«Գրողը վերին արտի ցորեն չէ»

Մայրենիքի ֆենոմենից մինչեւ գրականության մեջ
ձերբազատում դեպրեսիայից

Սեպտեմբերի 19-ին «Արթբրիջում» կկայանա Արմեն Հայաստանցու (Օհանյան) «Մայրենիք դրոշ» գրքի շնորհանդեսը:

«Առավոտի» հետ զրույցում գրողը նշեց, որ դա իր «Մայրենիք» եռագրության անդրանիկ վեպն է, սպասվում են նաեւ «Մայրենիք գերբը» եւ «Մայրենիք հիմնը»: «Ազգային սիմվոլների շուրջ է, 2012-ին է մտահղացվել, բայց գործերով ընկա, դրա համար մի քիչ ուշացումով լույս աշխարհ եկավ գիրքս: «Մայրենիք դրոշը» փորձում է մի շարք ցավոտ, չլուծված հարցերի անդրադառնալ, այդ թվում՝ ազգայնականության թեմայի բազմակողմանի վերլուծությանը, բոլոր առումներով բազմազան Հայաստանի խնդիրն է բարձրաձայնվում: Ցավոք, մենք շատ ենք փակված` սահմանները իրական սահմանների վերածել, քաղաքական փակ սահմանները մեր մեջ ենք տարել, ինքնամփոփվել ենք, ու եթե ուզում ենք բացվել աշխարհի առաջ, նախ ներքուստ պիտի բացվենք, պատրաստ լինենք ուրիշին որպես միայն օտար կամ միայն թշնամի չընկալելու, այլ դառնալու համամարդկայինը մեր մեջ ամփոփող: Գրքի հիմնական ուղերձը սա է՝ պաշտպանել բազմազանությունը, ժողովրդավարությունը»,- մի փոքր մանրամասնեց Արմեն Հայաստանցին:

Հետաքրքրվեցինք՝ իր կարծիքով՝ ինչի՞ց պետք է ձերբազատվի այսօրվա հայ գրողը, ի՞նչ կաղապարներից, նաեւ հիշեցրինք, որ ինքը հանդես էր եկել առկա հայ գրական գործընթացի կոշտ քննադատությամբ եւ հայտարարել, որ «չկան ազատաԳրողներ, գրականությունը նույնպես ազատաԳրական պայքարի կարիք ունի»:

«Երբ ես ժամանակին ասացի ազատաԳՐՈՂներ, իմ գրող ընկերներից ոմանք վիավորվեցին՝ կարծելով, որ իրենց մեղադրել եմ ազատ չլինելու մեջ: Քավ լիցի, նման բան չկա, եթե գրող ես՝ ուրեմն արդեն որոշ չափով ազատության մեջ ես: Ժամանակին ազատաԳՐՈՂ ասելով, եւ հիմա էլ ասում եմ, որ ազատության շո՛ւնչը պետք է փոխանցվի ընթերցողին, քո ներքին ազատությունը պետք է դառնա արտաքին, ընթերցողին դրդի դուրս գալ փողոց: Նկատի ունեի, որ այսպիսի գրականությունը մեզանում պակասում է, շատ ինքնամփոփ, մեռելածին տեքստեր են ստեղծվում՝ հին ավանդույթով եկող, առանցքային է մնում ինքնապահպանման խնդիրը, աշխարհը պատկերվում է մի չարիք, ու իբր ամեն կողմից մեզ ուզում են սպանել, ճնշել, գրողն էլ կա՛մ մեծամտանում է, կա՛մ խռովում է աշխարհից՝ կարծելով, որ ինքը չհասկացված է, որ աշխարհը փոխել չի լինի: Նախ՝ այս դեպրեսիայից պետք է դուրս գանք: Հայ գրականությունն այս առումով անելիք ունի, բայց չեմ կարծում, որ գրականությունն ու քարոզչությունը պետք է հավասարեցվեն, չնայած ինձ շատ են մեղադրում, որ Լեւոնական քարոզիչ եմ, հրապարակախոսական նյութերում անընդհատ ինչ-որ գաղափարներ եմ առաջ տանում: Մյուս կողմից էլ՝ եթե լավ բան ես քարոզում՝ քարոզի՛ր, ի՞նչ է պատահել: Ուղղակի այնպես չի, որ ցանկացած քարոզչություն անելու դեպքում կորում է գրական կամ գեղարվեստական արժեքը: Ես փորձել եմ համադրել. հրապարակախոսական մաս կա վեպում, արձակ, անգամ կինոսցենար: Այս էկլեկտիկան ինձ դուր է գալիս: Վեպը մեր խտացված ժամանակներին համահունչ է…… Կան, չէ՞, բաներ, օրինակ՝ սուրճ 3-ը մեկում, որ ժամանակ չունես ու արագ ուզում ես մի քանի բան միանգամից ստանալ: Մի խոսքով՝ ես տուրք եմ տվել խտացված ժամանակների այդ ձեւին, ու վեպս էլ այդ առումով խտացրած կաթ է, որ պետք է բացվի»,- ասում է գրողը:

Ես չեմ խոսում աստվածների
հետ, ում հետ չունեմ սրճելու հնարավորություն

Արմեն Հայաստանցուն հարցրինք՝ պարտադի՞ր է, որ գրչի մարդն ունենա ընդգծված քաղաքացիական կեցվածք, լինի հրապարակներում, հարթակներում: Մեր զրուցակիցն ասում է, որ պարտադիր ոչինչ չկա, եւ ընդհանուր դեղատոմսեր էլ չկան, ամեն մարդ ինքն է ու իր գրական մոլուցքները: Ինչ վերաբերում է իրեն, գրողը նշում է. «Ինձ համար գոնե ընդունելի չէ այն դիրքավորումը, որ մտավորականը կամ այս դեպքում՝ գրողը վերին արտի ցորենն է, ինչ-որ բան գիտի, որ ուրիշները չգիտեն, լուսավորչականության բարձր դիրքից փորձում է ժողովրդին բան սովորեցնել: Գրողը նախ եւ առաջ քաղաքացի է՝ բոլորի նման, բոլորին հավասար, եւ իր տեքստից պետք է բխի հավասարության շունչը, այն, ինչ ուներ իմ ամենասիրելի դասական Հովհաննես Թումանյանը: Ինքը երբեք վերեւից չէր խոսում, չնայած ինչ-որ առումով Աստված էր»:

Այսօր ավելի շատ ընթերցանությա՞ն ճգնաժամ է, թե՞ գրելու: Արմեն Հայաստանցու պատասխանը հստակ է՝ ճգնաժամ չկա, կան միայն մարտահրավերներ, փորձություններ՝ ստեղծված քաղաքական, տնտեսական, սոցիալական իրավիճակների արդյունքում: Նրա ձեւակերպմամբ՝ նման պարագայում գրողը շատ գործ ունի անելու. «Էլի պիտի Թումանյանին հի-շեմ, ինքն ասում էր՝ գործն է անմահ, լավ իմացեք, որ խոսվում է դարեդար: Բայց մեր օրերում ժամանակի մեջ աշխատող խոսքեր, ժամանակի մեջ տեղ հասնող խոսքեր են պետք, որ ոչ թե գրված են սերունդների համար, այլ երկխոսություն են ժամանակակիցների հետ: Ցանկալի է, որ գրողը տեսնի իր ժամանակակցին, կենդանի ընթերցողին, որի հետ ընկերաբար նստած կխոսի: Ինձ համար կարեւորն այն է, որ չեմ խոսում աստվածների ու հավերժության հետ, չեմ խոսում նրանց հետ, ում հետ սրճելու հնարավորություն չունեմ»:

Այսօր երբ գրողը հավասարը հավասարի պես է շփվում ընթերցողի հետ, երբեմն պատրանքը ցնդում է, որ գրողը առանձնահատուկ է, սոցցանցում գրառում կատարող ցանկացած մեկն իր համար կարող է գրողական դափնիներ փորձել հյուսել:
Ըստ Արմեն Հայաստանցու՝ սրա «դեղատոմսն» էլ կա. «Գրողի կյանքում երկու շատ կարեւոր մարդ կա՝ ընթերցողն ու գրականագետը: Նա, ով պետք է հաստատի կամ «լիցենզիան» տա, դա գրականագետն է, որովհետեւ ի վերջո՝ կա մասնագիտական միջավայր, շրջանակ, ավանդույթ, որը կամ կոտրում ես, կամ շարունակում, ու մեր համքարության փորձագետը գրականագետն է: Մյուս գնահատական տվողը ընթերցողն է, բայց ընթերցողի գնահատականը գիտական չէ, հուզական է՝ նա կամ սիրում է, կամ՝ ոչ:
Գրականագետները այսօր կարծես մոռացել են իրենց առաքելության մասին, դրա համար էլ գրողը անտեսում է նրա տեսակետը, ու ավելի շատ ընթերցողական լսարանի կարծիքն է առաջ մղվում: Բերմուդյան եռանկյունու անկյուններն են՝ գրողը, ընթերցողը եւ գրականագետը, բանալին էլ էդտեղ է: Այդտեղ է որոնվում եւ վերագտնվում գրականությունը»:

«Մայրենիք դրոշ» գրքի ծնունդը նշանավորվեց գեղեցիկ ազդ-տեսահոլովակով: Արմեն Հայաստանցին կարծում է, որ հայկական գրաշուկայի զարգացմանը կնպաստեն նմանատիպ միջոցառումները, ազդ-հոլովակների մշակույթը, որ աշխարհում ընդունված են, բայց մեզանում ոչ այնքան, կրկին նույն բազմազանության մշակույթի մի մասն է:
«Գիրքը առանձին, քարացած մագաղաթագիր բան չէ, կենդանի է, այն պետք է ոգեւորի, ոգեշնչի նաեւ այլ ոլորտների մարդկանց, հնարավորություն տա արտահայտվելու, գիրքը գնում է կինո, թատրոն, ոլորտներ: Գրքի ծնունդը եւս ծնունդ է, որն արժե նշել: Ինքս արդեն ծնել-վերջացրել եմ, ուրախացել, ապրումներ եմ ունեցել: Այժմ պորտալարը կտրված է, եւ ես այն ուրախությամբ տալիս եմ մարդկանց, թե իրենք ինչպես կընդունեն, դա արդեն երկրորդ հարց է»,- ասում է Արմենը:

Մասնագիտությամբ փիլիսոփա գրողը իրեն փիլիսոփա չի համարում, բայց փաստում է, որ այդ մասնագիտության շնորհիվ հասկացել է, որ կյանքն ինքնին հակասական է, հակասություններն էլ պարտադիր չէ հաղթահարել, այդ հակասությունների հետ պետք է կարողանալ խաղալ, խաղարկել ու ամենակարեւորը՝ չսեւեռվել դրանց վրա:

Դեռ պետք է ազատագրենք ինքներս մեզ

Գրողին խնդրեցինք որեւէ հետաքրքիր դրվագ պատմել այլազգի գրողի հետ գրական շփումից: «Անցյալ տարի 7 ամիս գրական տարբեր ծրագրերով ԱՄՆ-ում էի, մտերմացա թուրք երիտասարդ գրող Բիրգյուլ Օգուզի հետ: Ժամերով խոսում էինք, ինքը շատ լավ չգիտեր հայ գրականությունը, ես իրեն էի պատմում, ես էլ շատ լավ չգիտեի թուրք գրականությունը, ինքն էլ ինձ էր պատմում, բացահայտումների, ոգեւորության, միմյանց գտնելու մտերմիկ երեկոներ էինք անցկացնում, խոսում էինք պոեզիայի ու արձակի տարբերության մասին, ասում էի՝ պոեզիան ջրի պես մի բան է: Ինքն էլ ասում էր՝ պոեզիան երեւի անձրեւ է՝ բոլորի համար է գալիս. կամ կթրջվես, կամ՝ չէ, իսկ արձակը գետեր են, ծովեր, լիճ կամ օվկիանոս, բայց դու պետք է մտնես էդ ջրերը, իրենք չեն գա քեզ մոտ հենց այնպես: Ես հասկացա, որ գուցե հայ արձակն էլ հենց լեռնային մի գետակ է կամ լավագույն դեպքում՝ այն վերածվում է Սեւանա լճի, եւ մենք՝ ինչպես աշխարհագրորեն չունենք օվկիանոսներ եւ ծովեր, այդպես էլ արձակի մեջ չենք կարողանում հասնել օվկիանոսի: Ու դա գալիս է նրանից, որ հայ գրողը մնում է նեղ ազգային թեմայի մեջ, չի կարողանում ազատորեն դուրս գալ: Այստեղ քաղաքական, մշակութային, լեզվական խնդիր կա… Մեծ լեզուներով հեշտ է ստեղծել մեծ գրականություն, իսկ եթե դու գրում ես հայերեն, երբ աշխարհում տպագրվող գրքերի 99,9%-ը միջազգային խոշոր լեզուներով է՝ անգլերեն, չինարեն, իսպաներեն եւ այլն, դու այդ շարքում շատ հեռավոր մի կետում ես գտնվում: Եվ եթե անգամ հրաշալի մի թարգմանություն ունենաս, միեւնույն է՝ գրաշուկայում ծովում մի կաթիլ կլինի քո գիրքը: Այդ դեպքում շատ բարձր ձայնով ու շատ կարեւոր բաների մասին պետք է խոսես, որ հասանելի լինես: Իսկ մենք այսօրվա դրությամբ դեռ պետք է ազատագրենք ինքներս մեզ եւ լինենք ազատաԳՐՈՂ-ներ, քանի դեռ կան սահմանները: Իմիջիայլոց, Վիոլետ Գրիգորյանը մի առիթով շատ լավ բան է ասել՝ ուզում եմ գրականության մեջ բարբարոս լինենք, իսկ կյանքում՝ քաղաքակիրթ»,- մտորում-կիսվում է Արմեն Հայաստանցին:

 
ԳՈՀԱՐ ՀԱԿՈԲՅԱՆ
Լուսանկարը՝ Թոմ Լոնգդոնի

«Առավոտ»

16.09.2016