Հայաստանում պետք է Լուսավորության շրջան սկսվի
Ի՞նչ է Լուսավորությունը: Այդ հարցին փորձել են պատասխանել շատերը, այդ թվում՝ գերմանացի փիլիսոփա Իմանուիլ Կանտը 1784 թվականի իր, կարելի է ասել, հրապարակախոսական հոդվածում: Լուսավորությունը, ըստ նրա, նշանավորվում է մարդու՝ անչափահաս վիճակից դուրս գալով: Ընդ որում, նա գտնվում է այդ վիճակում սեփական կամքով՝ նա ոչ թե երեխա է, այլ պարզապես չի համարձակվում ղեկավարվել սեփական խելքով, առանց ուրիշի ցուցումների կամ գոյություն ունեցող կարծրատիպերի: Sapere aude! – արիություն ունեցիր օգտվելու սեփական խելքից՝ այդպես է Կանտը մեկնաբանում լատինական ասույթը, որը, նրա կարծիքով, Լուսավորության նշանաբանն է:
Ընդ որում, Լուսավորությունը, ըստ Կանտի, կարող է միայն աստիճանական, էվոլյուցիոն լինել: «Հեղափոխության միջոցով, – գրում է նա, – թերեւս հնարավոր է վերացնել շահամոլների կամ իշխանամոլների բռնապետությունն ու կեղեքումը, բայց երբեք հնարավոր չէ իրականացնել մտածելակերպի բարեփոխումը: Նոր նախապաշարումները, ինչպես եւ հները, անմիտ ամբոխի համար քայլակ են հանդիսանալու»:
Լուսավորության այս գերմանական տարբերակը, ի տարբերություն ֆրանսիականի, չէր մղում «անմիտ ամբոխին» կտրուկ գործողությունների, եւ մտածողության լիակատար ազատության կրքոտ պահանջի հետ մեկտեղ, ենթադրում էր որոշակի քաղաքացիական կարգապահություն: Այս մոտեցման իմաստն այն է, որ եթե մենք չենք աշխատեցնում մեր ուղեղը, այլ վերցնում ենք ինչ-որ պատրաստի «կլիշեներ», որոնք դրված են մեզ պարտադրվող «դարակներում» եւ ձեւակերպված են ուրիշների կողմից, ապա ի՞նչ տարբերություն՝ այդ կարծրատիպերը, նախապաշարումները հեղափոխակա՞ն են, թե՞ պահպանողական, ազատակա՞ն են, նացիստակա՞ն են, թե՞ կոմունիստական: Դրանք, միեւնույն է, «կլիշեներ» են, որոնք սահմանափակում են մարդկային ինքնուրույն մտածողությունը: Լուսավորությունը, հետեւաբար, կարծրատիպերից դուրս գալն է, մտածողության մի ձեւ է, որն, ըստ Կանտի, կարելի է դաստիարակել, սովորեցնել, սերմանել մարդու մեջ:
Կարդացեք նաև
Տոտալիտար, բռնապետական, ավտորիտար համակարգերը ձեւավորվում են բազմաթիվ գործոնների ազդեցության տակ, բայց «գաղափարական առումով»՝ նաեւ ոչ ինքնուրույն մտածողության պատճառով: Այդպես էր, համենայնդեպս, մտածում, 20-րդ դարի գերմանա-ամերիկացի փիլիսոփա Հաննա Արենդը: Նրա ամենահայտնի գիրքը կոչվում է «Banality of Evil»՝ «Չարիքի պարզունակությունը», կամ գուցե «Չարիքի՝ սովորական լինելը» եւ նվիրված է նացիստական հանցագործ Ադոլֆ Այհմանի ճակատագրին: Ըստ Արենդի՝ նա միանգամայն արժանի էր մահապատժի, որին 1961 թվականին ենթարկվել էր Իսրայելում: Բայց փիլիսոփան կարծում է, որ Այհմանը ամենեւին ռոմանտիկ չարագործ չէր, բնատուր սադիստ չէր. նրա խնդիրը պարզունակ, տափակ, երանգներից զուրկ մտածողությունն էր, որը դարձրեց նրան դաժան մեքենայի պտուտակ: Կամ, եթե օգտվենք Կանտի եզրաբանությունից, նա ապրում էր այն նախապաշարումներով, որոնք ծառայում էին որպես ամբոխի քայլակ:
Նացիստական գաղափարներով վարակված եւ մարդակերությունը սովորական համարող ամբոխն, իհարկե, ծայրահեղ դեպք է: Սովորաբար ազգերն ապրում են ավելի «առօրյա» նախապաշարումներով, ամեն մեկը՝ իր: Բայց ամեն մի ազգի պատմության մեջ լինում են պահեր, երբ դրամատիկ իրադարձությունների պատճառով այդ ազգի մեծամասնությունը հայտնվում է «խավարի» մեջ, եւ նրան պետք է Լուսավորության շրջան: Մեզ մոտ էլ կային այդ պահերը, եւ այդ ժամանակահատվածներում ի հայտ էին գալիս Խաչատուր Աբովյանի, Միքայել Նալբանդյանի, Հովհաննես Թումանյանի նման երախտավորներ, որոնք ժողովրդին բացարձակապես չէին իդեալականացնում, դատարկ հաճոյախոսություններով չէին զբաղվում («մեր ժողովուրդն իմաստուն է»), սիրում էին այնպիսին, ինչպիսին կա: Եվ փորձում էին տանել դեպի լույսը, դուրս բերել հարմարավետ առասպելների ճահճից:
Պարզ է, որ այժմ այդ մասշտաբի գործիչներ մենք չունենք: Կարելի է ավելացնել նաեւ, որ, պետականության պայմաններում, այնուամենայնիվ, ցանկալի է, որ պետությունը ցույց տա, թե նման մարդկանց կարիքն ունի: Խոսքը ոչ թե նյութական պայմանների մասին է, այլ՝ պետական շահագրգռվածության: Երբ Թամանյանը, Սպենդիարյանը, Սարաջեւը, Սարյանը գալիս էին քարուքանդ եղած Հայաստանը, նրանք հաստատ որեւէ հարմարավետություն չէին ակնկալում: Բայց այդ մարդիկ վստահում էին իրենց հայրենիք հրավիրած վարչապետին՝ Ալեքսանդր Մյասնիկյանին՝ անկախ վերջինիս քաղաքական հայացքներից: Երբ այսօրվա վարչակազմի ներկայացուցիչներն ասում են մտավորականներին՝ «մենք ձեզ կզացրել ենք, չոքացրել ենք, հաղթել ենք», դա, իհարկե, հավելյալ խոչընդոտներ է ստեղծում Լուսավորության համար: Բայց դրա հետեւանքով նեղացածի կեցվածք ընդունելը, լռելը կամ փախչելը նույնպես սխալ է: Հակառակը՝ նման պայմաններում լուսավորչական ջանքերը պետք է բազմապատկվեն: Իրերն իրենց անունով կոչենք. մենք կանգնել ենք մտավոր աղետի առջեւ, որը լուրջ սպառնալիք է պետությանը. այդ աղետը կանխելու ճանապարհը մարդուն դրդելն է՝ օգտվել սեփական խելքից:
…Մեկ այլ հոդվածում Կանտը ձեւակերպում է, թե ով է, ըստ նրա, լավ քաղաքացին. նա, ով ինքն իր տերն է՝«sein eigener Herr»: Այլ կերպ ասած, իր գլխի (եւ, հետեւաբար, մտքի) տերն է:
Արամ ԱԲՐԱՀԱՄՅԱՆ
«Առավոտ» օրաթերթ
07.09.2021
Հարգելի՛ պարոն Աբրահամյանը, միշտ մեծ հաճույքով եմ կարդում Ձեր հեղինակային հոդվածները։
Թույլ տվեք այստեղ մի փոքր լրացում անել. Հաննա Արենդը համարվում է գերմանա֊ամերիկյան հրապարակախոս֊փիլիսոփա հրեական ծագումով։ Ինքը ծնվել և մեծացել է Գերմանիայում և միայն 1933 թվականին ստիպված հեռացել իր հայրենիքից։
Հարգելի՛ Ալինա, շնորհակալություն լրացման համար: Թերեւս արժե ավելացնել: Շնորհակալ եմ նաեւ իմ վերլուծությունն մեկնաբանելու համար: Հաճելի է, երբ մեկնաբանում են ըստ էության: Թե չէ սովորաբար խմբագրականներս մեկնաբանում են իշխանության կամ ընդդիմության ֆանատները, կամ՝ դրանց ատողները. միեւնույն մարդիկ գրում եմ միեւնույն բաները, ընդ որում՝ չընկալելով իմ արտահայտած մտքերը:
Հարգելի Արամ, ընդհանուր առմամբ, մեկնաբանություններ չեմ գրում, բայց չեմ կարող չգնահատել աշխատանքը։ Հիանալի վերլուծություն։ Եզակի դեպքերից, երբ հաճույքը ընթերցումից, համատեղվում է օգտակարի հետ։ Ես չգիտեմ՝ դուք դասավանդում եք, թե ոչ, կարծում եմ՝ «պարտավոր» եք։ Դա ձեր հավելյալ լուման կլինի ազգի լուսավորման գործում։ Շնորհակալություն։
Շնորհակալ եմ գնահատականի համար