Հայաստանի արտաքին գործերի նախկին նախարար Արա Այվազյանը պատասխանում է «EADaily»-ի հարցերին
-Արա Հենրիխի, շուտով հայերը ողջ աշխարհում գլուխ կխոնարհեն Ցեղասպանության զոհերի հիշատակի օրը: 2025 թվականին լրանում է ազգային ողբերգության 110-րդ տարելիցը: Ի՞նչ է նշանակում Ձեզ, Ձեր ընտանիքի համար ապրիլի 24-ը:
-Այս օրն առանձնահատուկ իմաստ ունի մեզ բոլորիս համար, ովքեր ապրում են Հայաստանում, Ռուսաստանում, եվրոպական երկրներում, Լատինական Ամերիկայում և Մերձավոր Արևելքում: Մեծագույն ցավով պետք է նշեմ, որ 1915 թվականի ողբերգությունը դարձել է մեր ինքնության մի մասը: Ես ինքս ցեղասպանությունը վերապրած մարդկանց թոռն եմ, ինչպես նաև կնոջս հարազատները: Մեր շատ հայրենակիցներ այն ժամանակ կորցրել են իրենց հարազատներին և ընտանիքներին, ստիպված են եղել լքել Հայրենիքը:
Անտեսված սարսափելի հանցագործության ճանաչման գործընթացը, երբ խոսում էին «մոռացված ցեղասպանության» մասին, շնորհիվ սփյուռքի, խորհրդային ժամանակաշրջանի գիտնականների և հասարակական գործիչների, արդեն անկախ Հայաստանի մասնագետների տիտանական ջանքերի, հասել է այն փուլին, երբ կարելի է խոսել պատմական արդարության վերականգնման ձգտումների միջազգային մակարդակի աջակցության մասին:
Կարդացեք նաև
Եվ ի մեծագույն ամոթ, այսօր, երբ հայերը ողջ աշխարհում շարունակում են պայքարել բարի նպատակի՝ ցեղասպանության՝ որպես համաշխարհային հիշողության մի մասի ճանաչման համար, Հայաստանի ներկայիս ղեկավարության ներկայացուցիչները թույլ են տալիս իրենց արտահայտություններ, որոնք, ոչ միայն իմ անձնական կարծիքով, այլև շատ մարդկանց խոսքերով, «ջուր են լցնում ժխտման ջրաղացին»: Կարծես «ձայնակցում են» հարևան պետություններին:
Այո, դրանք դեռևս երկչոտ և փոքր քայլեր են, բայց չէ՞ որ պատահական չէ, որ Լեմկինի ինստիտուտն արդեն երկու անգամ հայտարարություններ է արել՝ ուղղակիորեն նշելով. հայկական իշխանությունները իրենց խոսքերով և գործողություններով աջակցում են Ցեղասպանության ժխտմանը:
Ոչ ոք չէր կարող պատկերացնել, որ պաշտոնական Երևանը թույլ կտա իրեն միանալ բացասականության պղտոր հոսանքին։ Բայց ես վստահ եմ, որ մեր պաշտպանական ռեֆլեքսը, հայերի արժանապատվության զգացումը, ազգի քաղաքացիական դիրքորոշումը կխոչընդոտեն պատմական փաստի խեղաթյուրմանը մեր սեփական տանը:
-Դուք մինչև որոշակի պահ հիանալի դիվանագիտական կարիերա եք ունեցել: Դուք անցել եք զառիվայր և սայթաքուն կարիերայի բոլոր աստիճանները՝ դառնալով պետության ԱԳՆ ղեկավար: Եվ հանկարծ հրաժարական եք տվել, որը նույնիսկ չորս տարի անց քննարկում են քաղաքագիտական հանրությունում: Ինչո՞ւ է ընդունվել այդպիսի աննախադեպ որոշում:
-Ես ունեմ սովորական կենսագրություն։ Ավելին, միանգամայն անկեղծորեն ասում եմ, որ երբեք չեմ երազել դառնալ արտաքին գործերի նախարար։ Բայց հանգամանքներն այնպես դասավորվեցին, որ պատերազմից հետո ես ստանձնեցի «ծանր բեռը» երկրի համար ծանրագույն ժամանակ:
Հասարակությունը շոկի մեջ էր ռազմական աղետից հետո, և մենք գործընկերների հետ, որոնցից շատերը հետագայում նույնպես հեռացան ԱԳՆ-ից, որոշեցինք այդ պահին առավելագույն ջանքեր գործադրել իրավիճակը շտկելու համար։ Եվ մի քանի ամիս անց, կոլեկտիվի հետ հրաժեշտ տալիս, ես առավելագույն անկեղծությամբ նշեցի իմ հեռանալու պատճառները՝ մատնանշելով առկա և գալիք խնդիրները։ Ի իմ մեծագույն ափսոսանք, ի վերջո ես իրավացի էի:
Իսկ հիմնական տարբերությունը իմ և կառավարության ղեկավարի միջև կայանում էր նրանում, որ նախարարությունը տեսնում էր ստեղծված իրավիճակից դուրս գալու ուղիները՝ ազգային շահերի պարտադիր ապահովմամբ այլ կերպ, քան վարչապետը:
Մենք համոզված էինք, որ վարչապետի կողմից ձեռնարկվող գործողությունները չեն ապահովում ո՛չ կայունություն, ո՛չ էլ պետության պաշտպանություն։ Եվ անցած չորս տարիները հաստատեցին մեր անհանգստացնող մտավախությունները։ Բայց, անշուշտ, ոչ ոք չի ուրախանում նման իրականություն դարձած տխուր կանխատեսման համար:
-Ինչպե՞ս եք գնահատում երկրում հասարակական-քաղաքական իրավիճակը և մի մարդու գործունեությունը, ով ճակատագրի կամքով (և ընկերների խմբի) 2018 թվականին դարձավ ազգային առաջնորդ:
-Ինչ վերաբերում է յոթ տարվա վաղեմություն ունեցող իրադարձություններին և Հայաստանն ընդգրկած այն էյֆորիային, ապա սա առաջինը և վերջինը չէ, երբ տեղի են ունենում «գունավոր հեղափոխություններ»։ Վերևները այդ ժամանակ չէին կարող կառավարել հին ձևով, իսկ ներքևները, ինքներդ հասկանում եք: Ժողովուրդը փոփոխությունների, թարմ օդի շնչի, կոռուպցիայից և այլ «խոցերից» ազատվելու ցանկություն ուներ:
Անցել է երեք ղարաբաղյան պատերազմ, և թեև 1994 թվականի մայիսին Ռուսաստանի միջնորդությամբ կնքվեց անժամկետ հրադադարի մասին համաձայնագիր, իսկ մեկ տարի անց հայտնվեց հրադադարի ամրապնդման միջոցների ապահովման փաստաթուղթ, խաղաղություն, որպես այդպիսին, չհաստատվեց:
Բայց մարդիկ և՛ Հայաստանում, և՛ Արցախում հանկարծ որոշեցին, որ պատերազմը վերջացել է և կարելի է հանգիստ նոր կյանք կառուցել՝ չվախենալով ռազմական գործողություններից: Իսկ մեր հակառակորդները բոլոր այս տարիների ընթացքում, օգտագործելով տարբեր դիվանագիտական հնարքներ, ցուցադրելով համատեղ ջանքերով կոնֆլիկտային իրավիճակը հաջողությամբ լուծելու ձգտում, պատրաստվում էին ռևանշի:
Այժմ ներկա վարչապետի իշխանության Օլիմպոս աննախադեպ բարձրացման մասին։ Իշխանությունն ունի «իր իշխանության մեջ մնալը» պահպանելու երկու եղանակ։ Առաջինը՝ քարոզչությունն է, երկրորդը՝ ուժային մեթոդները։ Փաշինյանը, որպես հռետոր, շատ տաղանդավոր մարդ է։
Եվ տասնութ թվականին (և ավելի ուշ), հենվելով մարդկանց վրա տեղեկատվական ազդեցության տարբեր տեխնոլոգիաների վրա, ցուցադրելով «ամբոխին դուր գալու կարողության» մեջ ոչ սովորական ունակություններ, գեղեցիկ արտահայտելով իր թեզերը, Նիկոլ Վովաևիչը հասավ հարյուր տոկոսանոց արդյունքի: Ավելին, ռազմական աղետից հետո շատերը համոզված էին, որ նրա օրերը հաշված են, բայց վարչապետը «հանկարծ» հավաքեց արտահերթ ընտրություններ և վարպետորեն օգտագործեց «խաղաղության և պատերազմի» թեման: Իբր, եթե ես մնամ, ապա ձեզ խաղաղություն կբերեմ:
Պատկերացնո՞ւմ եք: Մեծ թվով զոհեր և վիրավորներ, ազգը տրանսի մեջ է, իսկ մարդը հայտարարում է. միայն ես կփրկեմ ձեզ: Իհարկե, չփրկեց, էսկալացիան աճում է, և իրավիճակն ավելի է անհանգստացնող: Բայց հիշատակված քարոզչության առումով նա շատ լուրջ կորցրել է քաղաքացիների մտքերի վրա ազդեցության առումով, և Փաշինյանի իշխանությունն այսօր կախված է բացառապես ուժային հիմքից, պրոֆիլային կառույցներից: Առավել ևս, որ իշխող «Քաղաքացիական պայմանագիր» կուսակցությունը չի վայելում բնակչության վստահությունը։ Մարդիկ սթափվում են:
-Դուք նշեցիք վարչապետի փայլուն խոսքի տաղանդների մասին և նրա՝ ժողովրդի շփոթմունքից օգտվելու կարողության մասին: Բայց միևնույն ժամանակ, գոյություն ունի տարբերակ, որ պարոն Փաշինյանի հայտնությունը մեծապես տեղի է ունեցել լուրջ ներքին ուժի շնորհիվ: Համապատասխանաբար, հարց. շարունակո՞ւմ է այդ ուժը աջակցել իր «ստեղյալին», թե՞ սարսափի մեջ է կադրային սխալ-աղետից:
-Դավադրության տեսությունները միշտ հետաքրքիր և հրապուրիչ են։ Եվ հենց հիմա է ժամանակը մեջբերելու Էդվարդ Ռադզինսկուն. «Ոչ մի հեղափոխություն տեղի չի ունենում առանց իշխանության մասնակցության»։ Ուրեմն, այն ժամանակվա իշխանությունը մեղքի որոշակի բաժին է կրում այն բանի համար, որ 2018 թվականին տեղի ունեցավ հեղափոխություն:
Եվ 2020 թվականից հետո բոլորը սկսեցին միմյանց մեղադրել այն բանում, որ Հայաստանը պարտություն կրեց։ Վարչապետը թիմի հետ ակնարկում էր նախկիններին։ Իսկ բոլոր նախկինները (կառավարող վերնախավից) պահանջներ էին ներկայացնում Փաշինյանին։ Կարծում եմ, որ ճշմարտությունը ինչ-որ տեղ մեջտեղում է։ Եվ մենք բոլորս մեղավոր ենք տեղի ունեցած ողբերգության մեջ։
Եվ շատ ափսոս է, որ ոչ ոք չէր մտածում 2020-ից հետո այն մասին, թե ինչպես գտնել ելք իրավիճակից։ Հուսով եմ, առողջ բանականությունը կհաղթի, և նույնիսկ ընդդիմադիր բլոկում ներքին պառակտումը կհաղթահարվի հանուն պետականության պահպանման:
-Ընդդիմությանը մենք դեռ կանդրադառնանք, քանի որ նախ ցանկանում եմ լսել Ձեր կարծիքը առաջիկա «խաղաղ պայմանագրի» մասին Հայաստանի և Ադրբեջանի միջև, բոլոր «ճակատներում» Երևանի բազմաթիվ զիջումների համատեքստում:
-Ես ասացի Ձեզ, թե ինչն էր իմ հրաժարականի պատճառը։ Այսպիսով, ինչ-որ պահի Փաշինյանի թիմը եզրակացրեց, որ Հայաստանը չունի ընկերներ և դաշնակիցներ։ Իբր, աշխարհակարգը արմատապես փոխվել է, Ռուսաստանը, որը նախկինում ձեռքը պահում էր Հարավային Կովկասի զարկերակին, տարբեր հանգամանքների և 2022 թվականի բերումով հեռանում է տարածաշրջանից։ Իսկ տարածաշրջանային հեգեմոնը, անկասկած և անխուսափելիորեն, դառնում է Թուրքիան։
Նշանակում է, պետք է ընդհանուր լեզու գտնել Անկարայի և նրա դաշնակից Բաքվի հետ։ Եվ շարժվել միակողմանի զիջումների և փոխզիջումների ճանապարհով, որոնք ունեն սկիզբ, բայց, միանշանակ, չունեն վերջ։ Եվ ինչ-որ պահի նրանք (Փաշինյանը և թիմը) հասկացան, որ իրենք իրենց թակարդն են գցել։ Բայց քանի որ հետդարձի ուղիներ չկան, ապա անհրաժեշտ է մշտապես և համոզված կրկնել. «Ես ասում եմ ձեզ, որ պատերազմ չի լինի, ես ձեզ խաղաղություն կբերեմ»։
Այժմ խաղաղ համաձայնագրի մասին։ Պրոֆիլային մասնագետները դրա վերաբերյալ հատուկ պատրանքներ չեն փայփայում։ Ես, որպես դիվանագետ, Ձեր ուշադրությունն եմ հրավիրում մի շարք մանրամասների վրա։ 2020 թվականից հետո Ադրբեջանը և Թուրքիան ասացին. վերջ, մենք փակեցինք պատերազմների և հակամարտությունների ժամանակաշրջանը, ձեռք ենք մեկնում Հայաստանին, որպեսզի Հարավային Կովկասում տիրեն կայունություն, բարգավաճում և խաղաղություն։ Անշուշտ, նման բառային երաժշտությունը հաճելի է հնչում ականջին։ Բայց մենք գործընկերների հետ միանշանակ հասկանում էինք. խաղաղության ցուցանակի տակ Բաքուն և Անկարան չեն ձգտում Երևանի հետ նորմալ և բարիդրացիական հարաբերություններ ունենալ։
Հրադադարի ռեժիմը մշտապես խախտվում էր, էսկալացիան աճում էր։ Լեռնային Ղարաբաղի «պարանոցը» ավելի ու ավելի էր ձգվում հանգույցը, և ի վերջո 2023 թվականին, տասը ամսվա շրջափակումից հետո, այնտեղ սկսվեց լայնածավալ պատերազմ։ Հյուծված Արցախը չկարողացավ դիմակայել հարձակվող ադրբեջանական ստորաբաժանումների գերազանցող ուժերին, իսկ Հայաստանը պարզապես լվաց իր ձեռքերը։
Լեռնային Ղարաբաղի կորուստը՝ ըստ ազգի վրա ազդեցության աստիճանի, համաչափ է ցեղասպանությա՞ն:
-Ես բառացիորեն մեկ շաբաթ առաջ հոդված եմ հրապարակել հայերի ցեղասպանության մասին և զուգահեռներ եմ անցկացրել Օսմանյան կայսրությունում տեղի ունեցածի և այժմ տեղի ունեցածի միջև։ Ցեղասպանությունն ունի տարբեր դեմքեր և դրսևորման ձևեր։ Արցախում իրականացվել են էթնիկ զտումներ, որոնք արձանագրվել են միջազգային հանրության կողմից, տեղի է ունեցել հայերի բռնի տեղահանում, իսկ եթե նրանք մնային այնտեղ, ապա առաջանում էր ոչնչացման սպառնալիք։
Այն, ինչ այսօր կատարվում է Բաքվի դատարանում Լեռնային Ղարաբաղի ղեկավարության հանդեպ, դրա ամենավառ հաստատումն է։ Եվ նման արարքները լիովին համապատասխանում են «ցեղասպանություն» սահմանմանը։ Ի դեպ, բառացիորեն մեկ շաբաթ անց, երբ ընկավ Արցախը, և բնակչությունը հեռացավ հայ ազգի օրրանից, նույն ձևանմուշներով տեղի ունեցավ «հակաահաբեկչական գործողություն» Գազայում։ Իսկ բոլորովին վերջերս նաև Սիրիայում։
-Իսկ Հայաստանի վարչապետը, Ձեր կարծիքով, գիտակցո՞ւմ է այն սարսափելի աղետալի մղձավանջի ողջ սարսափը, որը նա «ստեղծել է» իր երկրում:
-Կասկածում եմ, որ գիտակցում է։ Այժմ ամբողջ հարցը նրանում է, որ իշխանության մեջ գտնվելը նրա համար ֆիզիկական կյանքի և ազատության պահպանման երաշխիք է։ Եվ տրամաբանական կլիներ Փաշինյանին ապահովել իրավիճակից արժանապատիվ դուրս գալու հնարավորություն։ Քանի որ և՛ նա, և՛ Հայաստանն այսօր պարտվում են բոլոր ուղղություններով։ Մեր երկիրն ամեն օր կորուստներ է կրում և ավելի ու ավելի է թուլանում։
Եվ այստեղ տեղին է հիշել հայկական ընդդիմության մասին։ Որպես այդպիսին, այն անհնար է ստեղծել մեկ օրում։ Այո, կան բազմաթիվ հետաքրքիր դեմքեր, որոնք չեն ասոցացվում ավանդական քաղաքական կուսակցությունների հետ, բայց ցանկացած դեպքում այդ մարդիկ և հարթակները չունեն հնարավորություններ և կադրային ռեսուրս։ Բայց ընդդիմությունը պետք է, ի վերջո, հանդես գա միասնական ճակատով:
Ես ոչ մեկ անգամ գրել եմ այն մասին, որ նորմալ երկրներում արտաքին քաղաքականությունը ներքին քաղաքականության շարունակությունն է։ Մեզ մոտ 2020 թվականից հետո ամեն ինչ շրջվել է գլխիվայր։ Արտաքին գործոնները և դերակատարները կանխորոշում են պետության ներքին օրակարգը։
Այսպես, 2021 թվականի փետրվարին տեղի ունեցավ հայկական Գլխավոր շտաբի կողմից դեմարշ՝ հետագա հայտարարությամբ։ Եվ առաջինը, ով արձագանքեց դրան, Թուրքիան և Ադրբեջանն էին, որոնց, բնականաբար, ձեռնտու է, երբ Հայաստանը ղեկավարում է թույլ, անսկզբունքային առաջնորդը, այլ ոչ թե ղեկավարը, որը վճռականորեն դիմակայում է արտաքին սպառնալիքներին։
Եվ մեր ընդդիմության երկընտրանքը կայանում է նրանում, որ երկրում ցանկացած ճգնաժամային իրավիճակի զարգացում կարող է հրահրել նոր արտաքին ագրեսիա։ Եվ քաղաքական գործիչները դա հասկանում են:
-Գյումրիում ընտրությունների արդյունքները մարդկանց համար դարձե՞լ են «թարմ օդի շունչ»:
-Գյումրիի արդյունքները, հաշվի առնելով այն փաստը, որ լուրջ վարչական ռեսուրս է օգտագործվել երկրի երկրորդ ամենակարևոր քաղաքում՝ իր հարուստ ավանդույթներով, իրավիճակի հմուտ օգտագործման դեպքում կարող են դառնալ որոշակի խթան։
-Ժամանակն է գնահատել հայ-ռուսական հարաբերությունների ներկայիս մակարդակը, ԱԺ նախագահ Ալեն Սիմոնյանի այցը Սանկտ Պետերբուրգ և Նիկոլ Փաշինյանի գալիք այցը Մոսկվա՝ Հաղթանակի օրը նշելու համար
*Երկար ժամանակ մենք հետևել ենք պաշտոնական Երևանի կողմից բավականին սադրիչ քայլերին, և, ցավոք, մեր դաշնակցային հարաբերությունները լուրջ փոփոխությունների են ենթարկվել։ Միշտ և ամենուր տեղի են ունենում հակասություններ և տարաձայնություններ, որոնք պետք է քննարկվեն հանգիստ միջավայրում, փակ դռների հետևում։ Բայց կողմերը խնդիրներն արտահայտել են բաց տարածքում, ինչը միայն վնասել է փոխշահավետ երկխոսությանը։
Այցելությունները, որոնք դուք նշել եք, իմ կարծիքով, ունեն զուտ կոնյունկտուրային բնույթ, բայց արդեն լավ է, որ երկխոսությունը չի ընդհատվում, թեև վստահությունը վերականգնելը նրանից հետո, ինչ տեղի է ունեցել, չափազանց դժվար կլինի։
-Մի շարք լրատվամիջոցներում գործընկերները գրում են, որ Երևանի և Բաքվի միջև խաղաղ համաձայնագրի կնքման և Մոսկվա-Թբիլիսի հարաբերությունների ջերմացման միջև կապ կա:
-Եկեք մտածենք։ Փաստորեն Վրաստանում վերականգնվում է Ռուսաստանի ազդեցությունը, մինչդեռ հայ-ադրբեջանական ուղղությունը Մոսկվային դուրս է բերում խաղաղության բանակցային գործընթացից։ Քանի որ բոլորն այժմ բացահայտ խոսում են աշխարհակարգի նոր կազմաձևման մասին, և ոմանք ծրագրում են աշխարհը բաժանել ազդեցության նոր ոլորտների, միանգամայն հնարավոր է փոխշահավետ համագործակցությունը։ Եվ ես շարունակում եմ համոզված լինել, որ դա լիովին համապատասխանում է ՌԴ շահերին, չնայած երկկողմ հարաբերությունների դառը դասերին։
Ես կարծում եմ, որ Ռուսաստանը պետք է ներկա լինի Հարավային Կովկասում։ Եվ ոչ միայն այստեղ, այլ ավելի լայն աշխարհագրական իմաստով։ Իսկ Հայաստանը եղել է և կարող է լինել Մոսկվայի ամենահուսալի դաշնակիցն այս տարածաշրջանում։
-Մի շարք երկրներ ասում են, որ ժամանակն է «իր տեղը դնել» Իրանին։ Ինչի՞ կարող է հանգեցնել նման զարգացումը Հայաստանի համար՝ հաշվի առնելով Զանգեզուրը:
-Այն, որ այսպես կոչված «Զանգեզուրի միջանցքը» չի իրականացվել, շատ մեծ ձեռքբերում է հենց Իրանի կանխարգելիչ դիվանագիտության։ Եվ ցանկանում եմ հավատալ, որ Վաշինգտոնի և Թեհրանի միջև սկսված երկխոսությունը կհանգեցնի տարաձայնությունների խաղաղ քաղաքական կարգավորման։ Նման իրավիճակ գործնականում եղել է նաև Բարաք Օբամայի օրոք, և Իսրայելն այդ ժամանակ էլ էր սպառնում, բայց ներկայիս ճգնաժամն ավելի վտանգավոր է Իրանի և տարածաշրջանի համար։
