Forbes-ի հոդվածը՝ Ամերիկայի բարձր խաղադրույքները Զանգեզուրի վրա. ինչպես կարող է ԱՄՆ-ի գլխավորած միջանցքը կրճատել Եվրոպայի էներգետիկ ծախսերը և հակազդել Ռուսաստանին
Աշխարհում, որը պայքարում է ոչ ռուսական էներգիայի համար՝ սրվող համաշխարհային լարվածության պայմաններում, կարո՞ղ է արդյոք հայկական հողերի 43 կմ-անոց հատվածը դառնալ Ամերիկայի գլխավոր հարվածը Մոսկվայի և Թեհրանի դեմ: ԱՄՆ-ի համարձակ հայտը՝ Զանգեզուրի միջանցքը մեկ դարով վարձակալելու համար, խոստանում է տարեկան 50-100 միլիարդ դոլարի առևտրային հոսքեր, սակայն վտանգում է Կովկասում սառը պատերազմի նոր թեժ կետ բռնկել:
Միացյալ Նահանգները հայտնվել է բարձր խաղադրույքներով դիվանագիտական ռիսկի կենտրոնում, որը կարող է արմատապես փոխել Եվրասիայում էներգետիկ հոսքերը: Զանգեզուրի միջանցքի՝ Հայաստանի Սյունիքի մարզով 43 կիլոմետրանոց ռազմավարական անցման իր հավակնոտ առաջարկի միջոցով Վաշինգտոնը նպատակ ունի քանդել տասնամյակների պատմություն ունեցող փակուղիները, դիվերսիֆիկացնել Եվրոպայի էներգետիկ մատակարարումները Ռուսաստանից և հակազդել Մոսկվայի, Պեկինի և Թեհրանի աճող ազդեցությանը կարևորագույն տարանցիկ տարածաշրջանում:
Նախաձեռնությունը արտացոլում է Ամերիկայի ավելի լայն ձգտումը՝ օգտագործելու Հարավային Կովկասում հազվագյուտ իշխանության վակուումը, որը պատմականորեն Ռուսաստանի կողմից գերիշխող տարածաշրջան է, բայց այժմ հասուն է վերադասավորվելու համար՝ Մոսկվայի կողմից իր դաշնակից Հայաստանին պաշտպանելու կոպիտ ձախողումից հետո՝ Ադրբեջանի կողմից Լեռնային Ղարաբաղում 2023 թվականի սեպտեմբերին վճռորոշ հարձակման ժամանակ։
Կարդացեք նաև
Ռազմավարական վերադասավորում Կովկասում
Ռուսաստանի՝ որպես Հարավային Կովկասում անվտանգության երաշխավորի հեղինակությունը ավերակների մեջ է։ Չնայած 2020 թվականի նոյեմբերին կնքված հրադադարի համաձայնագրով ստեղծված ռուս խաղաղապահների առկայությանը, Մոսկվան չկարողացավ միջամտել, երբ Ադրբեջանը վերադարձրեց Լեռնային Ղարաբաղի վերահսկողությունը՝ տեղահանելով 100,000 էթնիկ հայերի։ Այս անգործությունը Երևանում ընկալվեց որպես խորը դավաճանություն, որը խաթարեց Ռուսաստանի անվտանգության երաշխիքների նկատմամբ հավատը և խթանեց Հայաստանի պատմական շրջադարձը դեպի արևմուտք։
ԱՆԿԱՐԱ, ԹՈՒՐՔԻԱ – ՀՈՒՆՎԱՐԻ 9. «Ճանապարհների և երկաթուղիների կառուցում մինչև …» վերնագրով ինֆոգրաֆիկա։ Անադոլու
Այս արևմտյան գործընկերությունը աննախադեպ հնարավորություն է ստեղծում ԱՄՆ ազդեցության համար: Տարածաշրջան ռուսական ներմուծումը, որը մինչև 2022 թվականը ապահովում էր տարածաշրջանային առևտրի 20-30 տոկոսը, այժմ բախվում է պատժամիջոցների սահմանափակումների:
Տնտեսական մրցանակ
Հնարավոր տնտեսական օգուտները բավականաչափ մեծ են՝ քաղաքական և անվտանգության հետ կապված մտահոգությունները հաղթահարելու համար: Համաշխարհային բանկի մոդելավորումը ենթադրում է, որ միջանցքը կարող է մինչև 2027 թվականը տարեկան 50-100 միլիարդ դոլարի առևտրային արժեք ապահովել: Այս աճը պայմանավորված կլինի դրամատիկ լոգիստիկ բարելավումներով. Bloomberg-ի 2025 թվականի մայիսի տվյալները ցույց են տալիս, որ երթուղին կարող է Եվրոպա-Ասիա տարանցիկ ժամանակը կրճատել 12-15 օրով՝ համեմատած առկա երթուղիների հետ:
Ներդրումների եկամտաբերությունը թվում է համոզիչ: Կասպիական քաղաքականության կենտրոնը գնահատում է ենթակառուցվածքների արժեքը 3-5 միլիարդ դոլար 5-10 տարվա ընթացքում, մինչդեռ Oxford Economics-ի մոդելները կանխատեսում են տարեկան 20-30 միլիարդ դոլարի լոգիստիկ խնայողություն: Ադրբեջանի համար Տնտեսական բարեփոխումների վերլուծության և հաղորդակցության կենտրոնը կանխատեսում է, որ միջանցքը կավելացնի ընդհանուր արտահանումը ավելի քան 700 միլիոն դոլարով և տարեկան 2 տոկոսով կավելացնի ոչ նավթային ՀՆԱ-ն:
Էներգետիկ հոսքերը ընդգծում են դրա հրատապությունը։ Ադրբեջանի Հարավային գազային միջանցքը 2023 թվականին Եվրոպա է մատակարարել 12 միլիարդ խորանարդ մետր գազ, իսկ 2022 թվականի ԵՄ հուշագրի համաձայն՝ մինչև 2027 թվականը նպատակադրվել է հասցնել 20 միլիարդի։ Ղազախստանը նախատեսում է Ադրբեջանի միջով տարանցիկ ծավալների աճ, որի արդյունքում 2024 թվականի հունվարից հոկտեմբեր ընկած ժամանակահատվածում իրական հոսքերը կհասնեն 1.2 միլիոն տոննայի, չնայած հզորությունները սահմանափակող տեխնիկական մարտահրավերներին։
Եվրոպական էներգետիկ անվտանգության համար հետևանքները խորն են։ ՄԷԳ-ի 2025 թվականի «Համաշխարհային էներգետիկ հեռանկարը» կանխատեսում է, որ Եվրոպան մինչև 2030 թվականը կարիք կունենա 20 միլիարդ խորանարդ մետր ավելի ոչ ռուսական գազի։ Հայաստան-Թուրքիա սահմանների կարգավորումը կարող է ընդլայնել Կասպից ծովի պաշարների հասանելիությունը, հնարավոր է՝ 10-15 տոկոսով կրճատելով ներմուծման ծախսերը BP-ի նման ընկերությունների համար։
Դիվանագիտական նորարարություն
Հիմնական մարտահրավերը անհաշտ դիրքորոշումներում է. Ադրբեջանը պահանջում է անարգել միջանցք՝ որպես իր 2023 թվականի ռազմական հաղթանակի շահաբաժին, մինչդեռ Հայաստանը կտրականապես հրաժարվում է զիջել ինքնիշխանությունը այն տարածքի նկատմամբ, որը համարում է կարևորագույն։ ԱՄՆ-ի «վարձակալության» առաջարկը ստեղծագործական փորձ է՝ օգտագործելու կորպորատիվ-իրավական շրջանակները՝ այս փակուղին շրջանցելու համար, Բաքվին առաջարկելով անվտանգության երաշխիքներ՝ միաժամանակ թույլ տալով Երևանին պահպանել անվանական ինքնիշխանությունը։
Այս մոտեցումը ոգեշնչված է պատմական նախադեպերից, որտեղ ստեղծագործական կառավարման կարգավորումները լուծել են թվացյալ անհաղթահարելի վեճեր: Ինչպես Պանամայի ջրանցքը ԱՄՆ կառավարման ներքո 1914-1999 թվականներին, մոդելը խոստանում է նպաստել համաշխարհային առևտրին՝ միաժամանակ լուծելով անվտանգության հետ կապված մտահոգությունները: Այնուամենայնիվ, քննադատները զգուշացնում են նեոգաղութատիրական հնարավոր երանգների և երկարաժամկետ բացասական արձագանքի ռիսկի մասին:
2025 թվականի մարտի խաղաղության համաձայնագրերի նախագծերը նշանակալի առաջընթաց գրանցեցին՝ վերջնականապես հաստատելով տարածքային փոխադարձ ճանաչման, սահմանների սահմանազատման և ուժի չկիրառման վերաբերյալ պայմանները։ Սակայն դրանք կանգ առան տրանսպորտային երաշխիքների և անկլավներ մուտք գործելու հարցերում՝ հենց այն հարցում, որտեղ ԱՄՆ առաջարկը փորձում է առաջ շարժվել։
Աշխարհաքաղաքական հաշվարկներ և մրցակիցների արձագանքներ
Միջանցքի հաջողությունը հիմնարար կերպով կփոխի տարածաշրջանային ուժերի դինամիկան, ինչը կբացատրի, թե ինչու են մրցակից տերությունները վերակարգավորում իրենց ռազմավարությունները: Իրանը կանգնած է իր տարանցիկ դերի 20-30 տոկոսը կորցնելու հեռանկարի առջև, ինչը կխաթարի կարևորագույն առևտրային ուղիները, այդ թվում՝ տարեկան Կենտրոնական Ասիա անցնող 43,000 թուրքական բեռնատարները: Ռուսաստանը բախվում է տասնամյակի ընթացքում 10-20 միլիարդ դոլարի եկամտի հնարավոր կորստի և եվրոպական էներգետիկ շուկաների նկատմամբ իր ազդեցության 10-15 տոկոս նվազման հետ:
Ռազմավարական եզրակացություն. Զանգեզուրի միջանցքը վճռորոշ փորձություն է ԱՄՆ-ի՝ վիճելի տարածաշրջաններում փոխշահավետ լուծումներ մշակելու կարողության համար։
Մինչդեռ Չինաստանը նախատեսում է մինչև 2030 թվականը «Մեկ գոտի, մեկ ճանապարհ» ծրագրի արդյունավետության մեջ 20-30 միլիարդ դոլարի աճ ապահովել՝ կապի բարելավման միջոցով։ Այնուամենայնիվ, Պեկինը պետք է հավասարակշռի այս ձեռքբերումները Չինաստանի կողմից վերահսկվող երթուղիներից կախվածության նվազման ռիսկի հետ։ Այս միջանցքը կարող է Թուրքիան դարձնել կարևորագույն էներգետիկ կենտրոն՝ թյուրքալեզու պետություններին անմիջական մուտք ունենալով, և մինչև 2030 թվականը հնարավոր է տարեկան 10-15 միլիարդ դոլարի տարանցիկ եկամուտ ստանալ։
Էներգետիկ խոշոր ընկերությունները դիրքավորվում են հնարավորությունների համար: SOCAR-ը ընդլայնում է խողովակաշարի հզորությունը, մինչդեռ ADNOC-ը ուսումնասիրում է ջրածնի համատեղ ձեռնարկությունները: BP-ն և Chevron-ը նախատեսում են 5-10 միլիարդ դոլարի ներդրումների աճ՝ արտահանման ընդլայնված հզորություններից: Այնուամենայնիվ, քաղաքական փակուղին կարող է 20 տոկոսով բարձրացնել նախագծերի արժեքը, մինչդեռ կարգավորիչ ուշացումները կարող են ժամանակացույցը տեղափոխել կենսունակ ներդրումային պատուհաններից այն կողմ:
Թուրքական չափումը և տարածաշրջանային վերագործարկումը
Թուրքիայի ռազմավարական հաշվարկը բարդացնում է հավասարումը։ Անկարան ուսումնասիրում է քրդական լարվածության թուլացումը Քրդական աշխատավորական կուսակցության (PKK) հետ երկխոսությունների միջոցով՝ ազդարարելով «մեծ վերագործարկման» մասին, որը կարող է կայունացնել սահմանները և բացահայտել տնտեսական ներուժը։ Այս դիվանագիտական հալեցումը, եթե հաջող լինի, կարող է լրացնել Զանգեզուրի նախաձեռնությունը՝ ստեղծելով ավելի կայուն տարածաշրջանային միջավայր խոշոր ենթակառուցվածքային նախագծերի համար։
Արևելյան Անատոլիայի նահանգներում գործող թուրքական բիզնեսները կանխատեսում են արտահանման ծավալների 310 տոկոս աճ՝ տարեկան 160 միլիոն դոլարից մինչև 500 միլիոն դոլար, եթե միջանցքը իրականություն դառնա։ Այս տնտեսական խթանը հզոր խթան է հանդիսանում կայուն դիվանագիտական ներգրավվածության համար, նույնիսկ ներքաղաքական զգայունության պայմաններում։
Ռիսկերը և իրականացման դժվարությունները
Համոզիչ տնտեսագիտական հաշվի առնելով՝ զգալի ռիսկեր կան։ Դիտորդները բանակցությունների կասեցմանը տալիս են 60 տոկոս հավանականություն, ինչը կարող է հետաձգել իրականացումը 12-18 ամսով։ Lloyd’s-ի 2025 թվականի հունիսի տվյալները զգուշացնում են ապրանքների գների 20 տոկոս անկայունության մասին, եթե բանակցությունները ձախողվեն, մինչդեռ ապահովագրավճարները կարող են աճել 20 տոկոսով։
Հայաստանը բացահայտորեն հերքել է տարածքային վերահսկողության որևէ վարձակալության կամ փոխանցման վերաբերյալ քննարկումները: Մամուլի քարտուղար Նազելի Բաղդասարյանը վճռականորեն հայտարարել է, որ «Հայաստանը չի քննարկել և չի քննարկում իր ինքնիշխան տարածքի նկատմամբ վերահսկողության փոխանցումը որևէ երրորդ կողմի»: Այս դիմադրությունը ընդգծում է ԱՄՆ միջնորդների առջև ծառացած հիմնարար մարտահրավերը:
Միջազգային վերահսկողության իրագործելիությունը մնում է անորոշ։ CSIS վերլուծությունները գնահատում են հաջողության հավանականությունը միայն 40-50 տոկոս՝ նույնիսկ ՄԱԿ-ի երաշխիքների դեպքում, ինչը խոցելի է Հայաստանի վետոների նկատմամբ՝ ինքնիշխանության ենթադրյալ ոտնձգության պատճառով։ Մոդելի հաջողությունը կախված է անվտանգության հիմնական մտահոգությունների լուծումից՝ միաժամանակ պահպանելով բավարար միջազգային լեգիտիմություն։
Ռազմավարական հետևանքներ
Ավելին, քան պարզապես ենթակառուցվածքների զարգացման նախագիծ, Զանգեզուրի նախաձեռնությունը ներկայացնում է ամերիկյան դիվանագիտական ստեղծագործականության ավելի լայն փորձություն ավելի ու ավելի բազմաբևեռ աշխարհում: Հաջողությունը կցույց տա Վաշինգտոնի կարողությունը՝ մշակելու մրցակիցների ազդեցությանը հակազդող լուծումներ՝ միաժամանակ ծառայելով իրական տնտեսական շահերին: Ձախողումը կարող է ազդարարել վիճելի տարածաշրջաններում արդյունքներ ձևավորելու ԱՄՆ կարողության նվազման մասին:
Եվրոպական դաշնակիցների համար այս միջանցքը հնարավորություն է տալիս իրական էներգետիկ դիվերսիֆիկացիայի: ԵՄ-ի էներգիայի խնայողությունները կարող են հասնել 20-30 միլիարդ դոլարի մինչև 2030 թվականը՝ աջակցելով զրոյական արտանետումների անցմանը, միաժամանակ նվազեցնելով ավտորիտար մատակարարներից կախվածությունը: Այս ձեռքբերումները բացատրում են, թե ինչու են եվրոպական մայրաքաղաքները լուռ աջակցում ամերիկյան նախաձեռնությանը, չնայած տարածաշրջանային լարվածության վերաբերյալ հանրության զգուշավորությանը:
Նախագիծը նաև ստուգում է, թե արդյոք տնտեսական խթանները կարող են հաղթահարել պատմական դժգոհությունները: Հայաստանի համար ԵՄ զարգացման 2.5 միլիարդ դոլարի հասանելիությունը հզոր խթաններ է ստեղծում փոխզիջման համար, սակայն միայն այն դեպքում, եթե ինքնիշխանության հետ կապված հարցերը պատշաճ կերպով հաշվի առնվեն:
Առաջ գնալու ուղին
Մինչև 2027 թվականը հաջող իրականացումը կարող է տարեկան ապահովել 20-50 միլիարդ դոլարի առևտրային հոսքեր՝ Միջին միջանցքի հզորությունների ընդլայնման միջոցով: Համաշխարհային բանկը գնահատում է 11 միլիոն տոննա բեռնափոխադրման պոտենցիալ հզորությունը, ինչը հիմնարար կերպով փոխում է եվրասիական լոգիստիկան: Այնուամենայնիվ, այս մրցանակը կախված է Հայաստանի զգայունություններին համապատասխանելուց՝ միաժամանակ պահպանելով միջազգային աջակցությունը:
Կորպորատիվ ղեկավարները դեռ պետք է պաշտպանվեն Զանգեզուրի անորոշություններից՝ դիվերսիֆիկացված ռազմավարությունների միջոցով, ստանալով ադրբեջանա-թուրքական գործընկերության միջոցով 10-15 տոկոսի հնարավոր շահույթ՝ միաժամանակ նախապատրաստվելով դիվանագիտական ձախողման հնարավոր իրավիճակներին։ Ընկերությունները պետք է ակտիվորեն ներգրավեն ամերիկացի միջնորդներին՝ ինքնիշխանության ռիսկերը կողմնորոշելու և վերջնական հաջողության համար դիրքավորվելու համար։
ԱՄՆ-ի գլխավորած Զանգեզուրի առաջարկը մեծ խաղադրույքներ է կրում մի աշխարհում, որտեղ մեծ տերությունների մրցակցությունը ավելի ու ավելի է ձևավորում տարածաշրջանային արդյունքները: Հաջողությունը կախված է ինքնիշխանության վերաբերյալ օրինական մտահոգությունների լուծումից՝ միաժամանակ բացահայտելով փոխակերպող տնտեսական ներուժը՝ փորձելով, թե արդյոք ամերիկյան դիվանագիտական նորարարությունը դեռ կարող է վերաձևավորել համաշխարհային կարգը:
