Որպեսզի Հայաստանն իսկապես պահպանի գերիշխանությունը Սյունիքով անցնող հաղորդուղիների (TRIPP, «Թրամփի ուղի») նկատմամբ, անհրաժեշտ է պաշտոնական փաստաթղթում աներկբայորեն ամրագրել ստորեւ ներկայացված դրույթները:
Այդ դրույթների և դրանցից սպասվող արդյունքների ներկայացումից հետո կքննարկվի սցենար բ՝ դրանք չամրագրելու պարագայում սպասվող հետեւանքները:
Ալէք Ենիգոմշյան
Երկու տարբերակներն էլ մշակվել են արհեստական բանականության մասնակցությամբ:
Այս դրույթները պետք է դառնան ՀՀ իշխանությունների հստակ դիրքորոշումները՝ եթե նրանք ազնիվ են ՀՀ գերիշխանության, տարածքային ամբողջականության և օրենսդրության գերակայության սկզբունքների նկատմամբ իրենց անսասանելիության պնդումներում:
Կարդացեք նաև
Դրանք պետք է կազմեն նաեւ կարեւորագույն այս խնդրի կապակցությամբ ազնիվ ընդդիմության քաղաքական պլատֆորմը:
# Պաշտպանիչ պատվարներ, որոնք Հայաստանը պետք է ամրագրի, որպեսզի ապահովի «TRIPP»-ի նկատմամբ գերիշխանությունը
1.ՀՀ իրավասության բացահայտ ամրագրում
o -Երթուղու վրա կիրառվում է ՀՀ քրեական/քաղաքացիական օրենսդրությունը:
o Վերջնական որոշումը պատկանում է ՀՀ դատարաններին (կամ ՀՀ-ում գտնվող արբիտրաժին):
2.ՀՀ սահմանային և մաքսային վերահսկողություն
o ՀՀ իշխանությունները կառավարում են բոլոր անցակետերը.
o «անխոչընդոտ» նշանակում է՝ կանխատեսելի Ծառայությունների մակարդակի համաձայնագրեր (SLA) և կանաչ գոտու ընթացակարգեր, այլ ոչ՝ անցակետերից զերծ։
3.Սահմանի վրա կամ դրա երկայնքով օտարերկրյա համազգեստի ներկայության բացառում
o Երրորդ երկրի զորքերի/ոստիկանության ներկայության բացառում:
o Մասնավոր անվտանգությունը՝ բացառապես ՀՀ լիցենզիաներով։
4.Արտակարգ պայմաններում արգելակման իրավունք
o Հստակորեն սահմանված կարգով և սահմանափակ ժամանակով՝ անվտանգության/հասարակական կարգի պահպանման նպատակով երթեւեկությունը կասեցնելու իրավունք՝ վերանայման մեխանիզմով, ինչը կպահպանի գերիշխանությունը և կկանխի չարաշահումները:
5.Օպերատորի մոդել.
o Կառուցող և/կամ կառավարող կոնսորցիումի լիազորությունները կոնցեսիոն բնույթի են (համաձայն ՀՀ օրենքի), այլ ոչ գերիշխան:
o Վճարները/սակագները սահմանվում են ՀՀ-ի կողմից (կամ համատեղ սակագնային խորհրդի կողմից, որտեղ ՀՀ-ն ունի վետոյի իրավունք)։
6.արտատարածքային սերվիտուտի (անցման իրավունքների) (extraterritorial easements) բացառում
o Հողօգտագործում՝ ՀՀ օրենսդրությամբ գրանցված սերվիտուտի/վարձակալության միջոցով:
o Առեւտրային արբիտրաժից դուրս անձեռնմխելիությունների բացառում:
7.«Փոխադարձության» դրույթի կոնկրետացում
o Հայաստանի համար առավելությունների հայելային փաթեթ (արեւելք-արեւմուտք երկաթուղու բարելավում/ընդարձակում դեպի Վրաստան/Իրան, հյուսիս-հարավ կապեր, արտահանման ուղիներ, ֆինանսավորում):
8.Վեճերի լուծում
o Պետություն-պետություն վեճեր չեզոք արբիտրաժի միջոցով՝ առանց ինքնաբար գործող արգելանքային միջոցների (automatic injunctive relief) որոնք կարող են անտեսել Հայաստանի պետական գերիշխան լիազորությունները:
ԱՄՆ-ի և (համաձայն օգոստոսի 8-ի համաձայնագրի) «փոխադարձաբար համաձայնեցված երրորդ կողմերի» հետ այս դրույթների ամրագրումից հետո կարճ ժամանակամիջոցում պետք է տեղի ունենա վերջնական համաձայնագրի Ազգային ժողովի վավերացում և Սահմանադրական դատարանի եզրակացություն, որով հաստատվում է, որ TRIPP-ը գործում է ՀՀ օրենքների ներքո։
Բացի այդ, պետք է՝
* Սահմանադրության մեջ ամրագրել դրույթ, որ որեւէ ենթակառուցվածքային գոտի չի կարող գործել որպես «դե ֆակտո արտատարածքային տարածք»։
* Ստեղծել Լեքս TRIPP»՝ հատուկ օրենք, որով կառավարությանը տրվում է արտակարգ լիազորություն կասեցնելու կամ վերանայելու TRIPP-ի ռեժիմը, եթե խախտվում է Հայաստանի ինքնիշխանությունը։
Հայկական մաքսային կամ սահմանային վերահսկողությունը շրջանցելու ցանկացած փորձի պարագայում անմիջապես գործարկվում է «Lex TRIPP» արտակարգ դրույթը և գծի ժամանակավոր կասեցումը։
Նշված ամրագրումներից և օրենսդրական լրացումներից հետո Հայաստանը ստանում է հետեւյալ արդյունքները: Յուրաքանչյուր արդյունքի կողքին նշվում են այդ ոլորտում լրացուցիչ անելիքներ:
1.Աշխարհաքաղաքական հավասարակշռում
o ԱՄՆ/ԵՄ համագործակցության խորացում, միաժամանակ Իրանին և Ռուսաստանին թափանցիկ կերպով ցույց տալով, որ TRIPP-ը չի սահմանափակում Հայաստանի ինքնիշխանությունը և «միջանցք» չէ։
Լրացուցիչ.
o Ամենամյա Հայաստան–ԱՄՆ TRIPP վերանայման համաժողով, չեզոք մասնակիցներով։
o Եթե Մոսկվան կամ Թեհրանը դրսեւորեն ճնշում՝ գործարկել վստահություն կառուցող քայլեր (օրինակ՝ տեխնիկական դիտարկումներ), առանց օտար ուժերին լիազորություն տալու։
2.Տարածաշրջանային կայունություն
o TRIPP-ը ներկայանում է որպես խաղաղության շահի գործիք՝ շեշտելով, որ կապը տեղի է ունենում ինքնիշխան վերահսկողությամբ և ոչ «միջանցք»-ային տրամաբանությամբ։
Լրացուցիչ.
o Եթե Ադրբեջանը խոչընդոտի կամ տարածի «միջանցք»-ային հռետորաբանություն՝ նախաձեռնել բազմակողմանի արբիտրաժ (օրինակ՝ ԵԱՀԿ տեխնիկական ձեւաչափ)։
o Մինչեւ 4-րդ տարվա ավարտը ստանալ ՄԱԿ/ԵՄ հաստատում, որ TRIPP-ը ուժեղացնում է Հայաստանի ինքնիշխանությունը։
3.Տնտեսական
o Հայաստանը դիրքավորվում է որպես բազմուղղային լոգիստիկ հանգույց՝ TRIPP-ի եկամուտները տնօրինելով չափավոր և զուգահեռաբար զարգացնելով Վրաստանի և Իրանի ուղիները։
Լրացուցիչ.
o Տարեկան հիմունքներով հաստատել ինքնիշխան մաքսային և վճարային համակարգ (մինչեւ գործարկումից 2 տարի)։
o Մինչեւ գործարկումից 3 տարի գործարկել տարանցիկ տուրքերի մոդել՝ թափանցիկ հաշվետվությամբ։
o Եթե TRIPP-ի բեռնահոսքը գերազանցում է արեւելք-արեւմուտք ցամաքային ընդհանուր հոսքերի 25%-ը՝ եկամուտների 20%-ը ինքնաշխատ (ավտոմատ) կերպով ուղղվում է «Ինքնիշխանության Պահուստային Հիմնադրամ»-ին։
4.Ժողովրդավարություն և Կառավարման կայունություն
o TRIPP-ը դառնում է ինքնիշխան ժողովրդավարական կառավարման փորձաքար՝ պետական վերահսկողությամբ և բաց հաշվետվությամբ։
Լրացուցիչ.
o Մինչեւ 5-րդ տարվա ավարտը հրապարակել եռամսյակային TRIPP վերահսկողական զեկույցներ Ազգային ժողովին և հանրությանը։
o Եթե հանրային վստահությունը իջնում է 50%-ից՝ հրավիրել Քաղաքացիական վերահսկողության խորհուրդ՝ բարեփոխումների առաջարկի լիազորությամբ։
5.Սփյուռք և Նորարարություն
o Ստեղծվում է վստահություն և հնարավորություն սփյուռքյան կապիտալը ուղղելու TRIPP-ին հարող ազատ տնտեսական գոտիներին, չոր նավահանգիստներին, շղթայի ենթակառուցվածքներին։
Լրացուցիչ.
o 2 տարվա ընթացքում ստեղծել «Սփյուռք–TRIPP ներդրումային գործիք»։
o Եթե TRIPP-ի եկամուտները թերակատարվում են (մինչեւ 30%)՝ ինքնաշխատ կերպով գործարկվում է սփյուռքյան համաֆինանսավորման մեխանիզմ։
Կարճ ամփոփում
o TRIPP-ը դառնում է ինքնիշխանությունը ուժեղացնող ծրագիր՝ ապահովելով վերահսկվող տնտեսական շահ, ներքին ժողովրդավարական կայունություն և ավելի խորը միջազգային աջակցություն։ Հայաստանի հեռանկարը թեքվում է դեպի «ակտիվ ինքնիշխանություն»՝ խոցելիությունները վերածելով օրենքով ամրագրված ուժի։
# Սցենար Բ․ Դե ֆակտո միջանցք․
ՀՀ գերիշխանությունը ապահովող վերոնշյալ դրույթների բացակայությունը և այլ դրույթների հաստատումը հանգեցնելու են դե ֆակտո միջանցքի, իրենց վատագույն հետեւանքներով:
Ընդհանուր նկարագրություն
TRIPP-ը զարգանում է որպես դե ֆակտո միջանցք․ ՀՀ իրավասությունը գոյություն ունի միայն փաստաթղթերով, սակայն անցակետերը բաց են կամ խորհրդանշական, օտար օպերատորը վայելում է անձեռնմխելիություններ, և Հայաստանի հնարավորությունը՝ զննություն, ոստիկանություն կամ կասեցում իրականացնել, սահմանափակվում է։ Գործնականում միջանցքի կառավարման վրա ազդեցություն ունենում են միջազգային դերակատարներ (օր.՝ Ադրբեջան, Թուրքիա, ԵՄ, Ռուսաստան)։
Սպառնալիքներ և հետեւանքներ
- Գերիշխանության աղավաղում
- Հայաստանը չի ունենալու կասեցման հնարավորություն: Նրա այդ իրավունքը ձեւակերպվելու է որպես միջազգային խախտում։
- Հայաստանի իրավասությունը թուլանալու է՝ արբիտրաժի և օպերատորի անձեռնմխելիությունների միջոցով։
- Անվտանգության սպառնալիքներ և ռիսկեր
- Թուրքիա և Ադրբեջան (հետեւանքներից ամենակարեւորը). Ադրբեջանը ստանում է նոր ճնշման գործիք՝ ցանկացած խափանում համարելու է «հակառակ գործողություն»։ Երկուսն էլ հաստատապես կփորձեն ընդլայնել իրենց վերահսկողությունը և կվերածեն սա քաղաքական շանտաժի գործիքի Հայաստանի դեմ, հարմար առիթին ամբողջությամբ վերահսկելով «միջանցքը»։ Հնարավորություն կստանան ավելի հեշտությամբ հետապնդելու իրենց մյուս սպառնալիքները՝ «Արեւմտյան Ադրբեջան», Հայաստանի ապառազմականացում, 150 մլրդ դոլարի «վնասուց հատուցում» եւ այլն:
- Իրան. կտրուկ դժգոհություն. կատարվածը կհամարի միջանցքային տրամաբանություն և նրան հյուսիսից շրջափակելու քայլ:
- Ռուսաստան․ սկզբում կարող է գոհ լինել, այնքան ժամանակ, որ դեր կունենա վերահսկողության մեջ։ Բայց երբ այլ ուժեր (ԵՄ, Թուրքիա) ամրապնդվեն, Մոսկվան կսկսի կիրառել ճնշումներ Երեւանի վրա։
- Տնտեսական հետեւանքներ
- Սկզբում Հայաստանը կստանա ներդրումներ և տարանցիկ մաքսավճարներից եկամուտ։
- Միջնաժամկետում կախվածությունը կմեծանա արտաքին ուժերից՝ ներդրումների, տրանսպորտային կապերի և քաղաքական «հավանության կնիքի» տեսանկյունից։
- Երկարաժամկետում կենթարկվի ոչ թե ինքնուրույն հանգույց, այլ պարզապես տարանցիկ գոտի դառնալու հեռանկարին , որտեղ իրական տնտեսական ավելացված արժեքը մնում է ուրիշների ձեռքին։
- Ընդհանուր առմամբ՝ վճարները կսահմանափակվեն պայմանագրով/օպերատորով։
- Հայաստանը կկրի անվտանգության և գործառնական ռիսկերը՝ վերահսկողության սահմանափակ հնարավորությամբ։
- Ներքին քաղաքական անկայունացում և բեւեռացում
- Սկզբում կառավարությունը կարող է ներկայանալ որպես «տնտեսական բացման ճարտարապետ»՝ ստանալով կարճաժամկետ աջակցություն։
- Երբ տնտեսական կախվածությունը և ինքնիշխանության հարցերը խորանան, պետության (և ռեժիմի) կայունությունը կթուլանա, երկիրը դարձնելով ավելի խոցելի։
- Կխորանա բեւեռացումը․ հասարակության մի մասը կդիմադրի «թաքնված» կապիտուլյացիային։
Եզրակացություն
Սցենար Բ-ն կարող է լավագույն դեպքում առաջարկել կարճաժամկետ տնտեսական կամ դիվանագիտական օգուտներ, մինչդեռ այն կմաշեցնի գերիշխանությունը և դուռ կբացի Թուրքիայի ու Ադրբեջանի վերջնական գրոհներին առջեւ:
Հաջորդիվ, ներկա պայմաններում՝ դիմադրողականության ձեռք բերման ռազմավարական համալիր ծրագրի գլխավոր ուղենիշները
Ալէք ԵՆԻԳՈՄՇՅԱՆ
