Երջանիկ Կարախանյանի «Երվանդ Քոչարը իմ հուշերում» «գրքի» առիթով
«Երվանդ Քոչարը իմ հուշերում» գրքի առաջաբանը մեզ ծանուցում է, որ Երջանիկ Կարախանյանը (նա այդ տարիներին տաքսու, թե ծառայողական մեքենայի վարորդ էր), «մխիթարանք է հանդիսացել» Ավ. Իսահակյանի, Մ. Սարյանի, Ա. Խաչատրյանի եւ Ե. Քոչարի համար: Առաջաբանի տրամաբանական ջղաձգումներով՝ նույն ձեռագիրը մեզ ուղեկցում է նաեւ Ե. Կարախանյանի «գրած» խոսքում: Եթե նկատի ունենանք, որ սույն երանելին կարդում է հեգելով, ապա մտքի ջրիկությունն ու պատճառականության բացակայությունը տեսանելի են դարձնում կերած «ծեծը» չմոռացած կիսատ-պռատ մեկի կիսատ-պռատ ստվերը:
Դիտողականության անկարողությունը ներկայացնում է հեղինակին (այսպես կոչենք այսուհետեւ նրան) որպես գրականությանը պատուհասած «գրասիրության» առանձին, դժբախտ դեպք: Գրաֆոմանիան հիվանդություն է, սակայն ինչպես դպիրը՝ Զառա Մկրտչյանն էր վկայում, «Հեղինակը» գրող չէ, թելադրող է եւ, երբ «մշակվածը» ընթերցում են, բավարարվում է (սա է նյութին միջամտելու նրա չափը) վարպետ խոհարարի նման դիտարկելով. «Աղը կարծես շատ է» կամ «Աղը փոքր-ինչ քիչ է»: Առհասարակ, մտքի՝ ստամոքսի խանգարում հիշեցնող անկանգ ընթացքի մեջ Երջանիկը մեկ-մեկ զարմանալիորեն լակոնիկ է: Օրինակ. անընդհատ կրկնվող «Ես եւ Քոչարը» պատկերը չի ծնում ավելին, քան՝ Քոչարն ասաց. «Գուլո ջան, եկա՞ր» կամ «Գուլո ջան, գնացինք»: Ներողություն, ինչպես մտաբերում է «Հեղինակը», մի անգամ էլ Մաեստրոն ասում է. «Գուլո ջան, կարծես անձրեւ է գալու»: Ոչ մի հետաքրքիր զրույց, եւ ինչի՞ մասին պիտի խոսեին…, այդպիսի «զրույց» այս պահին էլ պարոն Կարախանյանն ի զորու չէ մոգոնելու:
Ահա «Հեղինակի» մտքի թռիչքներից հատվածներ.
Պարզվում է, որ Խորհրդային Հայաստանում պետական իշխանության որեւէ դրսեւորում չկար եւ … «Տարիներ անց, Քոչարի մահից հետո, նրա այրին՝ տիկին Մանիկը, արվեստանոցը դարձրեց թանգարան»: Քոչարից ստացած առաջին տպավորությունը. «Քոչարից ստացած իմ առաջին տպավորությունը արվեստանոցի աղմուկով բացվող ու ճռնչոցով ուժգին փակվող ապակեպատ ալյումինե դուռն էր եւ փականի մեջ երկու անգամ պտտվող բանալու չխկոցը, ապա Մաեստրոյի սիգաճեմ քայլվածքն ու համաչափ, նրբագեղորեն ճոճվող ձեռնափայտը»: «Հեղինակը» սիրով է հիշում. «Այդ մեծ տան հարեւանությամբ գտնվող շենքի պաշտոնյաներից սիրով եմ հիշում Սամսոն Գասպարյանին՝ կուլտուրայի մինիստրի տեղակալին: Բարյացակամ անձնավորություն էր. նրա հատուկ կարգադրությամբ աղջիկս՝ Էլմիրան երկու- երեք ամիս ուշացումով ընդունվեց Սայաթ-Նովայի անվան երաժշտական դպրոցի դաշնամուրային բաժինը: Թեեւ այդ փաստը դպրոցում իրարանցում էր առաջացրել, սակայն մինիստրի ստորագրությունը հանդարտեցրել էր տնօրինությանը, առավել եւս այն դասատուին, որը բոլորից շատ էր աղմկում, որովհետեւ Էլմիրան նրա մոտ պիտի ուսաներ, եւ նա անհանգստանում էր, որ չէր հասցնի իրականացնել առաջին կիսամյակի ծրագիրը»: Ինտելեկտուալ ծանր բեռի տակ կքած «Հեղինակը» ինքնատիպ մեկնաբանությամբ ի լուր աշխարհի ներկայացնում է Կուրբեի «Աղջկա դիմանկարի» հայտնաբերման սեփական տարբերակը, եւ սա այն դեպքում, երբ վաղուց տպագրվել է Քոչարի «Գուստավ Կուրբեի մի նկարի պատմությունը»: «Հեղինակը», որ վարորդ է եղել եւ ամաչում է իր «մեղավոր» անցյալից, իրեն հորջորջում է «պատմաբան»: Ակամա հարց է առաջանում, իսկ ինչո՞ւ ոչ երկրաբան կամ բեւեռախույզ: Սեփական մասնագիտությունից ամաչել պետք չէ, կարելի է ամաչել, ասենք, նրանից, որ հասուն տարիքում մարդը հեռացնում է բացարձակապես առողջ ատամները՝ դրանք ոսկով փոխարինելու համար:
«Հեղինակը» հաճախ է սխալվում. Վարդան Մամիկոնյանի արձանի բացման օրը Գրիգոր Հասրաթյանը չէր կարող «մտերմիկ տոնով ելույթ ունենալ»՝ այդ մեծ վաստակ ունեցող մարդուն արդեն աշխատանքից ազատել էին: Ըստ «Հեղինակի» մեջբերած անկապ հուշերի, Գեւորգ Մկրտչյանը «հիշում» է՝ ինչպես Ժնեւում, թե Բեռլինում գիշերային լռության մեջ Իսահակյանը լսել էր հայ գաղթականների երգը՝ «Դարդս լացեք, զուլում սարեր» եւ հուզվել: Ճիշտն ասած, կարդալով այս տողերը, մենք էլ հուզվեցինք…, հաճախ չէ, որ «պատմաբանները» պոեզիայի այսօրինակ խորագիտություն են դրսեւորում… Մեծ է գայթակղությունը, բայց բավարարվենք մեկ հատված եւս ներկայացնելով: Գրքում տեղ են գտել Քոչարին «աշակերտած» ոմն Լեւոն Հովհաննիսյանի՝ Ե. Քոչարի մասին հուշերը, որոնք վերջինս «սիրահոժար» տրամադրել է «Հեղինակին»՝ գրքում զետեղելու համար (չենք հարցնում՝ ինչու):
«Պաշտում էի Քոչարին եւ անմռունչ կատարում նրա յուրաքանչյուր քմահաճույք:
Վահանի հետ աշխատում էի, Մաեստրոն ասաց.
Վերցրու շորը եւ փայլեցրու կոշիկներս: Ես խոնարհաբար կատարեցի նրա կամքը՝ ջանասիրաբար մաքրեցի, փայլեցրի սեւ կոշիկները, նվաստացման եւ ոչ մի զգացում չապրելով, որովհետեւ ես ծառայեցի Մեծն Քոչարին» /էջ 116/:
Զարմանալին այն է, որ ստորացումից վայելքի զգացում ապրող այս մարդիկ չեն էլ հասկանում, որ սուտը վիրավորում է մեծ մարդուն, որի ներբանին կպած ցեխի առնչությունն են ունեցել միայն: Գրքի վերջնամասը առավել տաղտկալի է. մեկ, չգիտես ինչու, ընտանեկան ալբոմի տրամաբանությամբ ներառված են սրա ու նրա ոչինչ չասող հիշողությունները, մեկ էլ ներբերվում են արխիվային՝ բանականության ու բարոյականության հետ չհամատեղվող վկայություններ…
Պարոն Կարախանյանը, որ հալչում է վայելքից, երբ իրեն Երջանիկ Գեորգեւիչ են կոչում, անընդհատ վկայակոչում է Քոչար ընտանիքի հետ իր մտերմությունը: Լավ, ասենք մի երկու անգամ «Հեղինակը», մասնագիտության բերումով, անձնական ավտոմեքենայով («Դոջ», կաշեպատ՝ կաշին բնական), Մաեստրոյին սափրվելու՝ վարսավիրանոց է տարել, մի քանի անգամ էլ (չպետք է բացառել) Մանիկ Մկրտչյանը նրան վստահել է պտուղբանջարեղենի շուկա գնալ, հետո՞…
Մեզանում քիչ են երբեւէ գրական փորձեր չարածները, սակայն առավել քիչ է այն մարդկանց թիվը, ովքեր փող ունեն, կարող են որեւէ բան տպագրել եւ չեն հրապարակում: Գրարտադրության այդ «տաժանքին» սեփական անձը դատապարտողները իբրեւ կանոն ավելի շատ գրքեր են «գրում» («Հեղինակը» արդեն երկու գիրք ունի), քան կարդացել են:
Ի՞նչ անել: Գրողների միության կամ մշակույթի նախարարության գրահրատարակչության գործակալության հովանու ներքո հարկ է ստեղծել խորհրդակցական մարմին, եւ արժանի գրքերը տպագրության թույլատրել տարբերակված՝ այդ կառույցի հատուկ նշանով: Մնացյալը թող էլի որոշի շուկան:
Այս «փայլուն» գրքի աննման առաջաբանի հեղինակը գրում է, որ Մաեստրոն երկու «մարշալ» ուներ՝ Երջանիկը եւ տիկին Մանիկը:
Երջանիկ Կարախանյանը, նույն ինքը՝ «Հեղինակը», կարող էր Մարտին Միքայելյանին մարշալ թվալ (այս սոցիալապես անապահով ժամանակներում դա ինչ-որ կերպ բացատրելի է): Քոչարի մարշալը նորին գերազանցություն Արվեստն էր, որին նա ծառայեց բոլորանվեր, անձանձիր հավատացյալի ջերմեռանդությամբ:
Ի՞նչ կապ ունի այս հոդվածի վերնագիրը արծարծվող նյութի հետ: Ոչ մի: «Հոգնատանջ ու կարմրատակած աչքերը» «Հեղինակի» մտքի պոռթկումներից է, որ ես փոքրոգաբար գողացել ու սեփականել եմ: