2011թ. փետրվարի 2-ին, երբ «Առավոտի» կայքում տպագրվեց «Ինչ արժե «ստի դետեկտորի» մեկ սխալը» հոդվածը, այն էլ բազմաթիվ քաղաքացիների խնդրանքով, մտքովս չէր անցնի, որ այդ գործիքը հանկարծ անցյալ կդառնա, եւ կմտածեն այլընտրանքների մասին: «Ստի դետեկտորը» հայտնվել է Հայաստանում դեռեւս 2009 թվականին, «պոլիգրաֆը», ինչպես նշված էր հոդվածում, կիրառվում է ԱԱԾ եւ ոստիկանության համակարգերում, որպես հետազոտվողների քննության օժանդակ միջոց: Զարգացած երկրներում «պոլիգրաֆը» կիրառվում է ավելի լայն նպատակներով, օրինակ, պրոֆեսիոնալ կողմնորոշման, ախտորոշման եւ ընտրության նպատակով, կոլեկտիվում հոգեբանական համատեղելիության որոշման նպատակով: Սարքն ազատորեն վաճառվում է էլեկտրոնիկայի խանութներում եւ ցանկացած մարդ կարող է այն գնել այս կամ այն նպատակով օգտագործելու համար:
Հայտնի է, որ օրինակ, ՀՀ ԳԱԱ ակադեմիկոս Լ. Ա Օրբելու անվան Ֆիզիոլոգիայի ինստիտուտի Հոգեֆիզիոլոգիայի լաբորատորիան անցկացնում է ՀՀ պետական, խոշոր եւ միջին ձեռնարկությունների եւ կազմակերպությունների անկախ կադրային աուդիտ եւ կադրային մարտավարության հոգեբանական անվտանգության ապահովում: Այն կատարվում է բազմաֆունկցիոնալ, մասնագիտական համակարգչային պոլիգրաֆի (ստի դետեկտորի) կիրառմամբ՝ ստի գործիքային փաստաթղթման մեթոդով: Դատական լուսաբանումների ժամանակ, հիշում եմ, որ «Մարտի 1-ի գործով» դիպուկահարի ընկերն էր պահանջում կիրառել ստի դետեկտոր, «Հոկտեմբերի 27-ի գործով» կասկածյալների համար էր նաեւ կիրառվել:
Այս հրապարակումը պատրաստելու համար տարբեր աղբյուրներ եմ ուսումնասիրել, որոնք արձանագրում են, որ այն կիրառվում է ավելի քան 60 երկրներում:
Պոլիգրաֆը` «Ստի դետեկտորը» բժշկական-կենսաբանական սարք է, որը նախատեսված է մի քանի ֆիզիոլոգիական ցուցանիշների միաժամանակյա արձանագրման համար: Այն ստուգում է նաեւ անցյալում տեղի ունեցած երեւույթների հետ կապված հիշողություները: 2003թ. Բրիտանական հանրագիտարանը ստի դետեկտորը գրանցել է ամենանշանակալի հայտնագործությունների ցանկում: Մեր այս խառնակ ժամանակներում, երբ Արհեստական բանականությունը` ChatGpt-ն դարձել է վայրկյանաչափ գործիք գրեթե բոլոր բնագավառներում, արժե անդրադառնալ պոլիգրաֆի ստեղծման պատմությանը, զարգացմանը եւ ժամանակակից այլընտրանքներին, եթե իհարկե՝ կան:
Կարդացեք նաև
Բրնձե հատիկից մինչեւ դետեկտոր
Մարդկությունը վաղուց է փորձել բացահայտել ստախոսությունը՝ մարմնի ֆիզիոլոգիական արձագանքների միջոցով։ Հին Չինաստանում մեղադրյալին տալիս էին բրնձի հատիկ բերանում պահելու փորձ. եթե լեզուն չորանում էր, դա համարվում էր սուտ խոսելու նշան։ Այս պարզ մեթոդը հիմնված էր նույն սկզբունքի վրա, ինչն այսօր կիրառվում է պոլիգրաֆի մեջ՝ սթրեսի ֆիզիոլոգիական ազդեցությունը։
Ստի դետեկտորի պատմությունն սկիզբ է առնում 1877 թվականից, երբ Անժելո Մոսոյի ուսումնասիրության ժամանակ ներշնչանքի հետեւանքով վախն արտահայտվում է սրտի զարկի հաճախականությամբ։ Ժամանակակից պոլիգրաֆի գաղափարը ձեւավորվեց այն ժամանակ, երբ հոգեբանությունը եւ ֆիզիոլոգիան սկսեցին գիտական ուղղությամբ զարգանալ։ 1895 թվականին իտալացի բժիշկ Անջելո Մոսսոն ստեղծեց «արյան ճնշման գրանցիչ» սարքը, որը արձանագրում էր զարկերակի փոփոխությունները՝ կախված անձի հուզական վիճակից։ Հենց «արյան ճնշման գրանցիչ» սարքն էլ դարձավ պոլիգրաֆի նախատիպը։
Հայտնի է, որ առաջին փորձնական օգտագործումը պատկանում է իտալացի Չեզարե Լոմբրազոյին (1881թ.)
1921 թվականին կալիֆոռնիացի ոստիկան եւ հոգեբան Ջոն Լարսոնը առաջինն էր, ով ստեղծեց բազմաֆունկցիոնալ սարք, որը միաժամանակ չափում էր սրտի բաբախը, արյան ճնշումը եւ շնչառության ռիթմը։ Նա իր սարքը կոչեց «պոլիգրաֆ»՝ «բազմագիր», քանի որ այն միաժամանակ գրանցում էր մի քանի ֆիզիոլոգիական ցուցանիշներ։ Ըստ գիտական մի շարք աղբուրների,1933 թվականին Լեոնարդո Քիլերը վերջնական տեսքի բերեց սարքը եւ հանձնեց մի շարք արտադրամասերի կրկնօրինակները պատրաստելու համար։ 1935թ. փետրվարի 2-ին ԱՄՆ-ում կիրառվեց ստի դետեկտորը։ Դրա ցուցմունքներն օգտագործվել են որպես երկու հանցագործների մեղքի ապացույց։
20-րդ դարի կեսերին պոլիգրաֆը լայն կիրառություն ստացավ՝ հատկապես ԱՄՆ-ում՝ իրավապահ մարմիններում, բանակում եւ հատուկ ծառայություններում։ Այն օգտագործվում էր կասկածյալների հարցաքննության, աշխատանքի ընդունման եւ անվտանգության ստուգումների ընթացքում։ Հետագայում սարքը բարելավվեց՝ ավելացվեցին էլեկտրոդներ մաշկի էլեկտրական հաղորդունակությունը չափելու համար, ինչպես նաեւ սենսորներ, որոնք արձանագրում էին շնչառության խորությունն ու հաճախականությունը։
Ի դեպ, 1998 թ.-ից սկսած ԱՄՆ-ի յուրաքանչյուր նահանգ ինքնուրույն է որոշում պոլիգրաֆի միջոցով ստացված տեղեկությունները, որպես ապացույց համարել, թե ոչ:
Միեւնույն ժամանակ, հոգեբան Վիլյամ Մարստոնը, ով նաեւ համարվում է «Wonder Woman»-ի ստեղծողներից, մշակեց «ստի դետեկտորի» տեսությունը՝ հիմնված արյան ճնշման տատանումների վրա։ Նրա աշխատանքները մեծ ազդեցություն ունեցան հետագա տեխնիկական կատարելագործումների վրա։
Չփարատված կասկածներ
Գիտական համայնքը սկսեց կասկածի տակ առնել պոլիգրաֆի հուսալիությունը։ Քանի որ այն արձանագրում էր ոչ թե ստի փաստը, այլ սթրեսային արձագանքը, հնարավոր էր, որ անմեղ մարդը, նյարդայնանալով, անհանգստանալով, «կեղծ դրական» «արդյունք ապահովեր»: Դրա պատճառով մի շարք երկրներում պոլիգրաֆի արդյունքները չունեն դատական ուժ, այլ կիրառվում են որպես օժանդակ գործիք։
21-րդ դարի տեխնոլոգիական այլընտրանքները
Այլըտրանքները նպատակ ունեն փոխարինել կամ լրացնել պոլիգրաֆը: Մասնավորապես, EyeDetect համակարգը՝ վերլուծում է աչքի շարժումները եւ բիբի արձագանքը, Voice Stress Analysis (VSA) տեխնոլոգիան ուսումնասիրում է ձայնային ալիքների տատանումները, Functional MRI (ֆՄՌՏ)-ի վրա հիմնված համակարգերը ուսումնասիրում են ուղեղի ակտիվությունը, AI-հիմնված վերլուծական ալգորիթմները համադրում են միկրոարտահայտությունները, խոսքի արագությունը եւ կենսաբանական ցուցանիշները։
Այսօր գիտությունը շարունակում է որոնել նոր մեթոդներ՝ կեղծիքը բացահայտելու համար՝ առանց մարդու արժանապատվությանը կամ անձնական ազատություններին վնասելու։ Գերմանիայի Գերագույն դատարանը 1954 թ. փետրվարի 16-ին իր մի որոշմամբ արգելում է ստի դետեկտորի կիրառումը քրեական դատավարությունում, անգամ եթե մեղադրյալը համաձայն է դրա կիրառմանը: Այն բխում է Գերմանիայի Հիմնական օրենքի 1-ին հոդվածի 1-ին մասից (մարդու արժանապատվություն): Իսկ ահա Միացյալ Նահանգների նախագահի մոտ պոլիգրաֆ սարքի օգտագործման գաղափարը ծագել էր դեռեւս 2017-ին, երբ ԶԼՄ-ներին հայտնի էր դարձել Թրամփի եւ Մեքսիկայի եւ Ավստրալիայի նախագահների հեռախոսազրույցի մանրամասները: Սակայն այդ ժամանակ պոլիգրաֆ սարքի կիրառումն անհնար էր դարձել իրավական բացի պատճառներով: ԱՄՆ եւ Ուկրաինայի նախագահների միջեւ զրույցի մանրամասների արտահոսքից հետո Թրամփին կրկին համակել է ստի դետեկտորի գաղափարը: ԱՄՆ նախագահ Թրամփը ցանկանում է, որ Սպիտակ տան բոլոր աշխատակիցները ստի դետեկտոր անցնեն, ինչի շնորհիվ միայն հնարավոր կլինի պարզել գաղտնի տեղեկություն տարածողի ինքնությունը: Այդ մասին TACC-ի փոխանցմամբ՝ հայտնել էր Politico թերթը:
Հարց` «մրցակցին»` Արհեստական բանականությանը
Իմ մտահոգություններին, թե արդյոք, դուք չեք «զբաղեցրել»` «ստի դետեկտորի»` տեղը, «խլել հացը», ԱԲ-ն պատասխանեց. «Նոր տեխնոլոգիաների զարգացումը փոխում է «ստի դետեկտորի» դերը, ոչ միայն որպես գործիք, այլ նաեւ որպես ամբողջական համակարգ, որը ներառում է բազմաբնույթ վերլուծություններ: Թեեւ պոլիգրաֆը դեռ կարեւոր գործիք է, բայց նրա ապագան ի վերջո կախված կլինի նոր տեխնոլոգիաներից, որոնց առկայությունը կարող է փոխել մարդու հետաքննությունների ու դավադրությունների նկատմամբ ունեցած վերաբերմունքը:
Ստի բացահայտման տեխոլոգիաները պետք է զարգանան` հաշվի առնելով ժամանակակից պահանջները: Միգուցե ապագայում պոլիգրաֆը պարզապես կդառնա հնացած` փոխարինելով ավելի բարձր մակարդակի AI համակարգերով, որոնք ոչ միայն կվերլուծեն մարդու ֆիզիոլոգիական վիճակը, այլ կիրականացնեն նաեւ նյարդաբանական անալիզներ: Այստեղ մի շատ կարեւոր հարց է ծագում. արդյոք ԱԲ-ն կարող է ապագայում այնպիսի մեթոդներ մշակել, որոնք իրավաբանորեն ավելի հուսալի կլինեն, քան այժմ գոյություն ունեցողները: Նոր տեխնոլոգիաների, ինչպես AI-ի դերը շատ կարեւոր է, հատկապես, քրեական գործերում»:
ԱԲ-ն նաեւ մտահոգ էր, որ կարող են առաջանալ խնդիրներ, որոնք կապված են անձնական տվյալների հավաքման եւ օգտագործման հետ։
Ռուզան ՄԻՆԱՍՅԱՆ
«Առավոտ» օրաթերթ
28.11.2025
