից ատրպէյճանական զեղծարարութիւնները, միւս կողմից խաղաղութեան պատրանքների միջազգային լրատուական դրսեւորումներն ու հանրահռչակումները, խոչընդոտներ են ստեղծում Հայաստանից օբիեկտիւ տեղեկատուութեան միջազգային սփռման համար։ Այս առումով կարեւոր է, որ սփիւռքեան համայնքներում ձեւաւորուեն օտարազգի լրագրողների հարթակներ, որոնք հետաքրքրուած են մեր հարցերով։ Այս տեսանկիւնից կարեւոր է նաեւ տեղերում մեդիաակտիւութիւնը, ինչպէս նաեւ դէպի Հայաստան լրագրողական այցելութիւնների կազմակերպումը։
Էկումենիկ շրջանակներ
Սա թերեւս գործունէութեան իւրայատուկ ոլորտ է, որտեղ առանցքային դերակատարները Մայր Աթոռ Սուրբ Էջմիածինն է եւ Մեծի Տանն Կիլիկիոյ Կաթողիկութիւնը, ինչպէս նաեւ յարանուանութիւնները, այնուամենայնիւ, այնպիսի էկումենիկ շրջանակներ, ինչպիսիք են Եեղեցիների համաշխարհային խորհուրդը եւ Եւրոպական եկեղեցիների կոնգրեսը, աշխատանքի բաւական դաշտ կայ՝ բնականաբար, առանց ղարաբաղա-ատրպէյճանական հակամարտութիւնը, ներկայացնելու որպէս միջկրօնական հակամարտութիւն, ինչն իրականում էլ այդպէս չէ։
Պատահական չէ, որ Մայիսի վերջին ԵՀԽ-ն, համախորհուրդ Մայր Աթոռի հետ, Բեռնում միջազգային պատկառելի համաժողով էր կազմակերպել նուիրուած Արցախում հայկական ժառանգութեանը: «Կրօնի ազատութիւն. Հայ հոգեւոր, մշակութային եւ պատմական ժառանգութեան պահպանութիւնը Արցախում» խորագիրը կրող համաժողովը անդրադարձել է Արցախում հակամարտութեան հետեւանքներին, մասնաւորապէս հայկական մշակութային ժառանգութեան, արցախահայութեան իրաւունքների եւ հետագայ անվտանգութեան հիմնահարցերին:
Առանձին պետութիւններ
Ի հարկէ առանձին պետութիւնների հետ աշխատանքը միջազգային ասպարէզում ղարաբաղեան հիմնախնդրի միջազգայնացման տեսանկիւնից կարեւորագոյն նշանակութիւն ունի, քանի որ միջազգային յարաբերութիւնների հիմնական դերակատարները հենց պետութիւններն են, եւ յաճախ միջազգային որեւէ նախաձեռնութեան յետեւում առանձին պետութիւն կամ պետութիւններ են կանգնած։ Այս առումով աշխատանքները պէտք է շարունակել, ինչպէս մեզ հետ աւանդաբար ջերմ յարաբերութիւններ ունեցող պետութիւնների, այնպէս էլ աւելի բարդ երկրների հետ։
Զուիցերիոյ հետ աշխատանքը, հաշուի առնելով այս տարուայ գարնանը զուիցերիական խորհրդարանի՝ պարտադիր կատարման ենթակայ որոշումը, որով գործադիր իշխանութիւնը պարտաւորւում էր միջազգային ֆորում կազմակերպել՝ ի թիւս այլնի քննարկելու արցախահայութեան վերադարձի իրաւունքի իրացումը, շարունակում է մնալ անկիւնաքարային։
Առ այժմ, հե՛նց «Լեռնային Ղարաբաղի խաղաղութեան զուիցերիական նախաձեռնութիւնն» է, որ կարող է որոշակիօրէն փոխարինել լուծարուած Մինսկի խմբին եւ դառնալ միջազգային հարթակ արցախահայութեան իրաւունքների իրացումը քննարկելու համար։ Ուստի կարեւոր է, որ հնարաւորինս մեծ թուով պետութիւններ իրենց սատարումը յայտնեն այս նախաձեռնութեանը։
Հիմնուելով Պելճիքայի, Ֆրանսայի, Հոլանտայի, Գանատայի եւ այլ երկրների ինչպէս օրէնսդիր, այնպէս էլ գործադիր իշխանութիւնների դիրքորոշումների վրայ, այս երկրների օրինակով, պէտք է այլ պետութիւննեից եւս ակնկալել նմանաբնոյթ դիրքորոշումներ՝ արցախահայութեան վերադարձի իրաւունքի իրացման համատեքստում։
Վերջերս, հետաքրքիր երկու զարգացումներ են տեղի ունեցել նաեւ Ամերիկայի Միացեալ Նահանգներում եւ նոյնիսկ Մեծն Բրիտանիայում։ Նախ, Օգոստոսի կէսերին ԱՄՆ պետդեպարտամենտը հրապարակեց Ատրպէյճանում մարդու իրաւունքների վերաբերեալ 2024 թ․ զեկոյցը, որտեղ շատ օբիեկտիւ կերպով նշուած էր «կամայական կամ ապօրինի սպանութիւնների, խոշտանգումների կամ անմարդկային վերաբերմունքի, կամայական ձերբակալութիւնների եւ բանտարկութիւնների, ինչպէս նաեւ այլ երկրների քաղաքացիների նկատմամբ հետապնդումների մասին արժանահաւատ տեղեկութիւնները»՝ ընդգծելով, որ Ատրպէյճանի կառավարութիւնը «չի ձեռնարկել իրական քայլեր՝ պատասխանատուութեան ենթարկելու մարդու իրաւունքները խախտած պաշտօնեաներին»։ Զեկոյցում նշւում է ՄԱԿ Խոշտանգումների դէմ կոմիտէի 2024 թ․ Յունիսի 5-ի զեկոյցը, որն արձանագրում է «Ատրպէյճանական զինուած ուժերի կողմից հայկական ծագում ունեցող ռազմագերիների եւ այլ պաշտպանուած անձանց նկատմամբ միջազգային մարդասիրական եւ մարդու իրաւունքների լուրջ խախտումները»։ Վկայակոչւում է նաեւ Freedom House-ի 2024 թ․ Նոյեմբերի 11-ի ուսումնասիրութիւնը, ըստ որի՝ Ատրպէյճանը «իրականացրել է համակարգուած ռազմավարութիւն՝ 2020-2023 թթ․ ընթացքում լիովին հայաթափելու Լեռնային Ղարաբաղը՝ հայ բնակչութեանը ենթարկելով յարձակումների, ահաբեկման, հիմնական իրաւունքներից եւ կենսապահովման պայմաններից զրկելու եւ հարկադիր տեղահանութեան նպատակով»։
Սա արդէն ԱՄՆ ոչ թէ օրէնսդիր, այլ գործադիր իշխանութեան դիրքորոշում է, որով ըստ էութեան ընդունւում է այն օբիեկտիւ իրականութիւնը, որը թուում է, թէ վերջին ամիսների ընթացքում զոհաբերւում է յանուն քաղաքական շահի։ Այնուամենայնիւ, այս փաստերի ընդունումն ինքնին կարեւոր է հետագայ աշխատանքերի համար։
Հետաքրքիր մի դրուագ էլ կապուած է Մեծն Բրիտանիայի դիրքորոշման հետ։ Մասնաւորապէս Մինսկի խմբի փակման հարցով ԵԱՀԿ մշտական խորհրդի քննարկման ժամանակ ԵԱՀԿ-ում ՄԹ գործերի հաւատարմատար Ճէյմս Ֆորտը, ի թիւս այլնի յայտարարել է․ «Մենք նաեւ խրախուսում ենք Հայաստանի, Ատրպէյճանի եւ ԵԱՀԿ-ի միջեւ շարունակական համագործակցութիւնը փոխադարձ հետաքրքրութիւն ներկայացնող ոլորտներում, ներառեալ վստահութեան ամրապնդումը, տարածաշրջանային կայունութիւնը եւ մարդու իրաւունքները»։ Դիւանագիտական նուրբ խօսքի ենթատեքստում ակնյայտ է, որ ՄԹ-ն նոյնպէս գտնում է, որ մարդու իրաւունքներին առնչուող հարցերը բաց են մնացել ընթացիկ բանակցութիւններից եւ համաձայնութիւններից։
Այսպիսով, վերը յիշատակուածը գործունէութեան մի քանի ուղղութիւններ են միայն, որոնցում պայքարը պէտք է հետապնդել խիստ անբարենպաստ այս ժամանակահատուածում ղարաբաղեան հակամարտութիւնը գոնէ միջազգային յարաբերութիւնների օրակարգում պահելու համար։
«Հորիզոն»
Գէորգ Ղուկասեան
Քաղաքական գիտութիւնների թեկնածու, ՀՅԴ Բիւրոյի Հայ Դատի կեդրոնական գրասենեակի յատուկ ծրագրերի պատասխանատու
