Վերջին լուրերում նշվում է, որ Firebird ամպային ԱԲ՝ արհեստական բանականության ընկերությունը նախատեսում է 2026 թվականին Հայաստանում բացել նոր 100 ՄՎտ հզորությամբ ԱԲ տվյալների կենտրոն։ Կօգտագործվեն Nvidia Blackwell-ի հազարավոր գրաֆիկական պրոցեսորներ՝ Հայաստանի «տեխնոլոգիական ոլորտի և գլոբալ գործընկերությունների» զարգացման և «ամբողջ տարածաշրջանում նորարարության և տնտեսական աճի նոր հնարավորություններ ստեղծելու» նպատակով։[1]
Սա կարևոր քայլ է Հայաստանի համար՝ խոստումնալից գործընկերություն տեխնոլոգիական ոլորտի խոշորագույն խաղացողներից մեկի հետ, քայլ դեպի Արևմուտք, ներդրումներ տեղական ենթակառուցվածքներում և աշխատատեղերի ստեղծում: Այնուամենայնիվ, ոգևորված վերնագրերում բացակայում է այս ձեռնարկման մեկ կարևոր տարր՝ դրա հնարավոր բնապահպանական ազդեցությունը: Պաշտոնյաները գովազդում են այս տեխնոլոգիական կենտրոնը՝ որպես թռիչք դեպի նորարարություն, ներդրում Հայաստանի ապագայի մեջ և աշխատատեղերի ստեղծում, սակայն դրա կարծես ակներև օգտավետությունը թաքցնում է հետևում բարդ բնապահպանական, սոցիալական, ենթակառուցվածքային և աշխարհաքաղաքական հարցեր:
Վիկտորիա Աղաբեկյան
Ի՞նչ է 100 ՄՎտ հզորությամբ ԱԲ տվյալների կենտրոնը
ԱԲ տվյալների կենտրոնը մի կառույց է, որը ներառում է արհեստական բանականության կիրառությունների և ծառայությունների ուսուցման, տեղակայման և սպասարկման համար անհրաժեշտ հատուկ ՏՏ ենթակառուցվածքը: ԱԲ տվյալների կենտրոնները պահանջում են բարձր արդյունավետությամբ գրաֆիկական պրոցեսորներ և պահեստավորման, էներգիայի ու սառեցման առաջադեմ ենթակառուցվածքներ: ԱԲ տվյալների կենտրոնի չափը կախված է դրա էներգիայի սպառումից: Արդյունաբերության չափանիշների համաձայն՝ 100 ՄՎտ հզորությամբ հիպերմասշտաբային տվյալների կենտրոնը սովորաբար կարիք ունի առնվազն 100,000 քմ² տարածքի, հաճախ մինչև 150,000-200,000 քմ² տարածքի՝ սերվերային սրահների, սառեցման կայանների, պահուստային գեներատորների և օժանդակ ենթակառուցվածքների տեղավորման համար: Օրինակ՝ Չիկագոյի Լեյքսայդ կենտրոնը օգտագործում է 102,000 քմ² տարածք 100 ՄՎտ հզորության համար, իսկ Google-ի Այովայի կամպուսը տարածվում է գրեթե 186,000 քմ² տարածքի վրա՝ նմանատիպ հզորությամբ:[2] [3]
ԱԲ մոդելները, ինչպիսին է OpenAI-ի GPT-4-ը, կարող են պարունակել հարյուր միլիարդավոր պարամետրեր: Այս մոդելները պահանջում են հսկայական հաշվողական ռեսուրսներ թե՛ ուսուցման ընթացքում և թե՛ կոնկրետ առաջադրանքների համար դրանք ճշգրտելու ժամանակ: Նույնիսկ տեղակայումից հետո, օգտատերերի միլիոնավոր հարցումներին իրական ժամանակում աջակցելը պահանջում է էներգիայի մշտական սպառում: Սա ԱԲ ենթակառուցվածքը դարձնում է հատկապես էներգատար՝ համեմատած ավանդական հաշվողական ծանրաբեռնվածության հետ: Ըստ ՀՀ բարձր տեխնոլոգիական արդյունաբերության նախարար Մխիթար Հայրապետյանի՝ նոր տվյալների կենտրոնը «հնարավորություն կտա ԱԲ հաշվողական ամպային ծառայություններ մատուցել ինչպես ՀՀ տնտեսությանը, այնպես էլ ամբողջ աշխարհում նորարարության վրա հիմնված տեխնոլոգիական ընկերություններին»: [4]Հայրապետյանը նաև նշել է, որ «մի քանի խոշոր ընկերություններ արդեն հետաքրքրություն են հայտնել ԱԲ գործարանի ամպային ծառայությունների նկատմամբ»: Սա նշանակում է, որ ամպի հետևում գտնվող ֆիզիկական սարքավորումները, որոնք տեղակայված են Հայաստանում, հսկայական էներգետիկ պահանջարկ կառաջացնեն տեղական ենթակառուցվածքների վրա:
Կարդացեք նաև
Գերծանրաբեռնված էներգետիկ ցանց
Այս համակարգերը պահանջում են հսկայական էլեկտրաէներգիա, մասնագիտացված սարքավորումներ և մշտական սառեցում: Ըստ նախագծին մասնակցող կողմերից մեկի՝ Team Group-ի գլխավոր տնօրենի կարծիքի, որ տեղադրված է Telegram-ի «Economy of Armenia» էջում, կենտրոնը կօգտագործի Հայաստանի էլեկտրաէներգիայի պահանջարկի 2,5-3%-ը: Մասշտաբային առումով՝ 100 ՄՎտ և ավելի հզորությամբ գերմասշտաբային տվյալների խոշոր կենտրոնը տարեկան սպառում է 350 000-ից 400 000 էլեկտրական մեքենաների էլեկտրաէներգիայի սպառմանը համարժեք էլեկտրաէներգիա:[5]
Այս կայանը կարող է լուրջ ծանրաբեռնվածություն լինել Հայաստանի էներգետիկ ցանցի համար, ինչը կարող է սրվել շինարարության արագ ժամկետների և էներգետիկ ցանցերի անկայուն ընդլայնման ու հզորացման միջև հաճախակի առկա անհամապատասխանության պատճառով: ArmStat-ի 2023 թվականի էներգետիկայի մամուլի հաղորդագրության համաձայն՝ Հայաստանի էներգետիկ հաշվեկշիռը տակավին խիստ կախվածություն ունի բրածո վառելիքից, որի 58.4%-ը ստացվում է բնական գազից, 18.3%-ը՝ ատոմային էներգիայից և 16.9%-ը՝ նավթից: Որպես «ավելի մաքուր» բրածո վառելիք անվանված բնական գազն ունի հաճախ անտեսվող հետևանք՝ խողովակաշարերից մեթանի արտահոսք, որն արձակում է գազ, որը 20 տարվա ընթացքում կլանում է ածխաթթու գազից 86 անգամ ավելի շատ ջերմություն: [6]Մեթանը նաև վատթարացնում է օդի որակը՝ նպաստելով տրոպոսֆերային օզոնի ձևավորմանը, որը աղտոտիչ է և կապված է շնչառական հիվանդություններից աշխարհում տարեկան մոտ 1 միլիոն վաղաժամ մահվան հետ: [7]Բացի այդ, գազի փոխադրման համար ենթակառուցվածքների կառուցումը կարող է հանգեցնել բնակավայրերի մասնատման և կենսաբազմազանության կորստի, իսկ խողովակներից արտահոսքերը կարող են աղտոտել ստորգետնյա ջրերը:[8]
Օդ, որը մենք շնչում ենք
Առանց տեխնիկական մանրամասների՝ մեզ մնում է եզրակացություններ անել նմանատիպ օբյեկտների կողմից սահմանված համաշխարհային օրինաչափություններից, իսկ այդ օրինաչափությունները բնավ հուսադրող չեն: Business Insider-ի տվյալներով՝ այս համալիրները տեղադրում են դիզելային պահեստային գեներատորներ, որոնք արտանետում են «ցնդող օրգանական միացություններ, ազոտի օքսիդներ, ծծմբի երկօքսիդներ և մասնիկային նյութեր՝ բոլոր կարգավորվող օդի աղտոտիչներ, որոնք EPA-ն անվանում է վտանգավոր մարդու առողջության համար»: [9]Ավելին, Business Insider-ի գնահատականների համաձայն՝ ԱՄՆ-ում տվյալների կենտրոնների կողմից արտանետվող օդի աղտոտիչները կարող են առաջացնել «տարեկան մոտ 20,000 ասթմայի ախտանիշների դեպք և տարեկան 385 միլիոն դոլարի բեռ ստեղծել հանրային առողջապահության վրա»:
Ինչպես հաղորդում է World Bank Group-ը, Հայաստանը «օդի որակի առումով Եվրոպայում ամենացածրերից մեկն է», և գեներատորներից աղտոտվածությունն ավելի վնասակար է այն տարածաշրջանների համար, որոնք արդեն իսկ տառապում են օդի աղտոտվածության բարձր մակարդակից: Ինչպես հաղորդում է Առողջապահության համաշխարհային կազմակերպությունը, Հայաստանում կաթվածից ու սրտի իշեմիկ հիվանդություններից մահացությունների ապշեցուցիչ 16%-ը պայմանավորված է օդի աղտոտվածությամբ: [10]Քանի որ Հայաստանն ունի «բարձր էներգատար» և «բրածո վառելիքից կախված» տնտեսություն, կառավարության և լրատվամիջոցների կողմից մոլորեցնող է ներկայացնել տվյալների կենտրոնը լոկ տնտեսական օգուտի առումով՝ անտեսելով դրա բնապահպանական և հանրային առողջապահության պոտենցիալ ծախսերը:[11]
Ջուր. ամպային հաշվարկների թաքնված արժեքը
«The Guardian»-ը [12]կազմել է Amazon-ին, Microsoft-ին և Google-ին պատկանող 632 տվյալների կենտրոնների քարտեզ՝ գործող կամ զարգացման փուլում: Քարտեզը ցույց է տալիս ջրասակավ տարածքներում կառուցված տվյալների կենտրոնների մեծ թիվը: Microsoft-ը հայտնել է, որ իր ջրի 42%-ը ստացվել է «ջրային ճգնաժամ ունեցող տարածքներից»: Այս թիվը մեջբերել է նաև Business Insider-ը, որը համեմատել է այդ տեղորոշման մասին տեղեկատվությունը ջրային վտանգներ ներկայացնող Aquaduct քարտեզի վայրերի հետ և պարզել, որ «տվյալների կենտրոնների 40%-ը տեղակայված է բարձր կամ չափազանց բարձր ջրային ճգնաժամ ունեցող տարածքներում»: [13]Հաստատության համար ջրօգտագործման վերաբերյալ հարցում կատարելուց հետո, Business Insider-ը դատի է տրվել կոմունալ ծառայության կողմից՝ ջրաչափված ջրօգտագործման գրառումների հրապարակումը կանխելու համար: Արդյո՞ք սա պետք է լավատեսություն ու հույս տա Հայաստանի բնակչությանը, որ նոր օբյեկտը թափանցիկ կլինի ջրօգտագործման իր հաշվառումներում:
Ըստ MIT News-ի գնահատման՝ «իր սպառած յուրաքանչյուր կիլովատտ-ժամ էներգիայի համար տվյալների կենտրոնին անհրաժեշտ կլինի երկու լիտր սառեցված ջուր՝ սառեցնելու համար»։ Լրացնելով սա՝ Mongabay-ի հաղորդագրությունները[14] և Թալսայի համալսարանի հետազոտությունները [15]ցույց են տալիս, որ շատ տվյալների կենտրոններ այս նպատակով օգտագործում են խմելու ջուր. մի պրակտիկա, որը պայմանավորված է խմելու ջրի ծախսարդյունավետությամբ և, ինչը հարմար է, այն փաստով, որ «միկրոօրգանիզմները պարբերաբար հեռացվում են հանրային խմելու ջրից»։
Դասեր արտասահմանից
Ամբողջ աշխարհում համայնքները դեմ են արտահայտվել իրենց տարածաշրջաններում տվյալների կենտրոնների կառուցմանը: Չիլիի Սերիլոսում բնակիչները հանրաքվեով քվեարկել են Google-ի սերվերային ֆերմայի կառուցումը կանխելու օգտին [16]: Նիդեռլանդների Զեեվոլդե քաղաքում հանրային դիմադրությունը հաջողությամբ կասեցրել է Meta-ի շինարարական ծրագրերը: [17]Միևնույն ժամանակ, շրջակա միջավայրի նկատմամբ վերահսկողության աճը հանգեցրել է նրան, որ Microsoft-ը դադարեցրել է տվյալների կենտրոններում ներդրումները Ինդոնեզիայում, ԱՄՆ-ում և Միացյալ Թագավորությունում:[18]
Այս բարձր մակարդակի նախաձեռնությունը խթանող կողմերը կամ անտեսում են, կամ դիտավորյալ բաց են թողնում տվյալների կենտրոնի ստեղծման հետ կապված ավելի լայն բնապահպանական հետևանքները: Բազմաթիվ ուսումնասիրություններ ընդգծում են նման զարգացումների լուրջ բնապահպանական և սոցիալական հետևանքները: Օրինակ՝ Իսպանիայի Արագոն մարզում Amazon-ի երեք առաջարկվող տվյալների կենտրոններին տրվել է տարեկան 755,720 խորանարդ մետր ջուր արդյունահանելու լիցենզիա, որը բավարար է 233 հեկտար եգիպտացորեն ոռոգելու համար: Կանխատեսվում է, որ այս օբյեկտները կօգտագործեն ավելի շատ էլեկտրաէներգիա, քան ամբողջ տարածաշրջանը միասին վերցված: Երկրում, որտեղ հողերի 75%-ն արդեն անապատացման վտանգի տակ է, և որտեղ կլիմայի փոփոխության պատճառով ջերմության հետ կապված մահացությունների թիվն աճում է, նման նախագիծը ոչ միայն կարմիր գիծ է, այլև նախազգուշացնող պատմություն: Տվյալների կենտրոնները չպետք է կառուցվեն կլիմայական ծայրահեղությունների նկատմամբ արդեն իսկ խոցելի տարածաշրջաններում: Կայունության վերաբերյալ հանրային պարտավորություններին հակառակ՝ տեխնոլոգիական ընկերությունները հաճախ մասշտաբը և արագությունը գերադասում են տեղական բնապահպանական մտահոգություններից, հատկապես, երբ գործում են թույլ վերահսկողություն կամ հանրային թույլ դիմադրություն ունեցող տարածաշրջաններում:
Հաշվետվողականություն և թափանցիկություն
2023 թվականին Google-ը հայտնեց, որ իր համաշխարհային ջրօգտագործման 78%-ը ստացվել է խմելու աղբյուրներից: [19]Մինչդեռ Microsoft-ի և Google-ի նման տեխնոլոգիական հսկաները խոստացել են կիրառել ջրային փոխհատուցում՝ «water positive» դառնալու համար, ջրային փոխհատուցումը չի գործում նույն կերպ, ինչ ածխածնի փոխհատուցումը. ինչպե՞ս կարող ենք երաշխավորել, որ այդ ընկերությունները կփոխհատուցեն ջուրը երաշտից տուժած նույն վայրում, որտեղից վերցնում են այդ ջուրը: Սա հաճախ վերածվում է «greenwashing»-ի՝ իբր բնապահպանական գովազդի: Առանց թափանցիկ, տեղանքին հատուկ հաշվառման՝ նման խոստումները հարցեր են առաջացնում, թե արդյոք սրանք սին խոսքե՞ր են, թե՞ կիրառելի պարտավորություններ:
Business Insider-ը նաև պարզել է, որ ամենախոշոր տվյալների կենտրոններից մի քանիսին թույլատրվել է օրական օգտագործել ավելի շատ ջուր, քան մոտավորապես 49,000 ամերիկացիներին։ Հայաստանում երաշտները տեղի են ունենում գրեթե ամեն տարի, տևում են ավելի երկար ու դառնում ավելի ծանր։ Երաշտի գոտին նաև ընդլայնվում է դեպի բարձրադիր լեռնային շրջաններ և սկսվում է տարվա սկզբին։ [20]ՄԱԿ-ի զարգացման ծրագրի տվյալներով՝ Հայաստանի ջրային ոլորտը, ունենալով բավարար ջրային ռեսուրսներ, բախվում է վատ կառավարման և կլիմայի փոփոխության հետևանքով առաջացած խնդիրների։ [21]World Bank Group-ի տվյալներով՝ արարատյան հովտում և Սևանա լճում չափազանց մեծ քանակությամբ ջուր է արդյունահանվում, ինչը սպառնում է մեր գյուղատնտեսությանը և խմելու ջրամատակարարմանը։ Հայաստանում բոլոր աշխատատեղերի մեկ քառորդը գտնվում է գյուղատնտեսության ոլորտում, և ջուրն անհրաժեշտ է հիդրոէլեկտրակայանների ու հանքանյութերի արտադրության համար, որը կազմում է ամբողջ արտահանման ավելի քան մեկ երրորդը։
Հաշվի առնելով տվյալների կենտրոնների ջրի սպառման և Հայաստանում ջրային ծառայությունների ներկայիս վիճակի վերաբերյալ առկա բազմաթիվ ապացույցները՝ խիստ անպատասխանատու կլինի անտեսել այն վտանգները, որոնք այս նոր օբյեկտը կարող է առաջացնել գյուղատնտեսության, ոռոգման և հանրային առողջության համար, մասնավորապես՝ ծայրահեղ շոգի նկատմամբ առավել խոցելի խմբերի համար: Միայն կլիմայի փոփոխությունը, կանխատեսումների համաձայն, մինչև 2060 թվականը կկրճատի տնտեսությունը 3%-ով և կվատթարացնի աղքատությունը 2.7 տոկոսային կետով, իսկ մինչև 2030 թվականը՝ ջրային գյուղատնտեսության վրա իր ազդեցության պատճառով: [22]2024 թվականի ամառը գրանցվել է որպես աշխարհում գրանցված ամենաշոգ ամառ [23], և քանի որ ջերմաստիճանի շարունակական բարձրացումը կանխատեսվում է, Հայաստանի կառավարությունը պետք է հաշվի առնի նոր ԱԲ տվյալների կենտրոնի հնարավոր կործանարար բնապահպանական հետևանքները:
«Ethical Tech Society»- ի հիմնադիրը «The Guardian»-ին ասել է, որ ԱԲ տվյալների կենտրոնները պետք է կառուցվեն ցամաքային, ցածր խոնավությամբ շրջաններում, որտեղ շրջակա միջավայրի պայմաններն ավելի հարմար են սերվերային պահեստավորման համար: Երբ ընկերությունները նման կառույցներ տեղադրում են ջրային խնդիրներ և կարգավորող թույլ վերահսկողություն ունեցող տարածքներում, ռազմավարությունը չի կարող դիտվել որպես որևէ բան, բացի շահագործողականից: Մինչև 2030 թվականը քաղցրահամ ջրի համաշխարհային պահանջարկը, ըստ կանխատեսումների, 40 տոկոսով կգերազանցի դրա մատակարարումը: [24]Այս համատեքստում Հայաստանը չի կարող թույլ տալ, որ իր ջրային պաշարները ուղղվեն նման մասշտաբի կառույցի: Առանց թափանցիկ վերահսկողության և պատասխանատու պլանավորման՝ ջրակայուն ապագան կմնա անհասանելի:
Հայաստանի տեխնոլոգիական ոլորտում ներդրումներ կատարելը, ստարտափների համար աճի հնարավորություններ ստեղծելը և Հայաստանի երիտասարդ տաղանդների զարգացումը վճռորոշ նշանակություն ունեն երկարաժամկետ բարգավաճման համար: Այնուամենայնիվ, մեր բարոյական պատասխանատվությունն է թույլ չտալ, որ այդ հավակնությունները լինեն Հայաստանի էկոլոգիական բարգավաճման հաշվին։ Անկասկած, աճի և շրջակա միջավայրի պահպանման միջև կա փոխզիջում: Այնուամենայնիվ, կայուն աճը թույլ կտա ապագա սերունդներին վայելել այսօրվա նորարարությունների օգուտները:
NVIDIA-ի նման համաշխարհային տեխնոլոգիական առաջատարի հետաքրքրությունը խոստումնալից պահ է Հայաստանի համար և հուզիչ ցատկ դեպի բարեկեցիկ ապագա։ Այնուամենայնիվ, նման ոգևորությունը պետք է մանրակրկիտ ուսումնասիրվի։ Քանի այս նախագծի մանրամասները բացահայտվում են, մենք պետք է կարևոր հարցեր տանք. որքա՞ն էներգիա կսպառի այս գերմասշտաբային տվյալների կենտրոնը։ Ինչպե՞ս է այն սառեցվելու։ Որքա՞ն են կանխատեսվող արտանետումները։ Եվ որտեղի՞ց կմատակարարվեն ջուրն ու էներգիան։ Հայաստանն ունի հնարավորություն հյուրընկալելու ոչ միայն խոշոր տեխնոլոգիական կենտրոն, այլև սահմանելու, թե ինչպիսին պետք է լինի պատասխանատու նորարարությունը, և իր օրինակով առաջնորդելու։ Թափանցիկության, կայունության և հեռատեսության շնորհիվ այս տվյալների կենտրոնը կարող է ծառայել որպես չափանիշ, թե ինչպես են զարգացող տնտեսությունները կառուցում էթիկական, կլիմայական առումով գիտակից տեխնոլոգիական ենթակառուցվածքներ։
Սրանք խոչընդոտներ չեն առաջընթացի ճանապարհին. առաջընթացը պատասխանատու կերպով կառուցելու հիմքն են։
Վիկտորիա ԱՂԱԲԵԿՅԱՆ
Գրականության ցանկ
- 100MW AI data center planned in Armenia. (2025, June 17). Datacenterdynamics.com. https://www.datacenterdynamics.com/en/news/100mw-ai-data-center-planned-in-armenia/
- Ahmed, T. (2025, May 19). 15 largest data centers in the world. Brightlio – Technology Iluminated. https://brightlio.com/largest-data-centers-in-the-world/
- Armenia aims to become tech hub of South Caucasus with new AI data factory. (2025). Commonspace.eu. https://www.commonspace.eu/news/armenia-aims-become-tech-hub-south-caucasus-new-ai-data-factory
- Barratt, L., Witherspoon, A., & Aliya Uteuova. (2025, April 9). Revealed: Big tech’s new datacentres will take water from the world’s driest areas. The Guardian; The Guardian. https://www.theguardian.com/environment/2025/apr/09/big-tech-datacentres-water
- Beckler, H., Ho, R., Narimes Parakul, Campbell, D., & Thomas, E. (2025, June 17). How Business Insider investigated the true cost of data centers. Business Insider. https://www.businessinsider.com/how-calculate-data-center-cost-environmental-impact-methodology-2025-6
- Dermoyan, H. (2025, January 22). Reservoirs: Key to Armenia’s Water Security Amid Climate Change. EVN Report. https://evnreport.com/law-society/reservoirs-key-to-armenias-water-security/
- Emerging Europe Staff. (2025, February 25). The hidden cost of AI: Energy, water, and the sustainability challenge – Emerging Europe. Emerging Europe. https://emerging-europe.com/community-content/the-hidden-cost-of-ai-energy-water-and-the-sustainability-challenge/
- Haeck , P., & Zimmermann, A. (2022, October 3). Europe’s hidden energy crisis: Data centers. https://www.politico.eu/article/data-center-energy-water-intensive-tech/
- Jordan, R. (2022, January 27). Climate and health impacts of natural gas stoves | Stanford Doerr School of Sustainability. Sustainability.stanford.edu. https://sustainability.stanford.edu/news/climate-and-health-impacts-natural-gas-stoves
- McGovern, G., & Branford, S. (2023, November 2). The Cloud vs. drought: Water hog data centers threaten Latin America, critics say. Mongabay Environmental News. https://news.mongabay.com/2023/11/the-cloud-vs-drought-water-hog-data-centers-threaten-latin-america-critics-say/
- (2020, September 30). NATURAL GAS ENVIRONMENTAL IMPACT: PROBLEMS AND BENEFITS. Met.com. https://group.met.com/en/mind-the-fyouture/mindthefyouture/natural-gas-environmental-impact
- Myhre, G., Shindell, D., Bréon, F.-M., Collins, W., Fuglestvedt, J., Huang, J., Koch, D., Lamarque, J.-F., Lee, D., Mendoza, B., Nakajima, T., Robock, A., Stephens, G., Takemura, T., & Zhang, H. (2013). Anthropogenic and natural radiative forcing. In T. F. Stocker, D. Qin, G.-K. Plattner, M. Tignor, S. K. Allen, J. Boschung, A. Nauels, Y. Xia, V. Bex, & P. M. Midgley (Eds.), Climate change 2013: The physical science basis. Contribution of Working Group I to the Fifth Assessment Report of the Intergovernmental Panel on Climate Change (pp. 659–740). Cambridge University Press. https://www.climatechange2013.org/images/report/WG1AR5_Chapter08_FINAL.pdf
- Nersisyan, G., Przybysz, A., Vardanyan, Z., Sayadyan, H., Muradyan, N., Grigoryan, M., & Ktrakyan, S. (2024). Peculiarities of Particulate Matter Absorption by Urban Tree Species in the Major Cities of Armenia. Sustainability, 16(23), 10217–10217. https://doi.org/10.3390/su162310217
- Olson, E., Grau, A., & Tipton, T. (2024, July 19). Data centers draining resources in water-stressed communities. The University of Tulsa; The University of Tulsa. https://utulsa.edu/news/data-centers-draining-resources-in-water-stressed-communities/
- Reuters Staff. (2024, September 17). Google takes Chile data center plans back to square one on environmental concerns. Reuters. https://www.reuters.com/technology/google-takes-chile-data-center-plans-back-square-one-environmental-concerns-2024-09-17/
- Spencer, T., & Singh, S. (2024, October 18). What the data centre and AI boom could mean for the energy sector – Analysis – IEA. IEA. https://www.iea.org/commentaries/what-the-data-centre-and-ai-boom-could-mean-for-the-energy-sector
- The fresh water crisis is now as urgent as making the transition to zero carbon — WorldGBC launches new position paper outlining role of the built environment in tackling the global water shortage. (2023, November 15). World Green Building Council. https://worldgbc.org/article/the-water-paper/
- (2014, June 19). Environmental Impacts of Natural Gas. Union of Concerned Scientists. https://www.ucs.org/resources/environmental-impacts-natural-gas
- World Bank Group. (2024, December 10). Climate Action in Armenia Can Deliver Cleaner Air, Healthier Communities, and Stronger Economic Growth. World Bank; World Bank Group. https://www.worldbank.org/en/news/press-release/2024/11/08/climate-action-in-armenia-can-deliver-cleaner-air-healthier-communities-and-stronger-economic-growth
- World Bank Group. (2025, January 9). The Country Climate and Development Report for Armenia. World Bank; World Bank Group. https://www.worldbank.org/en/country/armenia/publication/the-country-climate-and-development-report-for-armenia
- Younger, S. (2024, September 11). NASA Finds Summer 2024 Hottest to Date – NASA. NASA; NASA. https://www.nasa.gov/earth/nasa-finds-summer-2024-hottest-to-date/
- Zulhusni, M. (2025, April 4). Microsoft pauses data centre investment in Indonesia, US, and UK. TechWire Asia. https://techwireasia.com/2025/04/microsoft-pauses-key-builds-in-indonesia-us-and-uk-amid-infrastructure-review/
[1]https://www.datacenterdynamics.com/en/news/100mw-ai-data-center-planned-in-armenia/
[2]https://www.datacenterdynamics.com/en/analysis/what-is-a-hyperscale-data-center/?utm_source=chatgpt.com
[3]https://brightlio.com/largest-data-centers-in-the-world/
[4]https://www.commonspace.eu/news/armenia-aims-become-tech-hub-south-caucasus-new-ai-data-factory
[5]https://www.iea.org/commentaries/what-the-data-centre-and-ai-boom-could-mean-for-the-energy-sector
[6]http://www.climatechange2013.org/images/report/WG1AR5_Chapter08_FINAL.pdf
[7]https://sustainability.stanford.edu/news/climate-and-health-impacts-natural-gas-stoves
[8]https://group.met.com/en/mind-the-fyouture/mindthefyouture/natural-gas-environmental-impact
[9]https://www.businessinsider.com/how-calculate-data-center-cost-environmental-impact-methodology-2025-6
[10]https://www.mdpi.com/2071-1050/16/23/10217#:~:text=According%20to%20WHO%20data%2C%20about,5%2C16%2C17%5D):
[11]https://www.worldbank.org/en/news/press-release/2024/11/08/climate-action-in-armenia-can-deliver-cleaner-air-healthier-communities-and-stronger-economic-growth
[12]https://www.theguardian.com/environment/2025/apr/09/big-tech-datacentres-water
[13]https://www.businessinsider.com/how-calculate-data-center-cost-environmental-impact-methodology-2025-6#:~:text=The%20atlas%20measures%20a%20location’s,use%20staggering%20amounts%20of%20water.
[14]https://news.mongabay.com/2023/11/the-cloud-vs-drought-water-hog-data-centers-threaten-latin-america-critics-say/
[15]https://utulsa.edu/news/data-centers-draining-resources-in-water-stressed-communities/
[16]https://www.reuters.com/technology/google-takes-chile-data-center-plans-back-square-one-environmental-concerns-2024-09-17/
[17]https://www.politico.eu/article/data-center-energy-water-intensive-tech/
[18]https://techwireasia.com/2025/04/microsoft-pauses-key-builds-in-indonesia-us-and-uk-amid-infrastructure-review/
[19]https://emerging-europe.com/community-content/the-hidden-cost-of-ai-energy-water-and-the-sustainability-challenge/
[20]https://evnreport.com/law-society/reservoirs-key-to-armenias-water-security/
[21]https://evnreport.com/law-society/reservoirs-key-to-armenias-water-security/#:~:text=While%20heavy%20floods%20are%20rare,1990)%20to%202000%2D2017.
[22]https://www.worldbank.org/en/country/armenia/publication/the-country-climate-and-development-report-for-armenia
[23]https://www.nasa.gov/earth/nasa-finds-summer-2024-hottest-to-date/
[24]https://worldgbc.org/article/the-water-paper/
