Վերջերս ձեռքս ընկավ Արմենուհի եւ Մնացական Մանուկյանների համահեղինակությամբ լույս տեսած «Իմաստություններ» վերտառությամբ շուրջ 262 էջանոց գիրքը, որն իբրեւ թե կոչված է պեղելու ժողովրդական մանկավարժության զինանոցն ու այն ծառայեցնելու անձի համակողմանի ու ներդաշնակ զարգացմանը (թեեւ ըստ էության ո՛չ հարեւանցի մտահայումի եւ ո՛չ էլ թռուցիկ ու ժամանցային նյութ է պարունակում)։ Գիրքն ստացա մեր եկեղեցու հավատացյալներից մեկի միջոցով։ Երկար մտածումներից հետո, որոշեցի անդրադառնալ եւ առիթն ըստ կարելվույն ծառայեցնել ավելի վեհ ու բարձր նպատակի։ Միանգամայն տրամաբանական է եւ պատճառաբանված, երբ մարդ ցանկանում է քննել, հետազոտել յուր շուրջը, փոխանցել օգտակար սկզբունքներ կամ պարզապես սեփական դիտակետը, բայց երբ այդ ամենը կատարվում է այնպիսի գլխատված ջանասիրությամբ, որին, մեղմ ասած, կերազեր անհասությունը եւ այնպիսի մեծամիտ խորհրդականությամբ, ինչը պարզապես խորթ է մարդկային բանականությանը… Այնպիսի տպավորություն է առաջանում, թե հատուկ հայտնությունից դուրս մնացած մեկ-երկուսը որոշել են զբաղվել մարդկության բացասական ընթացքի շտկումով։ Նախ՝ գիրքը (թող ների մեզ ընթերցողը, բայց եթե դա է գիրքը, ուրեմն՝ մարդկության պատմական զարգացումը մոտեցել է իր ճանապարհի վախճանին) անհաջող թարգմանություն է՝ շարունակ ուղեկցվող հայոց լեզվի գրեթե բոլոր կանոնների կոպիտ խախտումներով, որտեղ առլեցուն են այնպիսի արտահայտություններն ու նախադասությունները, որպիսիք ոչ միայն հայերեն չեն, այլեւ կոնգձեականք ու լավոդեականք նամակ կհղեին Թալեսին՝ մեկնելու «բնության այդօրինակ գաղտնիքները»։
Հենց առաջաբանում (որը չգիտես թե ինչի մասին է) հեղինակները ջերմորեն քննադատում են «նպատակն արդարացնում է միջոցները» իմաստությունը՝ համարելով այն հնացած, իր դարն ապրած ու անգամ վնասակար, մեջբերումը բառացի է. «դա եւ նման բաներ» բավարար հիմք համարելով (հեղինակներն անգամ տեղյակ չեն «սա» եւ «դա»-ի կիրառությանը), վերջիններս «խորանում» են «ժողովրդափիլիսոփայաբարոյագիտակենցաղային» իմաստությունների մեկնաբանմանը, որոնք, ինչպես իրենք են ներկայացնում, քաղվել են ժողովուրդների ավանդույթներից եւ հենց այնպես չեն դրվել թղթի վրա, քանի որ դաստիարակության շահերին են ծառայեցվել,- մեջբերման ավարտ։ Քրիստոսից 500 տարի առաջ Անաքսագորասը հորդորում է, որպեսզի այսպիսիք լավ որոնեն իրենց մաքառման դաշտն ու սեփական թշվառությունները չարտամղեն ուր որ պատահի։ Չէ՞ որ ծաղրի ոլորտն իր օգտակարությամբ ամենաառաջնային եւ ամենալուրջ հարթություններից է, իսկ ազատ կամքն ամենեւին էլ չի ենթադրում դալտոնական զգացողություն եւ միջնորդ առողջ զգայարանքի օտարում։ Որեւէ միտք, առավել եւս փիլիսոփայական, բարոյագիտական, հարկ է տեսնել իր կոնտեքստում։ Մի դեպքում՝ հասկանալու եւ մի դեպքում էլ՝ դրանով լուսավորվելու համար։ Եվ սա գոնե միայն նրա համար, որպեսզի առաջ չգան անհարկի ու էժանագին հարցադրումներ կամ խեղված ընդհանուր հայտարարներ։ «Էթնոմանկավարժություն» վերնագրված առաջին գրքի (ինչը ենթադրել է տալիս, թե սպասվում են այսօրինակ անակնկալներ եւս) թե՛ առաջին եւ թե՛ հետեւող նախադասություններն առլեցուն են «նորագույն լեզվի ու մտածողության այնպիսի տեսակավոր ժառանգությամբ», որն արժե պեղել կամ չգիտեմականության ասպարեզում, կամ էլ իրական աշխարհի սահմաններից դուրս։ Բերենք մի քանի պատկերավոր բնորոշումներ. մարդու մարմնակազմությանը որեւէ ձեւ սեքսուալությունը չի պարտադրում՝ ո՛չ նիհարությունը, ո՛չ գիրությունը, ո՛չ հասակը… Մարդը կենդանուց տարբերվում է միայն ջերմ սրտով… Սերը ոչ ոքու չեն տա։ Հայ ժողովուրդը 73 աստիճանով զիջում է Վրաստանին… բնության գեղեցկության ցուցանիշներում զբաղեցնելով 172-րդ տեղը։ Ամենաիմաստուն պատահականությունը պիտի ապշելու աստիճան զարմանար, եթե իրազեկվեր, որ վերջիններս արվեստը համարում են տղամարդու մենաշնորհը, հայհոյությունը՝ հայոց ամբողջության անհրաժեշտ տարր, հիշոցը՝ ազգային եւ համամարդկային որակ։ Չինացիներն առհասարակ զրկված են հայրենասիրությունից, որովհետեւ մեկ միլիարդ են եւ այլն, եւ այլն։ Հաճախ որեւէ մտքի վերջում զարմանքով հանդիպում ենք «ափսո՜ս» արտահայտությանը։ Ամո՛թ, ոչ թե ափսոս։ Ամոթ, որ այս խեղման հեղինակներին երաշխավորում կամ գրախոսում են դոկտոր- պրոֆեսորներ Լ. Ներսիսյանը, Ս. Արզումանյանը, Յու. Գասպարյանը եւ այնպիսի հաստատություն, որ է Խ. Աբովյանի անվան մանկավարժական համալսարանը։ Հեղինակները խեղում են թեւավոր խոսքերը, բացառում հոգեկան կարողությունները, հատկանշական ներկայացնելու համար մայրության գաղափարը՝ բերում են հետեւյալ միտքը. «Աստվածամայրն անբարո կին էր, բայց Քրիստոս ընդունեց…»։
Ո՜վ իմաստություն բաշխող, գոնե Կանտ-լապլասյան հորինվածքն առաջնորդեր վերջիններիս, որպեսզի փոքրիշատե գիտակցեին իրենց անբարոյականության աստիճանն ու հանդգնության անեծքը։ Եվ այսօրինակ դրսեւորումներն անամոթաբար դրվում են ընթերցողի սեղանին՝ փոխանակ դատապարտվելու եւ ենթարկվելու պատասխանատվության։
Մի առակ էլ մենք հիշեցնենք. «Դու քո աչքին իմաստուն մի՛ թվա… քանզի իմաստությունն ավելի թանկ արժե» (Առակ Գ 7, 14) եւ հացով կշտանալու համար անհրաժեշտ է հերկել սեփակա՛ն հողը (հմմտ. Առակ ԻԸ 19)։
Ամենայն անկեղծությամբ ուզում ենք հուսալ, որ մեր այս անդրադարձը կգտնի իրեն համապատասխան արձագանքը լուսավո՛ր ընդունակների վրա եւ չի մնա «ձայն բարբառոյ յանապատի», որովհետեւ, ինչպես մեծն Սեւակը պիտի նկատեր՝ թանաքը թղթից թանկ է։