2015 թվականին Արսինե Խանջյանը Բեռլին այցելեց Ատոմ Էգոյանի ղեկավարությամբ ստեղծված «Auroras» ինստալյացիայով և «Հոգիների աճուրդ» համր ֆիլմի (1919 թ.) վերամշակված տարբերակով։ Նա «Հոգիների աճուրդ» անվանմամբ բեմադրությունը ներկայացրեց Բեռլինի Մաքսիմ Գորկի թատրոնում։ Երկու ստեղծագործություններն էլ պատմում են Ավրորա Մարդիգանյանի՝ Հայոց ցեղասպանությունը վերապրած երիտասարդ աղջկա պատմությունը։ Քանի որ «Հոգիների աճուրդ» (Auction of Souls) ֆիլմի բնօրինակ տարբերակները հիմնականում կորսված են, ինստալյացիան պատմությունը վերհանում էր «Հոշոտված Հայաստան» (Ravished Armenia) գրքին հիմնվելով։ Յոթ դերասանների մասնակցությամբ այս նախագիծը ոգեկոչում էր Ավրորային՝ ի հավաստումն ցեղասպանության հիշատակն անմոռաց պահող Էգոյանի ստեղծագործական դիրքորոշման։
Եվ ահա, տասը տարի անց՝ 2025-ին, Հայոց ցեղասպանության 110-րդ տարելիցի առթիվ, Ատոմ Էգոյանն ու Արսինե Խանջյանը որոշում են Բեռլինի Մաքսիմ Գորկի թատրոնում բեմադրել «Նվիրատվություն» (Donation) անվանմամբ ներկայացումը, որը կրում է վերջին տարիների համաշխարհային հասարակական և քաղաքական փոփոխությունների ազդեցությունը։
2015-2025թթ․-ին Հայաստանը նոր, նախկինից ոչ պակաս ծանր մարտահրավերների առջև կանգնեց, և դրանցից ամենածանրը 2020թ․-ին Ադրբեջանի հետ և Թուրքիայի կողմից սատարվող պատերազմն էր․ պատերազմ, որը լրջագույն սպառնալիք դարձավ Հայաստանի տարածքային ամբողջականության համար։ Հայաստանի և Ադրբեջանի միջև խաղաղության համաձայնագրի փաստացի բացակայության, տասնամյակների պատմություն ունեցող լարվածության և հասարակության զգայուն վերաբերմունքի պատճառով նորանոր վտանգները դեռևս չեզոքացված չեն, իսկ իրավիճակը պայթյունավտանգ է։ Թեմատիկ առումով՝ «Նվիրատվություն» բեմադրությունն ընդարձակում է պատերազմի, ցեղասպանության և պատմական հիշողության խնդիրները՝ դրանք դիտարկելով նոր իրողությունների լույսի ներքո։ Բացի Մեծ եղեռնի ժամանակ հայ ժողովրդի կրած տառապանքը վերհանելու փորձից՝ ներկայացման շրջանակներում անդրադարձ է արվում նաև ինքնության ճգնաժամին, հասարակական պատասխանատվության վերանայմանը, մեդիադաշտի կողմից պատմությանը խեղաթյուրմանը և այլ խնդիրների։ Բեմադրության հեղինակը ստեղծագործաբար բարձրացնում է մի շարք հարցեր, այդ թվում՝ ինչպե՞ս է կառուցվելու պատմությունը մերօրյա իրականության պայմաններում, ո՞ւմ է տրված այդ պատմությունն անաչառորեն արձանագրելու առաքելությունը։
Կարդացեք նաև
«Նվիրատվության» կերպարային-գեղարվեստական կառուցվածքում հստակ գծագրվում են երկու լիովին տարբեր մոտեցումներ՝ ի դեմս Արսինեի և Գյունտերի կերպարների։ Արսինեն ճանաչված դերասանուհի է, բազմակողմանիորեն կրթված արվեստագետ, քաղաքացիական ակտիվ դիրքորոշմամբ աչքի ընկնող կին, սակայն պատերազմն ու արմատապես վերափոխված երբեմնի փոխհարաբերությունները ճեղք առաջացրեցին, ապա վերջնականապես փլուզեցին նրա մարմնավորած կերպարի ներաշխարհը, որը հենց իր՝ դերասանուհու ներաշխարհի յուրատեսակ արտացոլումն է։ Արսինեի կերպարն այս ներկայացման մեջ լոկ արվեստագետի կամ քաղաքական ակտիվիստի կերպար չէ․ նա ասես հանդիսանում է արդի մարդկության ամբողջական հայելին, մի անհատ, ով թունավորված է պատմության, տեխնոլոգիաների, հանրաճանաչության և ինքնության միջև առկա հակասություններից։ Նա մարմնավորում է ժամանակակից մարդուն, ով այլևս չի կարողանում դիմանալ այն պատկերին, որ ինքն է ստեղծել իր մասին։
20-րդ դարի փիլիսոփա Գյունտեր Անդերսը, քննադատելով ժամանակակից տեխնոլոգիական աշխարհը, խոսում է «ապոկալիպտիկ կուրություն» կոչվող հիմնարար հայեցակետի մասին․ կուրություն, որն առաջանում է մեր ստեղծածի և այդ ստեղծածը հասկանալ կարողանալու միջև գոյացած ճեղքվածքից։ Նշված ճեղքվածքն է, որ արգելակում է մարդկության հնարավորությունները՝ համապատասխանել իր ստեղծած իրականությանը, համաքայլ ընթանալ դրան։ Այս նույն վիճակում է նաև Արսինեի հերոսուհին։ Նա միլիոնավոր այլոց պես սոցիալական մեդիայի միջոցով ստեղծել էր իր մասին մի պատկեր՝ անդիմադրելի, գրավիչ, անթերի։ Սակայն ճգնաժամային մի պահի այդ պատկերը վերածվեց երկսայր սրի՝ իր իսկ նկատմամբ ճնշման գործիքի։ Իրականությունը «փախավ» շրջանակից, և վերահսկողությունը կորսվեց։ Սոցիալական մեդիան, ինչպես զգուշացնում էր Անդերսը, արտադրում է արհեստական կառույցներ, որոնք գերազանցում են մարդկային ըմբռնման, համապատասխանության և պատասխանատվության սահմանները։ Արսինեն դարձավ այն ճեղքվածքի զոհը, որը տեսականորեն նկարագրել էր Անդերսը՝ խոր աններդաշնակություն այն բանի միջև, թե ով էր ինքը, և ինչ էր ստեղծվել իր մասին։ Նա ասես յուրացնում է պատմությունը՝ մարմնավորելով Հայոց ցեղասպանությունը, վերապրելով այն իր անձով և այդպիսով ստեղծելով արվեստաքաղաքական մի նոր ինքնություն։ Այդուհանդերձ, շարունակվող պատմության, բռնության և պատերազմի առջև այս ինքնությունը փլուզվում է։ Կինը, ով նախկինում խոսում էր վստահությամբ, այժմ տառապում է՝ կքելով «այժմի» առջև։
Վալտեր Բենիամինը՝ 20-րդ դարի ևս մի նշանավոր մտածող, այս պահն անվանել է «պատմության անգործունակություն»՝ նկատի ունենալով այն կետը, երբ պատմությունը այլևս չի խոսում, այլ լռում է։ Այս իմաստով՝ Արսինեն ձախողված պատմիչն է այն պատմության, որն ինքն ինչ-որ ժամանակ շարադրել էր, բայց այլևս չի կարող վերապատմել։ Իր մեխանիկական վերարտադրության քննադատության շրջանակներում Բենիամինը նկարագրում է նաև անձի քայքայումը՝ ինչպես են զանգվածաբար արտադրվող պատկերները ոչնչացնում նրա կարողությունը՝ իրական գործողություն կատարելու։ Անդերսը նույն կերպ պնդում է, որ պատկերները փոխարինում են իրականությանը և կլանում են իրական փորձը։ Արսինեն ապրում է հենց այս մաքառումների միջավայրում։ Նա կին է, ում պատկերը դուրս է եկել իր վերահսկողությունից։ Նա չի կարող ո՛չ պահպանել, ո՛չ ոչնչացնել այն։ Տեսանելի և տանջված՝ նա այլևս մարդկային անհատ չէ, այլ միայն մի պտուտակը անգութ ցանցի։
«Նվիրատվություն» ներկայացումը չի պատմում սոսկ արժեզրկված մի աստղի մասին․ այն մարդասիրական աղաղակ է մի դարաշրջանում, երբ պատկերները գերազանցում են իրականությանը, և դրանց սփռումը կուլ է տալիս խորհելու ժամանակը։ Արսինեն, գտնվելով Անդերսի ու Բենիամինի փիլիսոփայության հատման կետում, հանդիսանում է ժամանակակից մարդու խորհրդանիշը․ այն մարդու, ով հանուն ազդեցության ստեղծում է պատկերներ, հանուն արդարության կառուցում է պատմություններ, բայց, ի վերջո, հենց ինքն էլ կորում է այն պատկերներում, որ ստեղծել էր աշխարհը փոխելու համար։ Այս աշխարհում, որտեղ արտադրությունն առաջ է անցել ըմբռնումից, իսկ պատմությունը դիակի է վերածվել բովանդակության շրջապտույտում, Արսինեի հերոսուհուն մնում է լոկ օդում կախված իր ձայնը՝ մարդկային, գեղեցիկ, կրքոտ… և միայնակ։
Գլխավոր հերոսուհու պատմությունը ներկայացվում է նրա անձնական և ստեղծագործական հանդիպումների միջոցով, նրա անհատականության և աշխարհայացքի ձևավորումը հանդիսատեսի համար ընկալելի դարձնելու միջոցով։ Ի հակադրումն՝ Գյունտերը, լինելով Գերմանիայի պետական արխիվի աշխատակից և հետազոտող, պատմությունն ընկալում է փաստաթղթերի, գրառումների և ապացույցների միջոցով։ Նրա հայեցակարգում տեղ չունեն մարդկային, հուզական և հոգեբանական գործոնները։ Կերպարների այս հակադրությունը առանցքային հարցի պես հնչեցնում է ներկայացման հիմնական գաղափարը՝ պատմությունը գծագրվում ու սահմանվում է փաստաթղթերով ու գրառումներո՞վ, թե՞ փորձառություններով ու հիշողություններով։
Գլխավոր կերպարներին մեթոդաբար և խորությամբ վերլուծելը հնարավորություն է տալիս լիարժեք հասկանալ ներկայացման կոնցեպտուալ հիմքը։ Գլխավոր հերոսի Գյունտեր անունն ուղիղ ակնարկ է փիլիսոփա Գյունտեր Անդերսին և անուղղակի ակնարկ տեխնոլոգիայի, բարոյագիտության ու պատմագրության քննադատության շուրջ կառուցված նրա գաղափարներին։ Անդերսը «պրոմեթևսյան ամոթ» և «մահաբեր հասարակություն» հասկացությունների դիտանկյունից ուսումնասիրել է Երկրորդ համաշխարհային պատերազմի, հոլոքոսթի և ռազմական տեխնոլոգիաների ազդեցությունը մարդկային գիտակցության վրա։ Նա համոզված էր, որ մարդկությունը, չնայած արագ զարգացող տեխնոլոգիաներին, գտնվում է բարոյական և փիլիսոփայական խոր ճգնաժամում։ Նրա կյանքի հետաքրքիր դրվագներից մեկն այն էր, որ, փիլիսոփայությանը զուգահեռ, երիտասարդ տարիքում աշխատել էր Հոլիվուդում՝ որպես բեմադրիչ, և Երկրորդ աշխարհամարտի մասին պատմող հոլիվուդյան ֆիլմերում ուսումնասիրել էր հիտլերյան ժամանակաշրջանի զինվորականների կերպարները։ Այս փորձառության հիման վրա վերջնականապես ձևավորվեցին նրա հայացքները նացիզմի վերաբերյալ և նրա գաղափարները ժամանակակից արվեստում պատերազմի թողած հետևանքների վերաբերյալ։ Նա խստորեն քննադատում էր այն երևույթը, որ Երկրորդ աշխարհամարտն ու իր խորհրդանիշները, կերպարներն ու համազգեստները լայնորեն օգտագործվում են կինեմատոգրաֆում և հատկապես հոլիվուդյան կինոյում՝ վերածվելով ժամանցի գործիքների և բռնության տեսարանները լրացնող գործիքակազմի։ Նա պնդում էր, որ նման գործելակերպն ու մոտեցումները ժամանակակից հանդիսատեսին հեռացնում են պատմական ոճրագործությունների իրական ընկալումից՝ նպաստելով «մշակութային անզգուշության» զարգացմանը:
Անդերսը պնդում էր նաև, որ պատմության հանդեպ նման վերաբերմունքը ոչ միայն խեղում է ճշմարտությունը, այլև անձերին թույլ է տալիս խուսափել բարոյական պատասխանատվությունից, ինչը խոչընդոտ է հանդիսանում պատմական ոճրագործություններին դիմակայելու հարցում: Նա նշում է. «Ժամանակակից աշխարհում մարդիկ ունակ են տեսնել և հասկանալ սպառնալիքները, սակայն չեն կարող հակազդել դրանց: Պատճառն այն է, որ մարդկությունն այլևս չի կարող կանխել այն աղետը, որն ինքն է իր համար ստեղծում»1: Այս մեջբերումը հստակորեն նշում է մարդկային կարողության և բարոյական պատասխանատվության տարբերությունը, իսկ նշված տեսանկյունն ուղղակիորեն արտացոլում է Անդերսի փիլիսոփայության և «Նվիրատվություն» ներկայացման հերոս Գյունտերի կերպարի միջև թեմատիկ կապը:
Էգոյանի բեմադրությունում Գյունտերը պայքարում է տեխնոլոգիայի (պետական արխիվներ) և էթիկայի (մարդկային աղետների համար պատասխանատվություն) հակասությունների դեմ: Նրա կերպարը բյուրոկրատական համակարգում է և անհատական մակարդակում մարտահրավեր է նետում իր բարոյական պատասխանատվությանը։
Թեպետ Գյունտերն աշխատում է պետական արխիվում, նրանից ակնկալվում է որոշակի դիրքորոշում ունենալ պատմական և բարոյական ճշմարտությունների վերաբերյալ: Նրա դիրքորոշումը խորհրդանշորեն ներկայացնում է ընթացող պայքարը համընդհանուր հիշողության, պատմական ճշմարտության և անհատական պատասխանատվության միջև: Հենց այն, ինչը նրան ու Արսինեի հերոսուհուն դարձնում է հակադիր կերպարներ։
Գյունտերի ու Արսինեի զրույցների ընթացքում պարզորոշ երևում է նրանց ներքին հակասությունը պատմական փաստերի ու անձնական փաստարկների միջև։ Գյունտերն այս բախման ընթացքում մարմնավորում է հավաքական կերպարը մի անհատի, ով փիլիսոփայորեն ու սառը գիտակցությամբ է վերաբերվում իրականությանը, պատմությանն ու հասարակական պարտավորությունների սահմանմանը։ Նա ասես ստանձնում է բարոյականության դատավորի դեր՝ իրավասու դառնալով որոշել, թե ո՛ր ճշմարտությունները պետք է ճանաչվեն, որոնք՝ ոչ, և թե ի՛նչ պատասխանատվություն պետք է ստանձնի մեղադրյալը։
Գյունտերը՝ որպես հետաքննող, Արսինեին պատճառում է հոգեբանական տանջանք՝ հարցաքննելով նրան, ցուցադրելով ֆիլմեր, արխիվային նյութեր, որոնք կնոջ համար նոր վերք են դառնում։ Արխիվային տեխնոլոգիայի կիրառումը հասնում է նպատակակետին․ Արսինեն ստիպված է լինում վերանայել իր անցյալը, բացատրել ու արդարացնել այն։ Կոպիտ պատմական ճշմարտությունների համատեքստում նոր լույսով են երևում հասարակական մեդիան ու քաղաքական համակարգերը։
Գյունտերը՝ որպես Գերմանիայի պետական կառույցի ներկայացուցիչ, մարմնացումն է այն ուժերի, որոնք արտոնություն ունեն որոշելու, թե պատմական ո՛ր նարատիվները պետք է գրանցվեն համընդհանուր հուշամատյանում, մինչդեռ Արսինեն իր հիշողությունները պատմելիս փորձում է մարտահրավել նետել այս մոտեցմանը։ Այս գործողությամբ նա փոխակերպվում է ժամանակակից սոցիալական ակտիվիստի, սակայն սոցիալական մեդիայի դոմինանտության մեր դարաշրջանում նույնիսկ նա համարվում է հակառակորդ, երբ խոսքը վերաբերում է ինքնության ձևավորմանը։
Ներկայացման ընթացքում արխիվային նյութերի օգտագործմանը մեծ կարևորություն է տրված կերպարների հոգեբանական առանձնահատկությունները բացահայտելու առումով։ Արխիվային պատկերները կապում են անցյալն ու ներկան՝ դառնալով կամուրջ սերունդների ու դարաշրջանների միջև։ Հայոց ցեղասպանության վերաբերյալ արխիվային նյութեր ցուցադրելիս Գյունտերը ասես կրկին փաստաթղթավորում է պատմական իրողությունը, նա ասես փորձում է վերադարձնել Արսինեի անցյալը՝ ստիպելով վերստին առերեսվել մոռացված կամ ենթագիտակցորեն ճնշված հույզերի հետ։ Հիշողության ու մոռացության շուրջ նրանց փիլիսոփայական երկխոսությունը նման է պատմական յուրատեսակ հայտնության։
Բովանդակությունն առավել հետաքրքրական է դառնում, երբ երևում է կապը Վալտեր Բենիամինի փիլիսոփայության հետ։ Բենիամինն անդրադարձել է ավանդական պատմագրության սահմանափակումներին, որտեղ փաստերն ու իրադարձությունները դիտարկվում են համասեռ ժամանակագրության դաշտում։ Նա նշում է, որ համառոտ ներկայացումների մատուցումը ժամանակի ու տարածության մեջ դառնում է ավելի ու ավելի կցկտուր և ընդհատված: Այստեղ է, որ պատմությունը խաղում է իր դերը․ պատմություններն արտացոլում են անցյալի հետքերի ընտրության և վերաշարադրման շարունակական գործընթացը: Այսպիսով, կարծես, պատմություն պատմելու և անցյալը վերաշարադրելու գործից խուսափելու հնարավորություն չկա։
Արխիվային աշխատանքը, տվյալների դասակարգումը և իրադարձությունների ու շրջադարձերի ամբողջացումը այն գործողություններն են, որոնք անմիջականորեն կապված են հիշողության հետ: Բենիամինը վկայում է, որ միայն նրանք, ովքեր հասել են փրկության, կարող են պահանջել անցյալի հանդեպ ունեցած իրենց սեփականության իրավունքը: Մյուս հասարակություններն, ըստ էության, պատմության պաշտոնական տարբերակներից հեռացնում են արխիվները և պատմական հաշվետվությունները:
Այսպիսով, հիշողությունը կապված է նրանց հետ, ովքեր իշխանություն ունեն, քանի որ նրանք են որոշում, թե ո՛ր պատմական իրողությունները պետք է հիշվեն, պահպանվեն և տարածվեն: Բենիամինի տեսանկյունից՝ արվեստը չպետք է ներկայացնի միայն օբյեկտիվ ու մատչելի իրականությունները, այլ նաև պետք է բացահայտի ավելի խոր, թաքնված ճշմարտությունները, որոնք պատմական և մշակութային նշանակություն ունեն: Այսինքն՝ Բենիամինը տեսնում է արվեստը որպես միջոց՝ բացահայտելու իրականության թաքնված շերտերը, որտեղ սոցիալական և սեմանտիկ չափորոշիչները մանրակրկիտ ուսումնասիրվում են։
«Արվեստի գործն իր տեխնիկական վերարտադրելիության դարաշրջանում» հայտնի էսսեում նա քննարկում է արվեստի ճշմարտացիության հայեցակարգը: Բենիամինը ցույց է տալիս, թե տեխնոլոգիայի և զանգվածային արտադրության առաջընթացն ինչպես փոխեց սկզբնական պատկերը: Արտադրության նոր մեթոդների՝ տպագրության, լուսանկարչության և այլ ճյուղերի առաջխաղացումը, արվեստի գործերի անսահմանափակ վերարտադրության հնարավորությունը խորապես ազդեցին հանդիսատեսի ընկալման և արվեստի ճշմարտության փորձառության վրա2: Բենիամինն այս փոփոխությունը համարում է կարևոր հանգամանք մարդկային համագործակցության և ճշմարտության տեսանկյունից, ինչն արվեստը դարձնում է պատմական և մշակութային պահպանության ու վերակառուցման գործիք: Արվեստը հանդիսատեսին հնարավորություն է տալիս ավելի խորությամբ հասկանալ արդի և ապագա իրականությունները՝ անցյալի վերահաղորդմամբ: Այս տեսանկյունից՝ արվեստը ոչ միայն օբյեկտիվ իրականության արտացոլումն է, այլև մարդկային փորձի պատմական ու մշակութային խորությունները վերլուծելու և մեկնաբանելու միջոց: Այդ տեսանկյունը հմտորեն ներկայացված է «Նվիրատվությունում»։
Ատոմ Էգոյանը նախկինում ևս անդրադարձել է պատմական հակասությունների խնդրին՝ իր տարբեր տարիների աշխատանքներում ամեն անգամ նորովի անդրադառնալով Հայոց ցեղասպանությանը և առհասարակ ցեղասպանությանը։ Նրա ֆիլմերում խորությամբ ուսումնասիրված են անհատի և հասարակության, ճշմարտության և հիշողության, անցյալի ու ներկայի հարաբերակցությունները։ Էգոյանի ֆիլմերը կառուցված են հիշողության կտորներից և ոչ թե ավանդական նարատիվից, ինչի պատճառով նրա կերպարները, ինչպիսիք են նաև Գյունտերն ու Արսինեն, դրսևորվում են անցյալի և ներկայի միջակայքում՝ ասես առաջարկելով նորից հասկանալ ճշմարտությունը:
Էգոյանի «Նվիրատվություն» բեմադրությունը ոչ միայն հոգեբանական փորձ է՝ խորքային ու բազմաշերտ ներկայացնել անհատի՝ պատմական ու քաղաքական տարբեր համատեքստերի պայմաններում հյուսված ճակատագիրը, այլև մշակութային կարևոր իրադարձություն է՝ հավաքական հիշողությունը կրկին վերլուծելու և հասկանալու առումով։ Իր կինեմատոգրաֆիական հարուստ փորձառության շնորհիվ տիրապետելով նորարարական ու ինքնատիպ տարատեսակ արտահայտչամիջոցների՝ Էգոյանն այս բեմականացման միջոցով ևս կարողացել է ազդեցիկ և ուղիղ կապ ստեղծել հանդիսատեսի հետ։
Բեմից տարածվող ազդակների ներքո հանդիսատեսը նույնպես ակտիվորեն մասնակցում է ներկայացման իմաստի կառուցմանը, հարցեր է ուղղում ինքն իրեն ու պատմությանը։ Ինչպես կինեմատոգրաֆում, այնպես էլ թատրոնում Էգոյանը հնչեցնում է նույն առանցքային հարցադրումները․ ո՞րն է պատմական ճշմարտությունը, ինչպե՞ս պետք է դրան հասնել և ի՞նչ պետք է անել, որ այն երբեք չմոռացվի։
Սավ-Մոհամադ Նեժադ
