Հակամարտությունների փոխակերպման «Իմեջին» կենտրոնի (Imagine Center for Conflict Transformation) համահիմնադիր Ֆիլ Գամաղելյանը իր գործընկերների եւ համախոհների հետ արդեն յոթերորդ տարին է՝ «Դիալոգ» ծրագրերով փորձում է ի մի բերել հայ եւ ադրբեջանական հասարակությունների տարբեր շերտեր ներկայացնող խմբերի եւ մարդկանց՝ իրար հետ խոսելու, իրար լսելու եւ հասկանալու, ժողովուրդների միջեւ առաջացած խոր անդունդը հասկացողության տարրերով լցնելու համար: Աշխատանքը, բնականաբար, ծանր է, երբեմն՝ անշնորհակալ: Մեր զրույցը նրա հետ սկսեցինք հենց այդ հարցից.
– Պարոն Գամաղելյան, երկու հակամարտող կողմերի միջեւ իրար հասկանալու եզրեր փնտրելու ընթացքում, բնականաբար, հաճախ բախվում եք ոչ միայն չհասկացվածության պատին՝ երկու հասարակություններում, այլեւ դառն իրականությանը՝ սահմանին դիպուկահարի կրակոցից հերթական զոհված զինվորը, պատմության խեղաթյուրման պարբերական փորձեր, գերիների հանդեպ դաժան եւ անմարդկային վերաբերմունք եւ այլն… Նման դեպքերից հետո չե՞ք թեւաթափվում, ինչպե՞ս եք ուժ եւ կամք գտնում՝ շարունակելու «Դիալոգի» աշխատանքը:
– Բերեմ օրինակ մեկ ուրիշ կոնտեքստից, որտեղ որոշ աշխատանք ենք արել՝ Սիրիայից (նկատենք, որ «Իմեջինը» երկխոսության ծրագրեր է իրականացնում նաեւ Սիրիայում՝ հակամարտող կողմերի ներկայացուցիչների միջեւ, ինչպես նաեւ՝ հայ-թուրքական եւ վրաց-օսական որոշ ծրագրեր-Մ. Բ.): Այնտեղ վերջերս մեր գործընկերներից մեկը՝ Լաթաքիայում ապրող ալեւի, ստիպված է եղել լքել երկիրը: Ուրիշ երկու գործընկերներ էլ, այս դեպքում՝ ընդդիմությունից, բանտարկվել են ռեժիմի կողմից: Քեսաբի մասին էլ, դե, ինձնից լավ գիտեք… Իհարկե, թեւաթափվում ենք: Բայց մյուս կողմից՝ հենց այդ ամենի պատճառով է՛լ ավելի ենք նվիրվում հաշտություն կերտելու մեր ջանքերին: Սա այլեւս աշխատանք չէ, այլ Քեսաբի հայերի, մեր գործընկերների, նրանց ընտանիքների առջեւ խղճի պարտք: Նման վերաբերմունք ունեմ նաեւ հայ-ադրբեջանական հակամարտության նկատմամբ: Շատ կուզենայի առաջխաղացում տեսնել քաղաքական դաշտում՝ շփման գծում խաղաղություն, մարդատյացության եւ քարոզչության թուլացում: Երբ այդ առաջխաղացումը լինի, մենք մեր գործի հիմնական մասը ավարտված կհամարենք: Մյուս կողմից՝ քանի դեռ այդ ամենը առկա է, իրար լսելու, իրար հասկանալու եզրեր փնտրելու կարիքը շատ ավելի մեծ է: Այլ բառերով ասած՝ հակամարտության կարգավորմամբ զբաղվող մասնագետների կարիքը տեսնում եմ հատկապես այն ժամանակ, երբ իրավիճակը թեժ է եւ թեւաթափող:
– Իսկ ե՞րբ եւ ինչի՞ց սկսվեց «Իմեջինը», ինչպե՞ս որոշեցիք անդրադառնալ հակամարտություններին:
Կարդացեք նաև
– 2005թ., երբ մագիստրատուրայի ուսանող էի Բոստոնում, անընդհատ բախվում էինք այն փաստին, որ տարբեր կոնֆերանսներին՝ թե՛ հայկական, թե՛ թուրքական թեմաներով, հայ եւ թուրք ուսանողները գալիս էին եւ իրար վրա գոռում: Գալիս էին նույն մարդիկ, գոռում էին նույն բանը՝ անկախ հավաքի թեմայից: Ես այդ ժամանակ հենց հակամարտությունների հաղթահարման գծով մագիստրական թեզ էի անում եւ վարում արաբա-իսրայելական, աֆղանական ծրագրեր, ու մտքովս անցավ մի թուրք ուսանողի հետ կազմակերպել դիալոգ, որովհետեւ տհաճ էր գտնվել միջավայրում, երբ այս երկու կողմն անընդհատ բախվում էին: Սկզբում չգիտեինք ոնց վարվել, որոշեցինք պատմության մասին չխոսել ընդհանրապես: Հավաքել էինք Բոստոնի բոլոր համալսարանների PHD կամ մագիստրոսական ծրագրով սովորող ուսանողների՝ Հարվարդից եւ այլ համալսարաններից, բավական մեծ էր թիմը, բայց կամաց-կամաց փոքրացավ, սկսեցինք 30 հոգով, վերջացրինք 15-20-ով: Մեկ ամբողջ տարի շաբաթը մեկ անգամ երկու ժամով հանդիպում էինք, զրուցում որեւէ թեմայով, թեմաները զարգացնում էինք, բայց որոշել էինք պատմությանը ձեռք չտալ: Բայց ինչ էլ որ անում էինք՝ ի վերջո պատմությանն էինք վերադառնում եւ չէինք կարողանում առաջ շարժվել: Այդ ընթացքում բավականին ընկերացել էինք արդեն եւ հասկացանք, որ չենք կարող խուսափել պատմությունից, բայց քանի որ չունեինք պատմություն քննարկելու մեթոդոլոգիա, բնականաբար, շատ արագ սկսեցինք կռվել: Մի քանի ամիս տեւեց էդ կռվելը, մինչեւ ի վերջո՝ մի բանի հասանք:
– Ինչպե՞ս դա ստացվեց:
– Ապրիլի 23-ին ինձ զանգեց թուրքական խմբից մի տղա եւ ասաց՝ ո՞ւր եք գնալու վաղը, ասացի՝ հայկական եկեղեցի, ասաց՝ մենք էլ ենք ուզում ձեզ հետ գալ, ցավակցություն հայտնել: Հաջորդ օրը գնացինք, տեսնենք՝ ամբողջ թուրքական խումբը կանգնած է եկեղեցու դիմաց, ու միասին մտանք ներս: Մի ամերիկահայ ճառ էր կարդում, բայց Ցեղասպանության մասին ոչ մի բառ չասաց, միայն թուրքերին էր փնովում: Վերջում ասաց՝ «վերջերս գնացի այդ ահավոր երկիրը, եւ օդանավակայանից գնում էի հյուրանոց, ճանապարհին երկու ձեւի շենքեր էին՝ կեսը՝ մեծ պատուհաններով, կեսը՝ փոքր, ու միանգամից պարզ էր, որ մեծ պատուհաններով տները հայերինն են եղել, որովհետեւ բաց են աշխարհի լույսին՝ ոնց որ հայկական հոգիները, իսկ փոքր պատուհաններովը թուրքական տներն են եղել, որովհետեւ փակ են՝ ոնց որ թուրքական հոգիները»: Այդ մարդու այս խոսքի վրա ամբողջ հայկական խումբը վեր կացավ եւ դուրս եկավ, գնացինք տուն: Թուրքական խումբն իրենց քայլն արել էր, եկել էին հոգեհանգստի արարողությանը, ու այդ խմբում մեծ մասը Ցեղասպանություն բառն օգտագործում էր, մի երկու հոգի էին միայն զգույշ՝ անձնական աշխատանքային պատճառներով, ոչ թե՝ որ այդպես էին մտածում: Ու մենք մտածեցինք՝ լավ, եթե մեկը գա, ինձ ասի՝ քո հոգին փոքր է, էլ ի՞նչ սպասելիք պիտի ունենա ինձնից: Պարզ է, որ եթե այսքան ագրեսիվ է ներկայացվում, ագրեսիվ էլ ռեակցիա պետք է լինի: Ու դրեցինք հետադարձ վերլուծեցինք՝ ի՞նչ քայլերով անցանք, որ կարողացանք պատմությունը քննարկել: Եվ հասանք նրան, ինչ որ անում ենք հիմա, այսինքն՝ 1-1,5 օրում քննարկում ենք այն, ինչին կարողացանք հանգել մեկ տարում: Եվ դա ձեւակերպվում է մեկ նախադասությամբ՝ պետք չէր իրար համոզել, այլ միայն հասկանալ միմյանց, միմյանց մտածելակերպը: Բավական է գիտակցել, որ միմյանց հասկանալը հերիք է համերաշխության, իրար հետ շփվելու համար, եւ պարտադիր չէ համաձայնվել մեկը մյուսի տեսակետի հետ:
– Այսինքն՝ ամեն ինչ սկսվեց հայ-թուրքական երկխոսությունի՞ց:
– Այո: Հետո ես այս թեմայով սկսեցի գրել իմ PHD-ն, իմ գործընկերները՝ նույնպես, նաեւ դիալոգների շարք նախաձեռնեցինք՝ սկսելով հայ-թուրքականից: Ավելի ուշ՝ արդեն 2007-ից, սկսեցինք նույն մոդելն օգտագործել հայ-ադրբեջանական դիալոգների համար՝ նույն սկզբունքով, որ կարելի՛ է եւ կարեւո՛ր է քննարկել պատմությունը, որովհետեւ դրա վրա շատ բան է հիմնվում: Որպեսզի հասկանանք, թե ինչու ենք հասել այս կոնֆլիկտին, այս վիճակին, կարեւոր է իմանալ, թե մենք ոնց ենք պատմությունը պատկերացնում, եւ թե մյուս կողմը ոնց է պատմությունը պատկերացնում, ինչն է կարեւորում այդ պատմության մեջ յուրաքանչյուր կողմը: Երբ այդ ամենը քննարկվում է, հետո արդեն գալիս ենք ներկան քննարկելուն:
– Հայ-ադրբեջանական դիալոգները սկսելու ժամանակ մտավախություն չկա՞ր, որ սա մի քիչ այլ թեմա է, տաք է, ծխացող, որքանո՞վ արժե անդրադառնալ դրան, գուցե՝ պետք չէ…
– Իհարկե, կար այդ մտավախությունը: 2006-ին փորձեցինք, չստացվեց ոչ մի բան, 2007-ին, երբ առաջին դիալոգն էինք անում, մտավախությունը մեծ էր, դրա համար չքննարկեցինք պատմությունը: Առաջին երեք տարվա ընթացքում խմբում ընդգրկում էինք «Մասկի» ծրագրով ԱՄՆ-ում ուսանող հայ եւ ադրբեջանցի երիտասարդներին: Մասնակցում էին ուսումնառությունն ավարտածները, որոնք մինչեւ տուն վերադառնալը եւս մեկ շաբաթ կամովին մնում էին ԱՄՆ-ում՝ դիալոգին մասնակցելու համար: 7-8-ական հոգի ամեն կողմից ամեն տարի մասնակցում էր: Ադրբեջանցի կոլեգայիս հետ, որ կազմակերպում էինք դիալոգը, հասկացանք, որ պատմությունը շատ կարեւոր է, եթե անգամ չէինք քննարկում դիալոգների ժամանակ, քննարկվում էր ընթրիքին, շփումներում, ու հասկացանք, որ խուսափել չի լինի, ավելի լավ է մեր մեթոդով քննարկել:
– Իսկ տարբերություն կա՞, թե ինչ խումբ եք հավաքել, որովհետեւ «Իմեջինի» դիալոգները, որքանով տեղյակ եմ, լինում են ըստ խմբերի՝ պատմաբանների, լրագրողների, երիտասարդների միջեւ…
– Կա՛, կախված խմբից՝ փոխվում է մոտեցումը՝ ե՞րբ սկսել պատմությունը քննարկել: Պատմաբանների հետ մի մոտեցում ունենք, երիտասարդների հետ՝ այլ, եւ այլն:
– Արդեն յոթերորդ տարին է, եւ բազմաթիվ խմբեր են եղել, տարբերություն զգո՞ւմ եք, ինչ-որ բան փոխվե՞լ է մարդկանց ընկալման մեջ:
– Շատ բան է փոխվել: Առաջին երկու տարին նպատակն ուղղակի երկխոսություն սկսելն էր, որ մարդիկ լսեն իրար, հասկանան: Հետո տեսանք, որ շփումներից հետո ինչ-որ նորմալ հարաբերություններ են ստեղծվում, մարդիկ ուզում են աշխատել իրար հետ, չեն ուզում տեղում կանգնել: 2009-ից սկսած՝ փոխեցինք մոտեցումը, որ չդառնա մեկանգամյա ծրագիր: Ու «Դիալոգը» դարձավ առաջին քայլ, որից հետո նրանք, ովքեր ուզում էին, իրենք էին որոշում՝ ի՞նչ անել, ի՞նչ ձեւաչափով շարունակել շփումներն ու աշխատանքը, ի՞նչ ծրագրեր իրականացնել: Մենք ուղղակի կազմակերպում էինք, եթե թրեյներներ էին պետք լինում՝ գտնում էինք եւ այլն:
– Բացի պատմաբանների, լրագրողների եւ երիտասարդների թիմերից՝ այլ ձեւաչափ եղե՞լ է դիալոգների:
– Ղարաբաղի թեմայով հիմա յուրաքանչյուր 3-4 ամիսը մեկ անգամ տեղի ունեցող հանդիպումներ ենք անում ֆորմալ եւ ոչ ֆորմալ հարթակների միջեւ՝ հասարակության մեջ գործող, հակամարտությունների վրա աշխատող մարդիկ հանդիպում են պաշտոնյաների հետ, քննարկում խնդիրները: Ասեմ, որ բավական բարդ ծրագիր է, երբեմն որոշ հաջողություններ լինում են, բայց շատ դժվար է դիալոգը գնում: Չնայած ամենակարեւորն այն է, որ գոնե որոշակի շփումներ լինեն: Սաֆարովի դեպքից հետո ամեն ինչ կանգնեց որոշ ժամանակով՝ մի տարի չէր գործում ոչ մի ծրագիր, հետո վերսկսեցինք: Այս տարվա ընթացքում մի քանի քննարկումներ են եղել, որոնց արդյունքում մեր փորձագետները քաղաքական առաջարկներ են արել: Քննարկումներին մասնակցում էին ե՛ւ անկախ, ե՛ւ պետական հետազոտական հիմնարկների աշխատողներ, կային նաեւ Լեռնային Ղարաբաղից մարդիկ: Այդ առաջարկները կոնսենսուսով էին ընդունվել եւ հրապարակվեցին հայկական եւ ադրբեջանական թերթերում, կլոր սեղաններ, քննարկումներ եղան, այդ առաջարկներն ուղարկվեցին նաեւ Մինսկի խմբին եւ այլն:
– «Իմեջին» կենտրոնը, փաստորեն, իր «Դիալոգ» ծրագրերով մեր երկու հասարակությունների տարբեր շերտերում հաշտության, շփման եզրեր գտնելու ծիլեր է ցանում: Որքա՞ն հավանականություն կա, որ այդ ծիլերը կհասունանան, բերք կտան, չէ՞ որ հողը բարեբեր չէ նման ծրագրերի համար:
– Մենք անընդհատ փորձում ենք աշխատել, լայնացնել համագործակցության, հաշտության, առաջ շարժվելու պատրաստ մարդկանց շրջանակը: Այս յոթ տարվա ընթացքում ավելի քան հազար մարդու հետ ենք աշխատել՝ երկու կողմերից, տարբեր ծրագրերով՝ սկսած կոնֆերանսներից, վերջացրած խմբային աշխատանքներով, բայց շատ քիչ դեպքեր են եղել այս ընթացքում, որ մարդիկ պատրաստակամ չեն եղել շփվելու, երկխոսելու: Եթե խոսակցությունը ճիշտ է կազմակերպված, բոլորը խոսում են, որովհետեւ ոչ ոք չի ուզում պատերազմ, չի ուզում շարունակվող կոնֆլիկտ: Մարդիկ իրենց բնույթով միշտ պատրաստ են իրար հասկանալու, շփվելու, պետք է դա օգտագործել եւ ոչ թե վառ պահել թշնամու կերպարը եւ բորբոքել կոնֆլիկտը:
– Այդուհանդերձ, երեւի նշանակություն ունի, թե ինչ խմբեր եք ստեղծում, ում եք ներգրավում ձեր ծրագրերում:
– Փորձում ենք այն խմբերի հետ աշխատել, որոնք, կարծում ենք, ազդեցություն ունեն հասարակության վրա: Օրինակ՝ լրագրողներն ու պատմաբանները, ինձ թվում է, այն երկու խմբերից են, որոնք կարծիք են ձեւավորում: Պարզ է, որ հենց իրենք իրենց մոտեցումը չեն կարող մեկ օրում կամ մեկ շաբաթում փոխել, եթե նույնիսկ փոխեն էլ սեփական մոտեցումը, երկար ժամանակ է պետք, որ դա ազդի այլոց վրա: Պատմությունը գրվում է, դրա հիման վրա ստեղծվում է դասագիրք, դասագիրքը մատուցվում է եւ իր ազդեցությունն է թողնում միայն քսան տարի հետո: Այսինքն՝ եթե անգամ վերագրվի պատմությունը, դա մի օրում ազդեցություն չի տա, բայց դա չի նշանակում, որ այսօր չպետք է այդ գործն անել: Բացի այդ խմբերից՝ նաեւ երիտասարդության հետ ենք փորձում դիալոգներ անցկացնել, որովհետեւ ակտիվ ուժ է երիտասարդությունը եւ ժամանակի ընթացքում նաեւ գործող ու որոշում ընդունող ուժ է դառնալու: Բացի այդ, որոշակի հույս է ներշնչում այն, որ կոնֆլիկտաբանությունը՝ որպես գիտություն, շատ նոր է, նախորդ դարի 60-70-ականներին է ստեղծվել: 19-20-րդ դարերում, երբ բազմաթիվ պատերազմներ եղան, կոնֆլիկտները լուծվում էին ուժի կամ դիվանագիտության միջոցով: Բայց դա այսօր, մանավանդ փոքր երկրների համար, չգործող տարբերակ է: Եվ մեթոդները փոխվում են, կոնֆլիկտների լուծման եղանակները լուծվում են… Մեր բանակցային գործընթացին հետեւելով՝ կարող եմ ասել, որ 20-րդ դարի կեսերի մեթոդներով են աշխատում, ոչ մի նոր մեթոդ չի գործածվում: Եվ մենք նրանց ուղղակի նոր մեթոդներ ենք առաջարկում:
– Ղարաբաղը որքանո՞վ է ընդգրկված ծրագրերում:
– Եղան մեծ պրոբլեմներ այդ կապակցությամբ: Մեր որոշ դոնորներ ուղղակի ասացին, որ այս փողը չի կարելի օգտագործել ԼՂ-ում աշխատելու համար: «Դիալոգ» ծրագրերին ղարաբաղցիներին շատ ենք հրավիրել: Շատ անգամ իրենք չեն եկել՝ ասելով, որ ուզում են որպես երրորդ կողմ գալ եւ ոչ թե՝ հայկական թիմի մաս, իսկ այդպես՝ որպես երրորդ կողմ, հրավիրել չենք կարողացել, ու նեղացել են, չեն եկել: Դեպքեր են եղել, որ ադրբեջանցիներն են պայման դրել, թե ԼՂ-ից մարդ չպետք է լինի… խնդիրներ եղել են, բայց մենք միշտ ձգտել ենք, որ անպայման Ղարաբաղից մարդիկ լինեն, եւ վերջին երկու տարվա մեջ գրեթե միշտ էլ եղել են: Ասեմ նաեւ, որ ինչքան ադրբեջանցիներն են դեմ եղել ղարաբաղցիների ներկայությանը, հայաստանյան կողմն էլ հաճախ դեմ է եղել ԼՂ-ից ադրբեջանցի փախստականների ներկայությանը: Քաղաքականացված է շատ հարցը: Ու շատ հաճախ տարբեր ծրագրեր չեն կայանում՝ կողմերի քաղաքականացված եւ անզիջում լինելու պատճառով: Այսինքն՝ կա՛մ պետք է միայն երեւանցիների եւ բաքվեցիների միջեւ կազմակերպենք երկխոսությունը, կա՛մ ընդհանրապես հրաժարվենք… Կարծում եմ, որ եթե բանակցությունների հարցում նման խտրականություն կարող են դնել կողմերը, ապա մարդկային շփումների մակարդակում, ինչպիսին մեր դիալոգներն են, խտրականությունը տեղ չպիտի ունենա, որովհետեւ կոնֆլիկտից տուժած ցանկացած կողմ լսվելու, խոսելու իրավունք ունի:
ՄԵԼԱՆՅԱ ԲԱՐՍԵՂՅԱՆ
«Առավոտ» օրաթերթ
