Ժամանակակից Հայաստանում ամենախորքային արտասովոր երևույթներից մեկը ոչ թե քաղաքական բևեռացումն է կամ ինստիտուցիոնալ թուլությունը, այլ մտավորականության լռությունը բարոյական և հոգևոր լարվածության պահերին։ Այս լռությունը հատկապես նկատելի է Հայ առաքելական եկեղեցու շուրջ ընթացող հանրային քննարկումների ընթացքում՝ նրա դերի և ապագայի վերաբերյալ։ Այդ քննարկումները հազվադեպ են ուղեկցվում այն մարդկանց ներգրավմամբ, որոնցից ավանդաբար ակնկալվում է հասարակության անունից մտածել ու խոսել։ Մինչդեռ նման լռությունը պատահական չէ և չի կարող դիտվել որպես չեզոք դիրքորոշում։ Այն ունի խոր պատմական արմատներ և վտանգավոր ժամանակակից հետևանքներ։
Հայ մտավորականության զգալի մասը ձևավորվել է խորհրդային մշակութային միջավայրում, որտեղ կրոնը դիտարկվում էր ոչ միայն որպես անձնական հավատք, այլ որպես մտավոր «հետամնացություն»։ Աթեիզմը պարզապես աշխարհայացք չէր, այլ «առաջադեմ» մտածողության ինքնության նշան։ Արդյունքում շատ մտավորականներ վարժվեցին կրթությունը դիտել որպես զուտ տեխնիկական գիտելիք՝ անջատված կյանքի իմաստից, էթիկան՝ որպես ձևական կանոնների համակարգ՝ կտրված հոգևոր արմատներից, իսկ հանրային պատասխանատվությունը՝ որպես մասնագիտական պարտականություն՝ առանց ներքին բարոյական չափի։ Այս ժառանգությունը անկախությունից հետո չվերացավ. այն պարզապես վերափոխվեց՝ դառնալով լուռ, սովորական հեռավորություն Եկեղեցուց՝ որպես բարոյական ինստիտուտ։
Այս իրավիճակը ստեղծում է մեծ դատարկություն։ Երբ մտավորականները հեռանում են բարոյական խոսքից, այդ տարածքը արագ լցվում է ծայրահեղություններով, երբ ղեկավարներն օգտվում են հասարակության զգացմունքներից և ակնկալիքներից՝ սեփական շահի կամ իշխանության համար, գերագնահատելով հեշտ հասանելի և զգացմունքային լուծումները, իսկ որոշ հարցերում շրջանցելով խորքային վերլուծությունը կամ երկարաժամկետ ռազմավարությունը։
Զարգացող որոշ երկրներում մտավորականները օգնեցին ձևավորել մի «երրորդ դիրքորոշում»՝ ո՛չ կույր կրոնականություն, ո՛չ էլ անպտուղ աշխարհիկություն, այլ մարդու արժանապատվության վրա հիմնված բարոյական պատասխանատվություն։ Այնտեղ, որտեղ մտավորականները դուրս եկան մասնագիտական ապահովության սահմաններից և ստանձնեցին հանրային բարոյական ռիսկ, հասարակական վերականգնումը դարձավ հնարավոր։ Այնտեղ, որտեղ դա տեղի չունեցավ, քաղաքական անկայունությունը շարունակվեց՝ անկախ տնտեսական բարեփոխումներից։
Կարդացեք նաև
Ի տարբերություն դրա, այն հասարակություններում, որտեղ մտավոր վերնախավը սահմանափակվեց միայն մասնագիտական ապահովությամբ՝ հոդվածներ հրապարակելով, խուսափելով հանրային քննարկումներից և բարոյական հարցերը վերածելով տեխնիկական վերլուծությունների, հանրային դաշտը արագորեն լցվեց մեծ աղմուկ բարձրացնող, պարզեցված և մակերեսային դիրքորոշումներով։ Այդպիսի միջավայրում իշխանությունը ձգտում է ոչ թե մտածող, այլ առավել շեշտված ու աչքի ընկնող ձայների կողմը։ Երբ մտավորականները լքում են հանրային հարթակը, միջակությունը ժառանգում է իշխանությունը:
Այսօր Հայաստանին պետք չեն նոր Դոն Կիխոտներ, որոնք կռվում են երևակայական թշնամիների դեմ, և ոչ էլ նոր Քաջ Նազարներ, որոնք համարձակությունը շփոթում են աղմուկի հետ։ Այստեղ շատ կարևոր է մտավորականի դերի վերաիմաստավորումը։ Մտավորականը պետք է դադարի լինել միայն գիտելիքի փոխանցող և դառնա իմաստի մեկնաբան։ Կրթությունն ինքնին պատասխանատվություն չի ծնում։ Տեխնիկական մասնագիտացումը չի ձևավորում բարոյական խիզախություն։ Հասարակությանը անհրաժեշտ են այնպիսի ձայներ, որոնք կարող են բացել աչքերը՝ ցույց տալու համար, թե ինչու իշխանությունը պետք է սահմաններ ունենա, ինչու արժանապատվությունը միայն մի սովորական արժեք չէ, այլ մարդու էության հիմք, ինչու ավանդույթը չի կարող վերածվել զուր ծեսի, և ինչու այն ժամանակակից կյանքը, որն արդեն զրկված է իմաստից, անխուսափելիորեն վերածվում է ներքին անվստահության ու փլուզման:
Ըստ էության, իրական հարցը, հետևաբար, այն չէ՝ հայ մտավորականությունը հավատացյալ է, թե աթեիստ։ Իրական հարցն այն է՝ արդյո՞ք այն պատրաստ է ստանձնել բարոյական պատասխանատվություն՝ մասնագիտական իրավասությունից դուրս։
Ռոլան ՄՆԱՑԱԿԱՆՅԱՆ
Հոդվածն ամբողջությամբ՝ «Փաստ» թերթի այսօրվա համարում։
Նկարը գեներացվել է արհեստական բանականության միջոցով:
