Հրապարակվել է Թրանսփարենսի Ինթերնեշնլի՝ Կառավարության պաշտպանության ոլորտի օրինավորության համաթիվը (Government Defence Integrity Index – GDI, նախկինում՝ Կառավարության պաշտպանության ոլորտի հակակոռուպցիոն համաթիվ):
Կառավարության պաշտպանության ոլորտի օրինավորության համաթիվը միակ գլոբալ ցուցանիշն է, որը մանրամասնորեն գնահատում է պաշտպանության ազգային հաստատությունների օրինավորությունը և դրանց դիմադրողականությունը կոռուպցիայի նկատմամբ: Այն գնահատում է դիտարկվող երկրները՝ վերլուծելով իրավիճակը հինգ հիմնական ոլորտներում` քաղաքական (խորհրդարանական վերահսկողություն), ֆինանսական (ֆինանսական թափանցիկություն), անձնակազմի կառավարում (էթիկայի համակարգ), գործողություններ և գնումներ:
2020 հրատարակությունը ներառում է 86 երկրների տվյալներ, որոնց մանրամասներն առկա են Թրանսփարենսի Ինթերնեշնլի Պաշտպանության և անվտանգության ծրագրի կայքում՝ https://ti-defence.org/gdi հասցեով:
Հայաստանի պաշտպանության ոլորտի օրինավորության համաթիվը (հրապարակվել է 2020թ. դեկտեմբերի 9-ին)՝ միջինացված գնահատվել է 43՝ դասվելով D խմբի երկրների շարքին, որում կոռուպցիոն ռիսկերը բարձր են և կոռուպցիայի նկատմամբ հաստատությունների դիմադրողականությունը՝ ցածր:
Կարդացեք նաև
Հայաստանի համաթվի առանձին գործոնները գնահատվել են հետևյալ միավորներով.
| Երկիր | Պաշտպանության քաղաքականության մշակում և վարում | Պաշտպանության ֆինանսավորում | Պաշտպանության անձնակազմի կառավարում | Ռազմական գործողություններ | Պաշտպանության գնումներ |
| Հայաստան | 58 | 40 | 69 | 8 | 40 |
Ներկայացվում է Հայաստանի պաշտպանության ոլորտի օրինավորության համաթիվը՝ առանձին բաղադրիչներով (վերահրատարակվում է), բացահայտված հիմնախնդիրների վերաբերյալ համառոտագիրը, ինչպես նաև՝ դիտարկված 86 երկրների համաթվերը:
Հայաստան
| Բաց կառավարության գործընկերության անդամ | Այո | |
| ՄԱԿ-ի «Կոռուպցիայի դեմ կոնվենցիա» | Վավերացրել է 2007 թ.-ին | |
| «Զենքի առևտրի մասին միջազգային պայմանագիր» | Ստորագրած չէ |
2018-2020 թվականները Հայաստանում ցնցումների շրջան էին քաղաքական ասպարեզում և արտաքին հարաբերություններում։ 2018 թվականի Թավշյա հեղափոխությունը՝ նախկին Նախագահ Սերժ Սարգսյանի դեմ բողոքի զանգվածային ցույցերով, հանգեցրեց զգալի քաղաքական փոփոխությունների և 2018 թվականի ընթացքում երկու նոր կառավարությունների ձևավորման։ «Քաղաքացիական պայմանագիր» կուսակցությունը, որը Նիկոլ Փաշինյանի կառավարության գլխավոր ուժն էր, իշխանության եկավ ժողովրդավարական բարեփոխումների, քաղաքական կոռուպցիայի դեմ պայքարի, քաղաքականության վարման թափանցիկության մեծացման և տարածաշրջանում Հայաստանի անվտանգության պահպանման օրակարգով։
Այդուհանդերձ, Ադրբեջանի հետ սահմանագծում 2020 թվականին տեղի ունեցած հուլիսյան բախումները և 2020 թվականի սեպտեմբեր-նոյեմբեր ամիսներին Լեռնային Ղարաբաղում ծավալված պատերազմը ամբողջովին փոխեցին քաղաքական և անվտանգային լանդշաֆտը՝ խախտելով քաղաքական կոնսենսուսը և փոխելով առաջնահերթությունները։ 2021 թվականի հունիսին կայացած արտահերթ խորհրդարանական ընտրությունների արդյունքում, որոնք հիմնականում անցկացվեցին միջազգային չափորոշիչներին համապատասխան, ոչ միայն Փաշինյանի «Քաղաքացիական պայմանագիր» կուսակցությունը մնաց իշխանության ղեկին, այլև Խորհրդարան վերադարձան նախկին վարչակազմերի ներկայացուցիչները, որոնք հատկապես հայտնի էին ինքնակալական (ավտոկրատ) և գողապետական (կլեպտոկրատ) կառավարմամբ։ Հայաստանի կառավարությունը և հասարակությունը դեռևս պայքարում են պատերազմի հետևանքների դեմ, որը պատճառ դարձավ 4,000 զոհերի, մի քանի հազար վիրավորների, տարածքային խոշոր կորուստների և հումանիտար աղետի։ Պատերազմի արդյունքը վեր հանեց հարցեր Հայաստանի և Ադրբեջանի միջև ռազմական տեխնիկայի ակնհայտ անհավասարության, երկու երկրների զինված ուժերի պատրաստվածության և վիճակի, նման արդյունքի մեջ ներդրում ունեցած միջազգային աջակցության մասին։
Այսպիսով, հակամարտությունը մեծացրել է պաշտպանության ոլորտի կառուցվածքին և կառավարմանը դարձվող ուշադրությունը։ Ներկա դրությամբ՝ Հայաստանի պաշտպանական ոլորտը շարունակում է պատված մնալ գաղտնիության քողով՝ քաղաքականության մշակման, ֆինանսական կառավարման և ձեռքբերումների նկատմամբ սահմանափակ արտաքին վերահսկողությամբ՝ չնայած վերջին տարիների որոշակի առաջընթացին: Անձնակազմի կառավարման հակակոռուպցիոն ստանդարտները, ներառյալ ուսուցումը և վարքականոնները, նվազագույն են, իսկ գործողություններում կոռուպցիայի դեմ երաշխիքները չափազանց թույլ են:
Խորհրդարանական վերահսկողություն
| Բյուջեի օրենսդրական վերահսկողություն (Բյուջեի բաց հետազոտություն, Միջազգային բյուջետային գործընկերություն՝ IBP, 2019) | Գնահատված չէ |
| Ռազմական ծախսերը որպես պետական ծախսերի մասնաբաժին (Ստոկհոլմի խաղաղության հետազոտության միջազգային ինստիտուտ՝ SIPRI, 2020) | 16,7% |
| Պաշտպանության ոլորտի փորձագիտական գիտելիքներ ունեցող հանձնաժողովի անդամները, % | 18% (11-ից 2-ը) |
| Հանդիպումների թիվը՝ տարվա կտրվածքով | Տվյալները հանրությանը հասանելի չեն |
| Պաշտպանության քաղաքականության/ռազմավարության վերջին վերանայումը | 2020 |
Հայաստանի կիսանախագահական կառավարման համակարգի պայմաններում, մինչև 2018 թվականի կեսերը, գործադիրի, և հատկապես պաշտպանության ոլորտի, նկատմամբ խորհրդարանական վերահսկողությունը խոչընդոտվում էր կառավարության կողմից, որը զգուշավորություն էր ցուցաբերում և հաճախ հրաժարվում էր պատասխանել պատգամավորների հարցերին՝ «գաղտնիության» նկատառումներով և ակտիվորեն անտեսում էր ընդդիմության ձայները։
Հիմնական փաստաթղթերը, ինչպիսիք են «Ազգային անվտանգության ռազմավարությունը» և «Ռազմական դոկտրինը», հաստատվել են Նախագահի հրամանագրով՝ առանց Խորհրդարանի մասնակցության։ Մյուս հիմնական տեքստերը քննարկվել են բացառապես գործադիրի անդամներից բաղկացած Անվտանգության խորհրդում՝ ամբողջությամբ շրջանցելով Խորհրդարանը: Գործադիրը և վերջինիս գործարար դաշնակիցները անմիջական ազդեցություն են ունեցել օրենսդիր մարմնի վրա՝ սահմանափակելով վերահսկողական գործունեություն իրականացնելու նրա կարողությունները և ունակությունը՝ օրենսդիր մարմինը վերածելով զուտ ներկայացված օրենքների նախագծերը հաստատող հարթակի։
Բացի այդ, Ազգային ժողովում առկա էր խիստ սահմանափակ փորձագիտական ներուժ՝ որակյալ վերահսկողություն ապահովելու համար. 2019 թվականին Պաշտպանության հարցերով հանձնաժողովի տասնմեկ անդամներից միայն երկուսն էին տիրապետում ոլորտի գիտելիքների։ Այնուամենայնիվ, այդ ժամանակից ի վեր Ազգային Ժողովի աշխատակարգը փոփոխվել է. ուժեղացվել է վերահսկողությունը գործադիրի նկատմամբ և մեծացվել է վերջինիս հաշվետվողականությունը Խորհրդարանի առջև, օրինակ՝ բյուջեի կատարման վերաբերյալ հաշվետվությունների պարտադիր ներկայացման միջոցով: Արդեն իսկ առկա են ապացույցներ, որ Խորհրդարանը գնալով ավելի գործուն դեր է ստանձնում պաշտպանության հարցերի ուսումնասիրության առումով։
Այնուամենայնիվ, վերահսկողության համար դեռևս զգալի խոչընդոտներ կան: Խորհրդարանը չի կարող ուսումնասիրել հիմնական սպառազինությունների գնումները, թեև Պաշտպանության հարցերով հանձնաժողովն իրավունք ունի փակ նիստերի ընթացքում մանրամասնորեն ուսումնասիրելու կատարված գաղտնի ծախսերը և բյուջետային հատկացումները: Այդուհանդերձ, Պաշտպանության հարցերով հանձնաժողովը հաճախ գործնականում չի իրացնում այս իրավունքը: Ֆինանսական վերահսկողություն իրականացվում է նաև Հաշվեքննիչ պալատի կողմից, որը պատասխանատու է պաշտպանության ոլորտի ծախսերի արտաքին ստուգման համար։ Թեև Հաշվեքննիչ պալատն ակտիվ է պաշտպանության ոլորտի ծախսերն ուսումնասիրելու հարցում, սակայն ունի սահմանափակ լիազորություններ՝ ապահովելու իր առաջարկությունների կատարումը: Պաշտպանության նախարարության և Հաշվեքննիչ պալատի միջև վատ հաղորդակցությունը նշանակում է, որ առաջարկություններին հազվադեպ է ընթացք տրվում, և չկան դրանց իրականացման մոնիտորինգի պաշտոնական մեխանիզմներ:
Ֆինանսական թափանցիկություն
| Պաշտպանությանն առնչվող տեղեկությունների հարցումների արձագանքման ցուցանիշները | (1) Լիարժեք հասանելիություն ստացածների %-ը՝ տվյալները տվյալները հանրությանը հասանելի չեն |
| (2) Չպատասխանված (կուտակված) հարցումների թիվը՝ տվյալները հանրությանը հասանելի չեն | |
| Օմբուդսմենին/ՄԻՊ-ին ներկայացված՝ պաշտպանության հետ կապված բողոքների թիվը | Տվյալները հանրությանը հասանելի չեն |
| Արդյոք ՄԻՊ-ը լիազորություններ ունի՞ ՊՆ-ի նկատմամբ | Այո |
| Պաշտպանության վերաբերյալ հաշվեքննիչ հաշվետվությունների (2018-2020) թիվը | 2018-ին՝ ոչ մի, 2019-ին նախատեսված էր մեկ հաշվետվություն, սակայն ներկայումս դրա ամփոփման մասին տեղեկություն չկա |
| Բյուջեի բաց հետազոտություն (IBP, 2019) | Գնահատված չէ |
| Մամուլի ազատության համաշխարհային ինդեքս (Լրագրողներ առանց սահմանների՝ RSF, 2021) | 180-ից 63-րդը |
Հայաստանում կառավարության որոշումների կայացման շուրջ հստակությունը պատմականորեն սահմանափակ է եղել. նախորդ վարչակազմերը վարել են ոչ թափանցիկ քաղաքականություն։ Թափանցիկության պակասը վաղուց բնորոշ է եղել նաև պաշտպանության ոլորտին, մասնավորապես՝ ֆինանսական կառավարմանը։ Պաշտպանության ոլորտում տեղեկատվության մատչելիությունը կարգավորվում է երկու օրենքներով: «Տեղեկատվության ազատության մասին» օրենքն ապահովում է պետական կառույցների կողմից տնօրինվող տեղեկությունների՝ հանրության համար հասանելիությունը։ Մյուս կողմից՝ «Պետական և ծառայողական գաղտնիքի մասին» օրենքը, փաստորեն, տվյալ դրույթը դարձնում է ապարդյուն՝ թույլ տալով գաղտնագրել պաշտպանությանը վերաբերող հիմնական տեղեկությունները, որոնց տարածումը կարող է ծանր հետևանքներ առաջացնել ազգային անվտանգության համար։ Սա իշխանություններին լայն հնարավորություն է տալիս կամայականորեն մերժելու տեղեկությունների հարցումները՝ նույնիսկ, եթե դրանք վերաբերում են ոչ զգայուն տվյալներին:
Թափանցիկության այս պակասն ակնհայտ է նաև պաշտպանության բյուջեի հետ կապված գաղտնիության պարագայում, որի մեծ մասը հանրությանը չի բացահայտվում: Հրապարակվում են միայն ընդհանուր կետերն՝ առանց բավարար հստակ մանրամասների, իսկ թվերը ներկայացվում են՝ խմբավորված։ Ֆինանսական թափանցիկությունն է՛լ ավելի է խաթարվում պաշտպանության ոլորտում արտաբյուջետային ծախսերի պատճառով: Թեև այս միջոցները ենթակա են հաստատման կառավարության կողմից, և նախարարություններից պահանջվում է հաշվետվություններ ներկայացնել արտաբյուջետային ծախսերի վերաբերյալ, Պաշտպանության նախարարության մասին տեղեկություններ առկա չեն։ Թափանցիկության այսպիսի բացը մեծացնում է կոռուպցիայի նկատմամբ խոցելիությունը և խարխլում է բյուջետային ծախսերի արժանահավատությունը՝ վերահսկողության ընթացքում։
Անձնակազմի էթիկայի համակարգ
| Ազդարարման վերաբերյալ օրենսդրություն | «Ազդարարման համակարգի մասին» օրենք (2018) |
| Պաշտպանության ոլորտի ազդարարման դեպքերի թիվը | Տվյալները հանրությանը հասանելի չեն |
| Վարքականոնների խախտումների թիվը | Ռազմական՝ տվյալները հանրությանը հասանելի չեն |
| Քաղաքացիական՝ տվյալները հանրությանը հասանելի չեն | |
| Ֆինանսական բացահայտումների համակարգ | Ներկայացվածների թիվը՝ տվյալները հանրությանը հասանելի չեն |
| Խախտումների թիվը՝ տվյալները հանրությանը հասանելի չեն |
«Ազդարարման համակարգի մասին» Հայաստանի օրենքը ուժի մեջ է մտել 2018 թվականի հունվարին և սահմանում է ազդարարների իրավունքներն ու պարտականությունները, այդ թվում՝ պաշտպանական հաստատությունների առնչությամբ։ Օրենսդրությունը հիմնականում համընդգրկուն է, ամրագրում է ազդարարների պաշտպանության, անանունության և անձնական տվյալների չբացահայտման իրավունքը։
Պաշտպանության ոլորտում տվյալ օրենսդրության կիրարկման և ազդարարների հաղորդումների մշակման պատասխանատու մարմինը Պաշտպանության նախարարության Մարդու իրավունքների և բարեվարքության ամրապնդման կենտրոնն է։ Ինստիտուցիոնալ տեսանկյունից՝ այս Կենտրոնի անկախությունը և ազդարարներին պաշտպանելու ունակությունը կարող է սահմանափակվել այն փաստով, որ Կենտրոնն անմիջականորեն հաշվետու է Պաշտպանության նախարարին, և Կենտրոնի գործունեությունը ցանկացած պահի կարող է դադարեցվել նախարարի հրամանով։ Թեև դա կարող է Կենտրոնը պաշտպանել համակարգի ներսում գործող այլ տարբեր ազդեցություններից, սակայն դրանով այն ավելի մեծ չափով է ենթակա դառնում Նախարարի որոշումների ներգործությանը, ինչը կարող է հանգեցնել թերահավատության պոտենցիալ ազդարարների շրջանում: Մյուս բոլոր առումներով՝ անձնակազմի համար սահմանված և վարքականոններում ամրագրված հակակոռուպցիոն ստանդարտները թույլ են: Զինվորական անձնակազմի վարքագիծը կարգավորվում է «Զինված ուժերի կարգապահական կանոնագիրք» և «Զինված ուժերի ներքին ծառայության կանոնագիրքը հաստատելու մասին» օրենքներով:
Մինչ այս օրենքները սահմանում են զինվորական կարգապահության հիմքերը, դրանցից ոչ մեկը որևէ հղում չի կատարում կոռուպցիայի խնդիրներին: Սրան հակառակ՝ քաղաքացիական անձնակազմը ենթակա է «Քաղաքացիական ծառայության մասին» օրենքին և թիվ 48 որոշմանը, որոնք բացահայտորեն անդրադառնում են կաշառակերությանը և ապօրինի հարստացմանը վերաբերող հարցերին:
Այնուամենայնիվ, 48-րդ որոշման կատարման առումով կան հարցականներ, քանի որ չկա որևէ ապացույց, որ նվերները կանոնավոր կերպով հաշվառվում են կամ սահմանված կարգով հանձնվում են Պետական գանձարանին։
Գործողություններ
| Զինված ուժերի ընդհանուր անձնակազմը (Համաշխարհային բանկ, 2018) | 49,000 |
| Զորքերի թվաքանակի տեղաբաշխումը գործողությունների շրջանակում | 41՝ Կոսովոյում (ՆԱՏՕ), 33՝ Լիբանանում (Լիբանանում ՄԱԿ-ի ժամանակավոր ուժեր՝ UNIFIL), 20,000՝ Լեռնային Ղարաբաղում (Արցախի Պաշտպանության բանակ) |
Հայաստանն ունի գործողություններում ներգրավված զգալի թվով զինվորականներ՝ սկսած ներքին դիրքերից մինչև ՆԱՏՕ-ի առաքելությունները, ինչպես նաև՝ ՄԱԿ-ի հետ Լիբանանում տեղակայված զորախումբը: Հայաստանն օգուտ է քաղել ՆԱՏՕ-ի «Բարեվարքության ամրապնդում» (Building Integrity) ծրագրին մասնակցելուց, սակայն Հայաստանի Պաշտպանության նախարարությունն, ըստ ամենայնի, համակարգային մոտեցում չի ցուցաբերում գործողություններում կոռուպցիայի խնդրին: Ռազմական դոկտրինը կոռուպցիոն ռիսկերին չի անդրադառնում որպես ռազմավարական խնդրի։
Կոռուպցիոն նկատառումները ներառված չեն գործողությունների պլանավորման գործընթացներում, և թեպետ կառավարությունը հայտարարել է պաշտպանության ոլորտի կոռուպցիոն խնդիրներն ուշադրության կենտրոնում պահելու մտադրության մասին, պարզ չէ, թե արդյոք նկատի՞ են առնվում նաև գործողությունները։ Բացի այդ, կոռուպցիայի հարցերով հրամանատարների վերապատրաստումը կախված է քաղաքացիական հասարակության կամ ռազմական գործընկերներից և հակված է սահմանափակվելու միայն Հայաստանի խաղաղապահ գումարտակով: Չնայած, որ Երևանում Խաղաղապահների ուսուցման տարածքի ստեղծումը դրական քայլ է, դեռևս պետք է տեսնել, թե արդյոք խաղաղապահների համար կանցկացվե՞ն կոռուպցիայի վերաբերյալ դասընթացներ:
Չկան նաև հիմքեր՝ պնդելու, որ զինվորականները գործողությունների ընթացքում իրականացնում են կոռուպցիայի մոնիտորինգ, կամ՝ որ տեղաբաշխվել է հատուկ պատրաստված անձնակազմ՝ մոնիտորինգի և գնահատման ենթարկելու կոռուպցիոն ռիսկերը: Սա նշանակում է, որ անձնակազմը և առաքելությունները չունեն գործողությունների ընթացքում կոռուպցիոն խնդիրները բացահայտելու և դրանց անդրադառնալու բավարար կարողություններ, ինչը զգալիորեն մեծացնում է ռիսկն առ այն, որ նման խնդիրները վտանգի կարող են ենթարկել առաքելությունների նպատակների իրականացումը:
Պաշտպանության ոլորտի գնումներ
| Ռազմական ծախսեր (միլիոն ԱՄՆ դոլար) (SIPRI, 2020) | 635 |
| Պաշտպանության ոլորտի գնումների բաց մրցույթներ (%) | Ճշգրիտ տվյալները հանրությանը հասանելի չեն |
| Պաշտպանական արտադրանքի հիմնական արտահանումները (SIPRI, 2016-20) | Կիրառելի չէ |
| Պաշտպանական արտադրանքի հիմնական ներմուծումները (SIPRI, 2016-20) | Ռուսաստանից, Հորդանանից |
Մինչև 2020 թվականը գրանցվել է Հայաստանի ռազմական ծախսերի կտրուկ և արագ աճ՝ 2014 թվականին ՀՆԱ-ի 3,9%-ից 2019 թվականին հասնելով 4,9%-ի։ Աճը պայմանավորված է եղել Ադրբեջանի հետ հարաբերությունների լարվածության աճով և այս երկրի ինտենսիվ սպառազինմամբ, Թուրքիայի հետ հետզհետե վատթարացող հարաբերություններով և պաշտպանական նոր ռազմավարությամբ, որը զսպումը նախընտրում է խորը պաշտպանությունից։ Այս փոփոխությունը զգալիորեն խթանել է գնումները, այդ թվում՝ խոշոր պայմանագրերը Ռուսաստանի հետ՝ ձեռքբերելու ժամանակակից ռազմական սպառազինություն։ Արդյունքում՝ 2018 թվականին պետական ծախսերի 21%-ն ուղղվել է ռազմական ոլորտին։ Պաշտպանական գնումների ծավալների այսպիսի աճը, սակայն, ռիսկեր է պարունակում։
Հայաստանի ներկայիս վերահսկողական և կառավարման համակարգերը զգալի կոռուպցիոն ռիսկեր են ստեղծում գնումների գործընթացներում։ Օրինակ, գոյություն չունի ձեռքբերումների պլանավորման հստակ գործընթաց, որը կներառեր նաև արտաքին վերահսկողություն կամ որոշակի գնումներ բացահայտորեն կկապեր Ազգային անվտանգության ռազմավարությանը, ինչը լղոզում է գնումների առաջնահերթությունների որոշման և կոնկրետ ընտրության հիմնավորումները:
Թեև քաղաքացիական նշանակության ապրանքների գնումներն իրականացվում են էլեկտրոնային հարթակների միջոցով, սակայն զենքի գնման և ռազմական տեխնիկայի ձեռքբերումների մեծ մասը գաղտնագրված է, ինչը նշանակում է, որ դրանք հրապարակման ենթակա չեն, իսկ մրցույթի և պայմանագրի պայմանների վերաբերյալ ամբողջական տեղեկությունները հասանելի չեն հանրությանը։ Գնումների ընթացակարգերի նկատմամբ վերահսկողությունն է՛լ ավելի է սահմանափակվում գաղտնիության դրույթներով, որոնք խոչընդոտում են հանրային վերահսկողությունը: Հաշվեքննիչ պալատն իրավասու է մոնիտորինգի ենթարկելու պաշտպանության բոլոր գնումների ընթացակարգերը, սակայն պաշտպանության ոլորտին առնչվող զեկույցները միշտ չէ, որ հասանելի են հանրությանը և հաճախ ներկայացվում են միայն ամփոփ ձևով։ Պաշտպանության հարցերի շուրջ Հաշվեքննիչ պալատի գործակցությունը Խորհրդարանի հետ նույնպես սահմանափակ է, ինչը հանգեցնում է արժեքավոր տեղեկությունների կորստի այս երկու վերահսկող մարմինների համար։
Թրանսփարենսի Ինթերնեշնլ