ՊԱՀԵԱ ԵՎ ՊԱՀՊԱՆԵԱ ԶԱՐԺԵՔՍ ՄՇԱԿՈՒԹԱՅԻՆ Սխալված չենք լինի, եթե ասենք, որ ՀՀ մշակույթի, երիտասարդության հարցերի եւ սպորտի նախարարության համակարգում ամենահայտնի ենթակառուցվածքը Մշակութային արժեքների պահպանության վարչությունն է։ Այս վարչության աշխատանքների շուրջ լեգենդներ էին հյուսվում։ Տարբեր առիթներով վարչությունից դժգոհություն հայտնողների թիվը ձգտում էր անսահմանության։ Արվեստագետներն ու արտ-բիզնեսով զբաղվողները չէին էլ թաքցնում իրենց հակակրանքը վարչության հանդեպ։ Իսկ ՄԱԿ-ի Ազգային զարգացման զեկույցում վարչության՝ արվեստագետների առջեւ հարուցած խոչընդոտների մասին պատմող հատվածում նույնիսկ նշված էր, թե՝ բանը հասել է այնտեղ, որ շատ ավելի հեշտ է նկարչին արտահանել, քան նրա ստեղծագործությունները։ Սակայն այսօր կարծես դժգոհություններն այնքան բուռն չեն, որքան նախկինում։ Նկարիչները, համենայնդեպս, ավելի մեղմ են արտահայտվում ու, եթե դժգոհություններ, այնուամենայնիվ, կան «Մշակութային արժեքների արտահանման եւ ներմուծման մասին» օրենքից, ապա շատերը չեն մոռանում նշել, որ վարչության աշխատակիցները փորձում են հնարավորին չափ օգտակար լինել, ձգձգումներ չառաջացնել։ Արդեն 2,5 ամիս է, ինչ փոխվել է վարչության պետը։ Ըստ Մշակութային արժեքների պահպանության վարչության նոր պետ Շողիկ Ասոյանի՝ վարչության աշխատանքների մասին ձեւավորված համընդհանուր ոչ բարենպաստ կարծիքը հիմնավորված չէ. «Մենք անհարկի խոչընդոտներ, արգելակներ չենք ստեղծում։ Դեռ ավելին, փորձում ենք անել ամեն ինչ, որ վարչություն մտած յուրաքանչյուր քաղաքացի գոհունակությամբ հեռանա»։ Վարչության հետ առնչվողներն, ի դեպ, միայն նկարիչներ եւ արվեստագետներ չեն։ Ցանկացած ոք, ով Հայաստանից գեղարվեստական եւ պատմամշակութային արժեքներ (եւ ոչ միայն) դուրս բերելու խնդիր է ունեցել, անպայման ստիպված է եղել մտնել Կոմիտաս 51 հասցեում գտնվող վարչության շենք։ Այստեղ շաբաթվա 2 օրը փորձաքննության օրեր են։ Ցանկանալով սեփական աչքերով տեսնել «ինչ»-ը եւ «ինչպես»-ը, փորձաքննության օրը եղանք այնտեղ։ Եվ ականատես եղանք նրան, ինչի մասին մեր նախնական զրույցի ժամանակ զգուշացրել էին վարչության պետն ու փորձագիտական հանձնաժողովի նախագահ Վահան Գասպարյանը. մարդիկ վարչություն էին բերել իրենցից որեւէ մշակութային արժեք չներկայացնող իրեր՝ մանկական նկարներ, գործարանային արտադրության հուշանվերներ եւ գորգեր, անգամ՝ «Այբբենարան» ու… նարդի։ Այս ամենի պատճառն, ինչպես Հայաստանից մեկնողները բացատրեցին, մեկն է. «Ավելի լավ է նախօրոք բերենք, մի հատ թուղթ տան, որ պրոբլեմ չկա, քան հասնենք օդանավակայան, էնտեղից «տամոժնիկը» հետ ուղարկի կամ ստից տեղը փող ուզի»։ Այս կուռ տրամաբանությունը հենց այնպես չի ձեւավորվել, դեպքերը, երբ մաքսավորները չհիմնավորված պատճառաբանություններով հրաժարվել են թույլ տալ արտահանել, ասենք, Իջեւանի գորգագործարանի արտադրության գորգը կամ երեխայի ձեռքով պատրաստված պրիմիտիվ խաչքարը, եզակի չեն։ Եվ նույնիսկ պատճառաբանում են, թե՝ մենք չենք հասկանում, այս գորգը մշակութային արժեք է, թե չէ, չգիտենք՝ այս նկարը մանկական ստեղծագործություն է, թե, ասենք՝ Այվազովսկու «9-րդ ալիքը»։ Եվ Մշակութային արժեքների պահպանության վարչությունն էլ, ի թիվս իր բուն աշխատանքի, ստիպված է լինում ժամանակ եւ եռանդ վատնել, նաեւ այդ կարգի առարկաների տերերին մի թուղթ տալ, որ դրանք մշակութային արժեքներ չեն։ Մշակութային արժեք չեն համարվում նաեւ «վերնիսաժային» գործերը, որոնք, սակայն, պարտադիր փորձաքննություն են «անցնում»։ Հիմնական դժգոհությունները վարչությունից, ի դեպ, կապված են նրանց աշխատանքի հենց ա՛յս ոլորտի հետ, քանզի մարդիկ, հիմնականում՝ տուրիստները, հարց են տալիս՝ լավ, եթե «վերնիսաժային» գործերն անարժեք են, ինչո՞ւ ենք դրանց պատճառով հասնում վարչություն եւ արտահանման թույլտվություն խնդրում, ինչո՞ւ մաքսավորները չեն թողնում ազատ արտահանենք այս անարժեք գործերը։ Ու թեեւ զբոսաշրջիկներին վարչություն «քարշ տալու» պարտադրանքը խփում է Վերնիսաժի նկարիչների գործին (քիչ չեն դեպքերը, երբ զբոսաշրջիկը իմանալով, որ նկարը իր երկիր տանելու համար պիտի որոշ չինովնիկների դռներ թակի, ուղղակի հրաժարվել է գնումից), սակայն այդ նկարների փորձաքննություն անցնելը անհրաժեշտ է ու պարտադիր։ Նաեւ՝ պատճառաբանված։ «Ձեզ թվում է, մեզ դո՞ւր է գալիս, որ «վերնիսաժային» արտադրանքը բերում են մեզ մոտ։ Արտասահմանցիները կույտերով բերում են դրանք, ու մեր խեղճ փորձագետները էներգիա պիտի վատնեն դրանք նայելու եւ եզրակացություն գրելու համար։ Եթե թողնենք բարձիթողի, դա կարող է սողանցք դառնալ իրական արժեքներ դուրս բերելու համար։ Գիտեք Բաշինջաղյանից որքան արտատպումներ կան Վերնիսաժում։ Եթե մենք չզբաղվենք, թողնենք ազատ, լրիվ հնարավոր է, չէ՞, մի 10 հատ անարժեք «Արարատ»-ների հետ մի Բաշինջաղյան տանեն։ Կամ ասենք, Այվազովսկու, Սարյանի արտատպումների հետ բնօրինակ էլ հանեն երկրից։ Ինչպե՞ս կարելի է թույլ տալ»,- պարզաբանում է տիկին Ասոյանը։ Ի դեպ, 51-100 տարվա վաղեմության մշակութային արժեքը տանելիս, արտահանողը պիտի պետբյուջե մուծի դրա արժեքի 15%-ի չափով պետտուրք, մինչեւ 50 տարվա վաղեմության արժեքների համար՝ 5%-ի չափով. «Պիտի ամեն ինչ անել, որ մաքսանենգ ճանապարհով մշակութային արժեքներ դուրս չբերվեն։ Մշակութային արժեքը ծխախոտ չի, օղի չի։ Դրանց մաքսանենգությունը մեծ կորուստ է, իսկ ես վստահ եմ, որ տանում են։ Պարզ չի՞, որ Սարյանի 5000 դոլարանոց կտավը դուրս տանողը կնախընտրի ոչ թե 600 դոլար (15%-ը) պետբյուջե մուծի, այլ մի 100-200% մաքսավորին տա՝ տանի։ Իհարկե, գուցե գտնվեն հայրենասեր մաքսավորներ, որ չմտնեն գործարքի մեջ, բայց…,- պետբյուջեի մասին մտահոգվող մաքսավորի ֆանտաստիկ տարբերակ առաջարկելով՝ տիկին Ասոյանը շարունակեց,- թեեւ կա տեսակետ, թե օրենքում սեփականության իրավունքի խախտում կա։ Դժգոհողներ լինում են, թե՝ այս նկարը իմ անձնական սեփականությունն է, տասնյակ տարիներ իմ տանը կախված է եղել, եւ հիմա գնում եմ արտասահմանում բնակվելու, իմ նկարը տանում եմ, ինչո՞ւ են ինձնից գումար պահանջում։ Բայց ես դեմ եմ այդ մտայնությանը, քանի որ պետությանը վնաս է տրվում՝ նման արժեք դուրս բերելով, ուրեմն ինչ-որ կերպ պիտի կոմպենսացվի»,- սա տիկին Ասոյանի պետականամետ (եւ ոչ թե՝ սեփականամետ) դիրքորոշումն էր։ ՄԵԼԱՆՅԱ ԲԵՔԱՐՅԱՆ (շարունակելի)
