«Ապառաժ». Արցախցի անկախ լրագրող Սիրանուշ Սարգսյանի Արցախից տեղահանված երգիչների, երաժիշտների, երաժշտական խմբերի մասին հոդվածը հրապարակվել է ֆրանսիական Nouvelles d’Arménie ամսագրում:
Պատերազմի և բռնագաղթի տրավմա ապրելուց հետո արվեստագետները կորցնում են ոչ միայն հայրենիքը, տունը, այլև իրենց աջակցող հանդիսատեսին, դիմացկունությունը և ստեղծագործական միջավայրը, որտեղ կարող էին արարել:
Այս խոր ճգնաժամերը կարող են հանգեցնել նաև մշակութային ինքնության կորուստի։ Ինչպե՞ս են հազարավոր արցախցի տեղահանված արվեստագետներ շարունակում ստեղծագործել՝ ամեն օր բախվելով մարտահրավերների, երբ փորձում են հարմարվել նոր իրականությանը, վերագտնել իրենց ստեղծագործական ուղին։
Երևանի փողոցների եռուզեռը, մայրաքաղաքի երթևեկության աղմուկը երբեմն մեղմվում է տաքսիից հնչող դասական երաժշտության հնչյուններով։ Ղեկի մոտ նստածը 58-ամյա Լևոն Սարդարյանն է, որի կյանքը հակադրությունների յուրօրինակ սիմֆոնիա է։ Օրվա ընթացքում նա վարում է տաքսի, իսկ մնացած ժամանակ կանգնում է նվագախմբի առաջ՝ որպես Արցախի ազգային նվագարանների նվագախմբի դիրիժոր։
Կարդացեք նաև
Սարդարյանը 120,000 հայերից մեկն է, ովքեր հարկադրված լքեցին Արցախը 2023թ. սեպտեմբերին Ադրբեջանի լայնածավալ հարձակման արդյունքում՝ մեկօրյա պատերազմի հետևանքով, որի արդյունքում Արցախն ամբողջությամբ անցավ Ադրբեջանի վերահսկողության տակ։ Նրա համար, ինչպես շատերի, կյանքը դարձել է բարդ հավասարակշռություն՝ գոյատևման և այժմ վտանգված մշակութային ինքնության պահպանման միջև։
Դրան նախորդել էր Ադրբեջանի կողմից Լաչինի միջանցքի՝ Արցախը Հայաստանին միացնող միակ ճանապարհի գրեթե տասը ամիս տևած շրջափակումը, որը բնակչությանը կանգնեցրեց ծանր հումանիտար ճգնաժամի առաջ՝ փաստացի դարձնելով նրանց սովի ու պաշարման զոհ։
Սակայն նույնիսկ արտաքսման մեջ Սարդարյանի նվիրվածությունը երաժշտությանը չի մարել։ Հայաստան հասնելուց ընդամենը մի քանի օր անց նա կրկին հավաքեց իր նվագախմբի երաժիշտներին, որոնցից շատերը իրենց հետ բերել էին միայն ամենափոքր գործիքները՝ թողնելով ոչ միայն ունեցվածքը, այլև այն վայրերը, որտեղ իրենց մշակույթը ծաղկում էր։
«Սկզբում բոլորը կասկածում էին՝ արդյոք սա ճիշտ ժամանակն է, արդյոք երաժշտությունն ամենակարևորն է»,- հիշում է Սարդարյանը։ Բայց նա հավատում էր, որ երաժշտությունը կարող է հանել իր երաժիշտներին հուսահատությունից։ «Սա հիմա միակ ճանապարհն է, որով կարող ենք պահպանել Արցախի անունը՝ մշակույթի և երաժշտության միջոցով»,- ասում է նա։
Շրջափակման ժամանակ նվագախումբը ելույթներ էր ունենում Ստեփանակերտում՝ չնայած դժվարություններին ու անորոշությանը։ Բռնագաղթից հետո նրանք ցրվեցին Հայաստանում, որտեղ գոյատևումը կախված է պատահական աշխատանքից։ Սարդարյանն ու իր արվեստագետ որդին այժմ տաքսի են վարում։ Նա նաև երկու երաժշտական դպրոցում է դասավանդում՝ փորձելով Արցախի երաժշտական ժառանգությունը փոխանցել նոր սերնդին տեղահանությունից հետո։
Նվագախմբի մյուս անդամները աշխատում են սուպերմարկետներում՝ առաքիչներ են, վարսավիրանոցներում կամ հրուշակարաններում։ Ոմանք, աշխատանք չգտնելով, մեկնել են Ռուսաստան՝ կորուստ, որը Սարդարյանը խորապես զգում է։
Սարդարյանի համար տեղահանության ցավը խորանում է Արցախի ոչ նյութական մշակութային ժառանգության հանդեպ սպառնալիքով։ «Մենք ծնվել ենք՝ երգելով մեր պատմական Մուշի և Վանի կորուստների մասին»,-ասում է նա՝ հիշելով մեկ դար առաջ կորցրած հայրենիքը։ «Այսօր երգում ենք Արցախի կորստի մասին»։
ՀՀ կրթության, գիտության, մշակույթի և սպորտի նախարարի տեղակալ Դանիել Դանիելյանը, պատասխանելով բռնի տեղահանված արվեստագետներին աշխատանքի տեղավորելու և նրանց խնդիրերը լուծելու հարցին, նշել է. «Մենք սերտորեն համագործակցում ենք այլ պետական կառույցների հետ՝ տեղահանված արվեստագետներին Հայաստանի մշակութային դաշտում ինտեգրելու համար»։ Դանիելյանը նկատի ունի Տարածքային կառավարման նախարարության և Երևանի քաղաքապետարանի հետ համագործակցությունը։ Սակայն, թվերը ավելի մռայլ պատկեր են ցույց տալիս։
Արցախի մշակութային ժառանգությունը, որը կուտակվել է դարերի ընթացքում, կանգնած է կորուստի վտանգի առաջ, քանի որ համույթներն ու մշակութային խմբերը տեղահանության և պատճառով չեն կարող շարունակել իրենց գործունեությունը, պահպանել ավանդույթները կամ տարածել իրենց ստեղծագործությունները։ Այժմ նրանք պայքարում են գոյատևելու համար՝ նրանց շարունակականությունը վտանգված է ֆինասական աջակցության գրեթե բացակայության պատճառով։
Այս իրավիճակին արձագանքելով՝ Երևանում ստեղծվեց «Արցախի մշակույթի պահպանման կենտրոն» ՀԿ-ն։ Նրա առաքելությունն է՝ աջակցել տեղահանված մշակութային խմբերին ու խթանել համայնքային համախմբվածությունը՝ պահպանելով Արցախի ոչ նյութական մշակութային ժառանգությունը։ Կենտրոնի ջանքերը կարևոր են, սակայն մարտահրավերները՝ ահռելի։
Արցախից տեղահանված 1,400 մշակութային մասնագետներից մոտ 250-ը արդեն լքել են Հայաստանը՝ գործազրկության պատճառով։ Միայն 150-ն են կարողացել պետական աջակցությամբ աշխատանք գտնել։ Միայն մեկ խումբ՝ Արցախի Պետական պարային համույթը, ստացել է ժամանակավոր ֆինանսավորում, մյուսները մնացել են անորոշության մեջ։ «Առանց նույնիսկ նվազագույն աջակցության այս արվեստագետները չեն կարող գոյատևել այստեղ»,-ասում է կենտրոնի ղեկավար Ապրես Մարգարյանը, որը դրամահավաք է սկսել իրավիճակը մեղմելու համար։
Նախաձեռնությունը նպատակ ունի ուղղակիորեն զբաղեցնել 214 տեղահանված մշակութային աշխատողի և անուղղակիորեն աջակցել ևս 500-ին՝ որպես ժառանգության կրողներ։ Բայց կարիքները շատ ավելին են, քան արձագանքը․ ինքնազբաղ արվեստագետները հատկապես դժվարությունների առաջ են՝ բյուրոկրատական խոչընդոտներ և ֆինանսական անկայունություն։ Մարգարյանի ուսումնասիրությունները ցույց են տալիս, որ նույնիսկ նվազագույն ֆինանսական աջակցությունը մեծ ազդեցություն ունի՝ աջակցություն ստացող խմբերը մնում են, իսկ առանց դրա՝ հիմնականում արտագաղթում են՝ հատկապես Ռուսաստան։
Չնայած դժվարություններին՝ Սարդարյանը հույսով է լցված։ Եթե անվտանգության համար երաշխիքներ տրվեն, նա խոստանում է վերադառնալ Արցախ ու նորից ապրեցնել ազգային երաժշտությամբ. «Պետք է հույսով ապրենք՝ վերադառնալու մեր կորցրած հայրենիք»,- ասում է նա։
29-ամյա Լիլիթ Ավանեսյանը երգչուհի է։ Մինչև բռնագաղթը նա երգում էր «Ղարաբաղ պետական էստրադային համույթում» և դասավանդում Ստեփանակերտի Սայաթ-Նովայի անվան երաժշտական քոլեջում։ Նա հանդես էր գալիս հայրենասիրական, ջազ և բլյուզ ժանրերում։
«Հիմա հայրենասիրական երգերը արժեք չունեն. եթե Արցախ չկա, էլ ինչի՞ մասին երգես»,- ասում է նա դողացող ձայնով։ «Հպարտության փոխարեն՝ արցունքների դեմ եմ պայքարում»։
Ավանեսյանը մնացել է մինչև վերջ՝ կամավոր աշխատելով հիվանդանոցներում, որոնք ծանրաբեռնված էին պատերազմի ու պայթյունի հետևանքով։ «Դեղորայք, անձնակազմ, նույնիսկ վիրակապեր չկային», -հիշում է նա։ Երբ ռուս խաղաղապահներն ու ադրբեջանցի զինվորները գրկախառնվեցին Ստեփանակերտի կենտրոնում, նա հասկացավ, որ ամեն ինչ ավարտված է։ «Այդ գրկախառնությունը կոտրեց ինձ,-ասում է նա,-ես հեռացա՝ վերցնելով միայն իմ ինքնագնացը և ստուդիայի գործիքները՝ ուրիշ ոչինչ կարևոր չէր»։
Նրա ստուդիան դիմակայության վառ օրինակ է։ Այն բացել էր շրջափակման ժամանակ՝ երիտասարդ երաժիշտներին Արցախում պահելու նպատակով, բայց գործեց ընդամենը մեկ ամիս՝ Ադրբեջանի հարձակման նախօրեին։ Երևանում նա այն վերաբացեց՝ անվճար դասեր առաջարկելով տեղահանված երեխաներին։ Բայց ամսական 350 դոլար վարձավճարը սպառնում է դրա գոյատևմանը։ «Ես դասավանդում եմ երեխաներին, որոնց ընտանիքները երբեմն հաց գնելու հնարավորություն չունեն»,- ասում է նա։ «Ինչպե՞ս խնդրեմ նրանց վճարել»։
Ավանեսյանի երգացանկը փոխվել է։ Նա դեռ երազում է Շուշիի Ղազանչեցոց տաճարում երգելու մասին, որտեղ ցանկանում է կատարել իր 2021-ի քաղաքին նվիրված երգը։ Այսօր նրան ցավ են պատճառում տեսանյութերը, որտեղ ադրբեջանցի էքսկավատորավարները քանդում են Ստեփանակերտի պատմական թաղամասերը։ «Մեզ ջնջում են երկու անգամ՝ նախ ուժով, հետո՝ հիշողությամբ»,- ասում է նա։
Հայաստանը ապաստան է, բայց ոչ արմատներ։ «Սա իմ հայրենիքն է, բայց իմ տունը Արցախն էր»,-ասում է Ավանեսյանը։ Բայց նա դեռ հույս ունի. «Եթե կարողանայի վերադառնալ, նույնիսկ սողալով կգնայի՝ հողը շոշափելու համար»։
Նյութն ամբողջությամբ՝ սկզբնաղբյուր կայքում:
