Ստորեւ, թարգմանաբար ու յապաւումով «Հայրենիք» կը հրատարակէ Ա․Մ․Ն․-ի մօտ Հայաստանի նախկին դեսպան, նախապէս Լոս Անճելըսի մէջ գլխաւոր հիւպատոս եւ Հ․Հ․ արտաքին գործոց նախկին փոխնախարար Գրիգոր Յովհաննիսեանի դիպուկ եւ բացայայտող յօդուածը, որ լոյս տեսած է 18 Օգոստոսին, «Ուաշինկթըն Թայմզ»-ի մէջ:
Ուաշինկթընի մէջ, 8 Օգոստոսին, Հայաստանի վարչապետ Նիկոլ Փաշինեանի եւ Ատրպէյճանի նախագահ Իլհամ Ալիեւի կողմէ ստորագրուած հռչակագիրը, նախագահ Թրամփի ներկայութեամբ, մաշեցնող փոխզիջում մըն է։ Թրամփի վարչակազմին անմիջական միջնորդութեամբ եւ ներգործութեամբ կնքուած այս համաձայնութիւնը կը խուսափեցնէ պատերազմը, խոստանալով նոր փոխադրութեան կապեր եւ առայժմ կ՛արգիլէ Ատրպէյճանի սաստկացող ճնշումը Հայաստանի հարաւային՝ Սիւնիք նահանգին վրայ։ Բայց անիկա կու գայ այնպիսի գինով մը, որ պէտք է ընդունիլ, կառավարել եւ փոխհատուցել։
Հայաստան Ատրպէյճանին զիջած է այն, որ պատմութեան մէջ որեւէ երկիր երբեւէ կատարած չէ․ թոյլատրել ցամաքային մուտք՝ ուրիշ (այսինքն՝ իր «Հ») պետութեան ինքնիշխան տարածքով։ Պատկերացուցէ՛ք յատուկ ճանապարհ մը, որ Միացեալ Նահանգներուն կը շնորհէր անարգել անցում դէպի Ալասքա՝ Քանատայի տարածքով, եւ ուր քանատական իշխանութիւնները վերածուէին պարզ արարողական ներկայութեան։ Սա է այն տարողունակ իրականութիւնը, որ դրուած է սեղանին վրայ։
Կարդացեք նաև
Ժամանակակից պատմութեան մէջ ոչ մէկ նախընթաց գոյութիւն ունի, ուր երկրի մը տարածքին (օրինակ՝ Ալասքայի) շնորհուած ըլլայ ֆիզիքապէս արտատարածքային ցամաքային ճամբայ, որ զերծ ըլլայ հիւրընկալ պետութեան օրէնքէն եւ մաքսային վերահսկողութենէն։
Հռչակագիրը կը խօսի «անարգել կապ»-ի մասին՝ մայր Ատրպէյճանի եւ իր Նախիջեւանի արտասահմանային տարածաշրջանին միջեւ, «հիմնուած ինքնիշխանութեան նկատմամբ յարգանքին» եւ «փոխադարձ շահերու» վրայ Հայաստանի համար։ Այս կէտերը այն թուզի տերեւներն են, որոնք Երեւանին կը թոյլատրեն կենդանի մնալ։ Ըստ թուղթին, սա կը նշանակէ, որ հայկական օրէնքը կը գործէ, հայ մաքսայիններ ներկայ են, եւ Սիւնիքէն արտատարածքային շերտ մը չի կտրուիր։
Այնուամենայնիւ, նիւթը լայն դաշտ կը բանայ մեկնաբանութեան։ Տրուած ըլլալով առաւելագոյնին ձգտող՝ Պաքուի անցեալի հաստատումները, այս անորոշութիւնները կրնան դառնալ վտանգաւոր ճեղքեր։
Առաջին եւ ամենէն առաջնահերթ իրականութիւնը այն է, որ «Թրամփի Ճամբայ՝ Միջազգային Խաղաղութեան եւ Բարգաւաճման» մանրամասնութիւնները տակաւին բացայայտուած չեն։ Անոր ո՛չ տեղը գիտենք, ո՛չ այն՝ թէ ո՞վ պիտի կառուցէ ու գործարկէ, ո՛չ իսկ այն, թէ անվտանգութեան միջոցառումները ի՞նչ պիտի ըլլան, ո՛չ ալ «անարգել»-ի մեկնաբանութիւնը՝ գործնական առումով։
Ահա՛ հոս է, որ Հայաստանի ինքնիշխանութիւնը կրնայ մաշիլ անորոշութեան մէջ։ Ատրպէյճանի կողմէ փաստացի վերահսկուող միջանցք մը Հայաստանի համար կրնայ դառնալ ռազմավարական աղէտ՝ երկիրը հարաւէն ճեղքելով եւ Պաքուին շնորհելով մշտական ոտնձգութեան դաշտ մը՝ հայկական տարածքին խորքին։
Աւելին, համաձայնութիւնը չի լուծեր Արցախի (Լեռնային Ղարաբաղի) 2023-ի ցեղային զտումը, երբ 100,000-է աւելի հայ բնակչութիւնը ամբողջութեամբ արտաքսուեցաւ շրջափակման եւ ուժի սպառնալիքով։ Ան չի նախատեսեր նաեւ տասնեակներով քաղաքական գերիներու ազատ արձակումը, որոնք կը պահուին Ատրպէյճանի բանտերուն մէջ. անոնցմէ շատերը՝ Արցախի նախկին պատասխանատուներ, բանակցութեան օրինական կողմեր, մարդասիրական աշխատանք տանողներ կամ պատահական քաղաքացիներ, որոնք կալանաւորուեցան պատերազմէն ետք։
Ան պարտաւորութեան տակ չի դներ Պաքուն՝ փոխհատուցում վճարելու քանդուած տուներու, գողցուած կալուածներու կամ քաղաքացիական բնակչութեան կանխամտածուած սովամահութեան համար։ Չի յիշատակեր հայրենադարձութեան իրաւունքը՝ Արցախէն արտաքսուած հայերուն համար։ Իսկական հաշտութիւն մը պէտք է գոնէ այդ սկզբունքի ճանաչումը ներառէ, նոյնիսկ եթէ անոր կիրարկումը ապագայի ապահովական պայմաններու կապուած ըլլայ։
Այս մոռացումները մանրուքներ չեն։
Գերիներու ազատ արձակումը ակնյայտ առաջին քայլ մը պիտի ըլլայ՝ գործնական քայլ մը, որ Պաքուի համար քիչ արժէք ունի, բայց հսկայական խորհրդանշական կշիռ ունի։ Նոյնիսկ, օր մըն ալ Արցախի տեղահանուած հայերուն վերադարձի խորհրդանշական իրաւունքը կրնար ազդանշան ըլլալ, որ այս համաձայնութիւնը անոնց ճակատագրին վախճանը չէ։
2020-ի պատերազմէն ի վեր, Ատրպէյճան ռազմական գերակայութիւն ձեռք բերած է՝ Թուրքիոյ աջակցութեամբ եւ անշուշտ քարիւղի հսկայական եկամուտներուն շնորհիւ։ Արցախի անկումը՝ 2023-ին, ողբերգութիւն եւ ահազանգ էր։ Սիւնիքը՝ Հայաստանի կապը դէպի Իրան, եւ Թուրքիա -Ատրպէյճան ցամաքային կամուրջը արգելակող դիրքով, յստակօրէն Պաքուի յաջորդ ցանկութիւնն էր։ Փոխադարձ շահի պատրուակով՝ փոխադրամիջոցի հաստատումով, Երեւանը ժամանակ շահեցաւ եւ գուցէ կանխեց նոր բախումի փուլ։
Սակայն այս կը պահանջէ գործօն ղեկավարութիւն։ «Փոխադարձ շահեր»-ու հաստատումը պէտք չէ դառնայ դատարկ խոստում։ Հայաստանը պէտք է պահանջէ երաշխաւորուած մուտք Ատրպէյճանի երկաթուղային եւ ճանապարհային ցանցերուն, տարածաշրջանային առեւտրական ուղիներուն մէջ ներգրաւում եւ նոր միջանցքէն մաքսային եկամուտներու բաժնեկցութիւն։ Վրաստանի եւ Իրանի հետ ենթակառուցքային ծրագիրներ պէտք է շտապօրէն գործի լծել, միակ միջանցքէն կախուած չըլլալու միտումով։ Ուաշինկթըն պէտք է Հայաստանի կողքին կանգնի գործնական միջոցներով՝ ապահովական երաշխիքներ, պաշտպանական կարիքներուն համապատասխան՝ ռազմական օգնութիւն եւ միջազգային հարթակներու ընթացքին, քաղաքական աջակցութիւն։
Սա ռազմավարական ներդրում մըն է հին քրիստոնեայ քաղաքակրթութեան մը մէջ, որ կը գտնուի Ռուսիոյ, Թուրքիոյ եւ Իրանի խաչմերուկին վրայ, եւ որուն գոյութիւնը՝ իբրեւ ինքնիշխան ժողովրդավարութիւն, կը համապատասխանէ Ա․Մ․Ն․-ի շահերուն։
Օգոստոս 8-ի հռչակագիրը միայն մէկ բաժինն է տարազի մը, բայց շատ մը ենթագլուխներ կը մնան չուսումնասիրուած։ Եթէ յառաջիկայ ամիսներուն բարի կամքի տեսանելի նշաններ երեւան գան, ինչպէս՝ գերիներու ազատ արձակումը, ապա վէրքերը պիտի սկսին գոնէ սպիանալ։
Պատմութիւնը ամբողջական զուգահեռ մը չի ներկայացներ այն, ինչ որ Հայաստանը համաձայնած է։ Միջանցք ունեցող պետութիւններ ճանչցած են տարանցման իրաւունքներ, բայց երբեք՝ այս ձեւով։ Հայերուն համար հարցն այն է, թէ արդեօք այս զիջումը պիտի դառնա՞յ տեւական խաղաղութեան հիմնաքարը։
Միացեալ Նահանգները, ուր ես պատիւ ունեցած եմ իբրեւ դեսպան ծառայելու, պէտք է կանգնի կողքին ժողովրդավարութեան մը, որ ծանրագոյն վտանգը դիմագրաւած է՝ լաւագոյն ապագայի մը յոյսով։
