MOST DANGEROUS: NAGORNO-KARABAKH Եվրախորհրդարանի արտաքին հարաբերությունների եւ մարդու իրավունքների հանձնաժողովի անդամ Պեր Գարթոնի զեկույցում Ղարաբաղի ենթաբաժինն այսպես է վերնագրված՝ որպես Հարավային Կովկասի հակամարտություններից ամենավտանգավորը: Այսօր Բրյուսելում Եվրախորհրդարանն իր լիագումար նիստում կքննարկի եւ կքվեարկի Գարթոնի այդ զեկույցը, որում առաջարկներ են Հարավային Կովկասում Եվրամիության քաղաքականության վերաբերյալ: Ճիշտ է, «գրավյալ» 5շրջաններից հայկական զորքերը հանելու կամ զեկույցի այլ ոչ հայանպաստ դրույթներն ուղղակի անդրադարձ չեն ունենա բանակցային գործընթացի վրա, քանի որ Հայաստանը ոչ միայն Եվրամիության անդամ չէ, այլ՝ ինչպես նշել էր ԱԺ արտաքին հարաբերությունների հանձնաժողովի նախագահ Արմեն Ռուստամյանը, եվրոպական մեկ այլ կառույցի՝ Եվրախորհրդի առնչությամբ՝ նրանք չունեն հակամարտությունը կարգավորելու նույն մանդատը, ինչ ԵԱՀԿ-ն: Սակայն հենց Ռուստամյանն էլ ընդգծել էր նման զեկույցների կարեւորությունը, որ դրանք «կարող են ազդել այն կազմակերպությունների վրա, որոնք անմիջականորեն զբաղվում են ղարաբաղյան հիմնահարցի լուծմամբ»: Պեր Գարթոնի զեկույցին ակնարկներով անդրադարձել էր նաեւ Ռոբերտ Քոչարյանն իր վերջին ասուլիսում, նշելով, թե պատգամավորն իր այցերից սեփական սուբյեկտիվ մոտեցումն է «տեղավորել» զեկույցում. «Իրենց համար ավելի հեշտ է, քանի որ բացատրելու համար, թե ինչու է հայկական կողմն այդ տարածքները պահում, պետք է հարցի պատմություն, անվտանգության հարցեր եւ այլն իմանալ»։ Սրան ակամա պատասխան դարձավ ԵԽԽՎ Ղարաբաղի հարցով զեկուցող Թերի Դեւիսի խոսքը, թե ինքը նպատակ չունի ծանրանալու հիմնախնդրի պատմական անցյալի վրա՝ իր զեկույցը չի կարող պատմական ձեռնարկ լինել: Արդյոք մեր արտաքին քաղաքական գերատեսչությունը նախապես որեւէ քայլ ձեռնարկե՞լ է, որ փոխվեն Գարթոնի զեկույցի աննպաստ ձեւակերպումները: ԱԳՆ մամուլի խոսնակ Համլետ Գասպարյանն այս առնչությամբ միայն ասել էր, թե այս ընթացքում նախատեսվել էին հանդիպումներ հայկական կողմի եւ Եվրախորհրդարանում ներկայացված կուսակցությունների, այդ թվում նաեւ՝ Պեր Գարթոնի միջեւ: Դեռեւս ԵԽ արտաքին հարաբերությունների հանձնաժողովում հունվարի 27-ին քննարկումից առաջ զեկույցը հավասարակշիռ դարձնելու ուղղությամբ արվել էին 100 առաջարկներ, ավելացվել դրույթներ Ցեղասպանության եւ շրջափակման մասին: Թերեւս Գարթոնի հետ շփումներ էին ունեցել ոչ միայն հայկական, այլ նաեւ ադրբեջանական լոբբիստական խմբերը: Սրա վկայությունն այն է, որ զեկույցի նախնական տարբերակում, որ հրապարակվել էր 2003-ի դեկտեմբերի 18-ին՝ բացակայում էր Ֆիզուլիի, Ջեբրայիլի, Զանգելանի, Կուբաթլիի եւ Աղդամի վերադարձի դիմաց Բաքու-Նախիջեւան-Երեւան երկաթգիծը բացելու առաջարկը: Խոսք կար միայն Հայաստանի երկաթուղային համակարգին ֆինանսական օգնություն առաջարկելու մասին՝ հարեւան երկրների հետ հաղորդակցական ուղիները վերականգնելու համար, որը պիտի զուգակցվի ադրբեջանցի «բռնագաղթյալ անձանց» իրենց մշտական բնակության վայրերը վերադարձով՝ «որպես առաջին քայլ Լեռնային-Ղարաբաղի հակամարտության վերջնական կարգավորման ուղղությամբ»: Մեջբերենք զեկույցի մի քանի մանրամասներ էլ, որոնք տեղ չեն գտել մեր մամուլում: Պեր Գարթոնը վրդովմունքով է արձանագրել այն փաստը, որ «գրավյալ» տարածքների մի մասը «հայկականացվել է» եւ նախապատրաստել «վերջնական բռնազավթման»: Որպես սրա վկայություն՝ զեկուցողը հիշատակում է Երեւանի հյուրանոցում իր տեսած քարտեզը, ուր «Հայաստանի կողմից գրավյալ բոլոր տարածքները նշված էին իբրեւ ՀՀ մաս»: Մեկ այլ հանգամանք. այլ կերպ, քան ծաղր չես բնորոշի այն, ինչ Պեր Գարթոնը պատմում է Արկադի Ղուկասյանի հետ զրույցի մասին: Մեկնաբանելով Եվրախորհրդարանի 2002-ի զեկույցում արած առաջարկը, թե հակամարտության կարգավորման համար կարելի էր կիրառել Ֆինլանդիայի կազմում ինքնավար ու շվեդալեզու Ալանդյան կղզիախմբի փորձը՝ Արկադի Ղուկասյանը Գարթոնին ասել է. «Օհ, այո, ես համաձայն եմ դրան, ես համաձայն եմ, որ Լեռնային Ղարաբաղը ինքնավար մարզ լինի Ֆինլանդիայի գերիշխանության ներքո»: Ի դեպ, զեկուցողը նաեւ նշել է, թե 2003-ի նոյեմբերի 11-15-ին տարածաշրջան իր փաստահավաք առաքելության ընթացքում հանդիպել է ոչ միայն Ռոբերտ Քոչարյանի եւ Իլհամ Ալիեւի, այլ նաեւ Ստեփան Դեմիրճյանի եւ Իսա Ղամբարի հետ: Եվ բազմաթիվ նմանություններ է նշում երկու երկրների ընտրական գործընթացների միջեւ: Մասնավորապես, որ երկու երկրների նախագահներն էլ իրենց համարում են արդար եւ օրինականորեն ընտրված, իսկ իրենց քննադատող ընդդիմադիրներին՝ «bad losers and troublemakers», պարտվել չկարողացողներ եւ անհանգստություն պատճառողներ, որոնք վտանգում են երկրի կայունությունն ու զարգացման հեռանկարները: ԱՆՆԱ ԻՍՐԱՅԵԼՅԱՆ