Հայաստանյայց Առաքելական Սուրբ եկեղեցու և Խորհրդային Միության հարաբերությունների մասին շատ ուսումնասիրություններ և հուշագրություններ կան։ Հուշագրություններից մեկի հեղինակը Իրան գործուղված խորհրդային գաղտնի ծառայության (GPU,OGPU) սպա Գևորգի Սերգեյի Հարություն-Աղաբեկովն է (Г.П.У. записки чекиста, Г.С.АГАБЕКОВ)։ Գիրքը հրատարակվել է Եվրոպայում 1930 թվականին՝ ռուսերեն լեզվով, ապա թարգմանվել է այլ լեզուների։ Գիրքը հայերեն թարգմանված չէ, ես օգտվել եմ պարսկերեն թարգմանությունից։
Աղաբեկովը Խ․ Միություն չվերադարձավ, ապաստան գտավ Եվրոպայում, ապա սովետի գործակալների ձեռքով Փարիզում սպանվեց։ Աղաբեկովի հուշագրությունում արժեքավոր տեղեկություններ կան Իրանում խորհրդային լրտեսական ցանցի ու նաև իրանահայ կյանքի մասին։
Խորհրդային չեկիստը մի դրվագում Հայ Առաքելական եկեղեցու մասին գրում է․
«Իրանի Ատրպատականում ԳՊՈՒ-ի և Թավրիզում Խորհրդային հյուպատոսության հակադաշնակցական սաստիկ գործունեությամբ հանդերձ, հայկական Դաշնակցություն կուսակցության դիրքերն առավել ամրապնդվում էին։ Խորհրդային կառավարությունը և ԳՊՈՒ-ն ատում էին հատկապես Թավրիզի թեմի առաջնորդ Ներսես եպիսկոպոսին, որն ակտիվորեն օգնում էր Դաշնակցությանը (Ներսես արքեպիսկոպոս Մելիք-Թանգյան, ծն․ Սյունիք-1866 թ․, մահ․ Թավրիզ-1948 թ․, 1912 թվականից մինչև իր մահը եղել է Ատրպատականի Էջմիածնական թեմի առաջնորդը՝ Տ․Դ․): Եպիսկոպոսը վտանգավոր էր նաև նրանով, որ հայ հասարակությունում և հոգևորականության մեջ մեծ ազդեցություն ուներ և Կաթողիկոսի մահվանից հետո կարող էր նրան փոխարինել։ Այդ դեպքում Կաթողիկոսությունը Խորհրդային Հայաստանից այլ երկիր կփոխադրվեր և Խորհրդային պետությունը կկորցներ իր վերահսկողությունը Հայ եկեղեցու և, ըստ այդմ, հայ ժողովրդի վրա։ Այս պատճառներով որոշվեց ամեն գնով վերացնել Ներսեսին և նրա տեղը Խորհրդային կարգերին հավատարիմ մարդ նշանակել։
Կարդացեք նաև
Այս ծրագրով ԳՊՈՒ-ն մի այլ նպատակ ևս հետապնդում էր․ եկեղեցու Սպահանի նստավայրի հայ եպիսկոպոսը հանդիսանում էր Իրանա-Հնդկաստանի թեմի առաջնորդը։ Այդ ժամանակ առաջնորդը Մեսրոպ եպիսկոպոսն էր (Մեսրոպ եպիսկոպոս Վարդանի Տեր-Մովսիսյան, ծն․ Սյունիք-1865 թ․, մահ․ Երևան-1939 թ․, 1922-32 թթ․ եղել է Ամենայն հայոց կաթողիկոսության Իրանա-Հնդկաստանի թեմի առաջնորդ՝ Տ․Դ․)։ Նա տարեց էր, կիրթ, ուսյալ և իսկական հայրենասեր․ քաղաքականության մեջ չէր խառնվում և անխոնջ կերպով լծված էր հայ ժողովրդի կարիքների ապահովմամբ։ Նա 1928 թվականին այցելեց Հնդկաստանի իր ենթակա ծուխերը և Խորհրդային Հայաստանի համար մեծ նվիրատվություններ հավաքեց։ Քանի որ նա Հայաստանի խորհրդային վարչակարգի համար էր գումար հավաքում, շատերը կարծում էին նա խորհրդային գործակալ է, բայց կրկնում եմ, նա ապաքաղաքական մարդ էր և իր միակ նպատակը հայ ժողովրդին ծառայելն էր։ Մեսրոպը թեկուզ հավատարիմ էր Խորհրդային կարգերին, բայց ԳՊՈՒ-ն դարձյալ պնդում էր նրան փոխարինել մեկով, որ թե նրա գործը շարունակի և թե Հնդկաստանի մեր գործողությունների համար որպես ծածկույթ ծառայի։
ԳՊՈՒ-ի արտասահմանյան երկրների բաժնում երկար ժամանակ մտածում էին Թավրիզի ու Հնդկաստանի մասին, մինչև որ ելքը գտնվեց։ Ֆրանսիայում մենք ունեինք Կլտչյան (Клтчян) ազգանունով հոգևորական, որը երկու տարի Գ/58 կոդով մեր գործակալն էր։ Նրա ճամփորդության ծախսը վճարեցինք և նա 1928 թվականին ինձ մոտ Մոսկվա եկավ (խոսքը մեծ հավանականությամբ Գալուստ-Կալուստ Քլտչյան-Ղլտճեանի մասին է, որ ծնվել է 1880-ական թվականներին Պոլսում, կրթվել է Մխիթարյան վարժարանում, 1920-ականներին բնակվել է Ֆրանսիայում, 1925-1928 թթ․ մի քանի անգամ ճամփորդել է Մոսկվա։ Փաստ չկա, որ Ղլտճյանը հոգևոր կոչում է ունեցել, Արհեստական բանականության աղբյուրների վկայությամբ Ֆրանսիայի ոստիկանությունը նրան որակել է «հայ կասկածելի անձ, որը կապված է խորհրդային դիվանագետների հետ՝ Տ․Դ․)։
Ես մեր ծրագիրը նրան բացատրեցի և նա (Կլտչյանը՝ Տ․Դ․) հետևյալն առաջարկեց․ ինքը Երևան կաթողիկոսի մոտ կերթա և վերջինս ԳՊՈՒ-ի ճնշումով նրան կգործուղի Իրան (1928 թվականին Ամենայն հայոց կաթողիկոսը Գևորգ Ե Սուրենյանցն է եղել, ծն․ Ախալքալաք-1868 թ․, մահ․ Էջմիածին-1930 թ․։ 1911-30 թթ․ եղել է կաթողիկոս)։ Կլտչյանը մի քանի տարի Իրանում բնակվել է և ունի մեծ կապեր․ նա կփորձի Թավրիզի Ներսես եպիսկոպոսին պաշտոնազրկել, ապա Մեսրոպ եպիսկոպոսին Սպահանից կփոխադրեն Թավրիզ և Իրանա-Հնդկաստանի թեմի առաջնորդի թափուր պաշտոնը կզբաղեցնի Կլտչյանը․ այսպիսով ԳՊՈՒ-ի Հնդկաստանի գործակալական ցանցի հարցն էլ կլուծվի։
Կլտչյանը նաև սիրուհի ուներ, որ իր հետ պետք է Իրան փոխադրվեր․ մենք մեր գործակալներից մեկին (Գևորգյան, էջ 202) նշանակեցինք որպես հոգևորականի քարտուղար, որը նաև իբր թե Կլտչյանի սիրուհու ամուսինն էր և նրանց սիրային կապի ծածկույթ կհանդիսանար։
Այս մարդու (Կլտչյանի՝ Տ․Դ․) հետ բանակցելիս և վարձատրության նշանակելու պահին զգացի նրա ստորության չափը․ նրա տարբերությունը սովորական ստորներից այն էր, որ ուներ հոգևոր կոչում և իր ծառայությունն ավելի բարձր էր գնահատում։ Կլտչյանն ԳՊՈՒ-ից ամսական երկու հարյուր դոլար էր ստանում։ Նա դարձավ եպիսկոպոս և Թեհրանում ծառայության անցավ․ տեսնենք շարունակության մեջ ինչ կանի։
Իրանում ԳՊՈՒ-ի անլեգալ ռեզիդենցիայի կազմավորումը՝ օրինական ներկայության զուգահեռ ավարտվեց․ դա պետք էր Իրանում ռազմական հավանական գործողությունների նախատեսման և՝ օրինական կապերի խզման պայմաններում։ Իրանը հիմա մի կենտրոն է, որից կարող ենք ծավալվել դեպի Հնդկաստան և Իրաք։ Այլ խոսքով Թեհրանն ունի Բեռլինի նման կարգավիճակ։ Ինչպես գիտեք Բեռլինը ԳՊՈՒ-ի Եվրոպական գործունեության կենտրոնն է» (Г.П.У. записки чекиста, Г.С.АГАБЕКОВ ռուսերեն տարբերակի էջ 186-188, պարսկերեն թարգմանության տարբերակի էջ 241-243)։
Տիգրան ԴԱՎՈՒԴՅԱՆ
