«Չպետք է կարծել, որ նոր գաղափարները հաղթում են սուր վիճաբանությունների ճանապարհով, որտեղ նորի ստեղծողները տարհամոզում են իրենց ընդդիմախոսներին: Հին գաղափարները զիջում են նորերին այն ձեւով, որ հնի կրողները մահանում են, իսկ նոր սերունդը դաստիարակվում է նոր գաղափարներով, ընկալելով դրանք որպես ինքնըստինքյան հասկանալի»:
Մաքս Պլանկ
«Մեր մայր Ռուսիան գլուխն է ողջ աշխարհի», – հանկարծ բարձր ձայնով երգեց Կիրյուշան, բայց հազաց ու լռեց: Տափաստանի արձագանքը բռնեց նրա ձայնը, տարավ հեռուները, եւ թվում էր, թե տափաստանով ծանր անիվների վրա սլանում է ինքը՝ հիմարությունը»:
Անտոն Չեխով, «Տափաստան»
Կարդացեք նաև
Չիջնելով խոր պատմության մութ խորխորատները, կարող ենք ասել, որ սկսած մեզ բավարար հայտնի պատմական դարաշրջաններից, հայերը, երբեմն լինելով աշխարհի երրորդ երկիրը, ծառայել են իրենց երկու հարեւան եւ Հայաստանը իրար մեջ կիսած «գերտերություններին»՝ Իրանին եւ Բյուզանդիային: Ծառայել են խղճի մտոք, համարյա միշտ ծառայությունը եւ կայսրության շահը բարձր դասելով ազգայինից:
Ինչ ասես, աշխարհի բանն է այդպիսին: Հայերը ծառայել, եւ շատ լավ են ծառայել ոչ միայն Իրանին ու Բյուզանդիային, այլեւ Թուրքիային ու Ռուսաստանին: Մանավանդ՝ Ռուսաստանին: Ապա՝ Սովետական Միությանը: Եվ ինչպես ենք ծառայել, այդ գործում հաճախ լինելով «ավելի կաթոլիկ, քան պապը», այսինքն՝ ավելի ռուս կայսերապաշտ, քան ռուսը, ավելի սովետական հայրենասեր, քան սովետական ռուս հայրենասերը, ավելի ստալինիստ, քան Ստալինը: Հերոսներ, գեներալներ, մարշալներ, Բաղրամյան, Միկոյան, Իշտոյան… Չէ, վերջինը ֆուտբոլիստ էր: Ինչեւէ:
Իսկ ո՞ր սովետական ժողովուրդը չի ծառայել խղճի մտոք, կամ ավելի քան խղճի մտոք: Ըստ Սոլժենիցինի, ծառայել են բոլորը, բացի չեչեններից: Եթե Սովետի «բարգավաճման» համար պետք էր մի հազար հայ գնդակահարել, հատուկ խնդրում էին ղեկավարությանը, որ թույլ տա գոնե մի քանի հարյուր հոգի ավել գնդակահարել (այդպես են վարվել նաեւ այլ հանրապետություններում): Բայց դե մերոնք ուրիշ են, էլի: Միայն ղարաբաղցի չորս սովետական մարշալ ենք ունեցել, իսկ բազում այլ ժողովուրդներ, միասին վերցրած, չեն ունեցել ոչ մի հատ:
Կայսրություններին ծառայել են նաեւ հենց կայսրերը, առանց իրենց էթնիկական պատկանելությունը հաշվի առնելու: Ո՞վ կարող է ասել, թե Ռոմանովների արքայատոհմի կայսրերի երակներում քանի տոկոս ռուսի արյուն կար: Մոտավորապես՝ զրո: Մնացածը համարյա լրիվ գերմանական էր: Մեծ Բրիտանիայի, Բելգիայի, Բուլղարիայի, Ռումինիայի արքայատոհմերը եւս ծագումով գերմանական էին, բայց դա ոչինչ չի նշանակում: Օրինակ, ռուսները գրավել են Բեռլինը գերմանացի կայսրուհի Եկատերինա II-ի ժամանակ: Կարելի է օրինակները շարունակել՝ հիշել Բյուզանդիայի հայ կայսրերին, Ֆրանսիայի փառքը կերտած կորսիկացի Նապոլեոնին եւ, ի վերջո, Ռուսական կայսրության ժառանգ Սովետական Միության վերջին մեծ տիրակալին՝ վրացի Ստալինին:
Առաջ եվրոպական երկրների արիստոկրատիան, իրենց իսկ արքաների գլխավորությամբ, ձգտում էր դեպի ֆրանսերեն լեզուն ու ֆրանսիական՝ ամենաբարձր մշակույթը: Այսպես, ռուսական արքունիքի եւ ընդհանրապես բարձր դասի խոսակցական հիմնական լեզուն եղել է ֆրանսերենը: Պրուսիայի արքա Ֆրիդրիխ Մեծը գերմաներենին լավ չի տիրապետել՝ ֆրանսերեն եւ վերջ: Բայց ազգայնականության առաջադիմությամբ դրությունը փոխվեց: Սկսվեց սեփական երկրի իշխող ազգի լեզվի հեղինակության բարձրացումը: Եվ պարզ է, որ երկրի առաջատար ազգի լեզուն եւ մշակույթը առավել հեղինակավոր պիտի լինեին, քան մյուսներինը: Մեզանում՝ ռուսերենը:
ՍՍՀՄ-ում Հայաստանը՝ ռուսական դպրոցների հաճախելիությամբ, հետ էր մնում միայն միջինասիական հանրապետություններից ու Ադրբեջանից: Քրիստոնյա, ավելի բարձր մշակութային ավանդույթներ ունեցող ժողովուրդները՝ լիտվացիները, լատվիացիները, էստոնացիները, վրացիները, այնքան էլ չէին ձգտում իրենց երեխաներին ռուսական ուսման տալ: Իսկ մենք այդ գծով առաջատար էինք Ադրբեջանում, ուր հայկական դպրոցները փակվեցին, եւ Վրաստանում, ուր փակվում էին: Բայց դա պարզ հասկանալի է: Կայսրության մեջ, երկրորդ ազգի կողմից ճնշված լինելով, քո ինքնությունը պահպանելու համար, կառչում ես առաջին ազգի լեզվին, նրա դեմ այդ երկրորդը չի կարող գործել, ատամները կջարդվեն:
Բայց մենք առանձին հանրապետություն էինք: Եվ եթե այլ հանրապետություններում ռուսները նշանակալի թիվ էին կազմում, ապա մեզանում՝ ոչ: Մարդիկ լեզվով ռուսանում էին իրենց իսկ հայրենիքում, առանց ռուսների քիչ թե շատ նշանակալի ներկայության:
Ռուսերեն լեզուն հեղինակավոր էր եւ մինչեւ հիմա էլ հեղինակավոր է մեզանում: Ի վերջո, մեր իշխանությունների հայացքն ուղղված է դեպի Ռուսաստան, հեռուստատեսությամբ արտասահմանյան կինոնկարները ցուցադրվում են ռուսերեն թարգմանությամբ, բուհերի դասագրքերը ռուսերեն են… Իմիջիայլոց, նույնիսկ Եվրոպայի քաղաքակիրթ, բայց ոչ շատ մեծ ժողովուրդների բուհերի դասագրքերն անգլերեն են: Հո չե՞ս կարող ամեն ինչ նորվեգերեն թարգմանել: Աշխարհում անգլերենի հեղինակությունն է բարձրագույնը եւ դեռ պիտի բարձրանա:
Հիմա եկել հասել ենք մեր այս օրվան: Անկախություն, ազատություն: Բայց փողոցում շատերը դեռեւս խոսում են ռուսերեն: Հեռուստատեսության ստանդարտ ծրագրերում միշտ կան ռուսական ալիքներ: Շատերը, զզվելով հայկական հեռուստատեսությունների անհույս ու անբավարար մակարդակից, հայկական ալիքներ նույնիսկ չեն էլ միացնում՝ միայն ռուսական:
Ասում են, որ Չեխիայում մինչեւ 1960թ. փողոցում դեռեւս կարելի էր լսել գերմաներեն խոսքը: Այսինքն, անկախանալուց երեսուն տարի անց եւ երկրորդ համաշխարհային պատերազմում նորից գերմանական կրունկի տակ հայտնված Չեխիայում կային մարդիկ, որոնք շարունակում էին մտածել ու խոսել կործանված կայսրության՝ Ավստրոհունգարիայի կայսերական, արքունի լեզվով: Չեխերն իրենք պատկանում են մշակութային այն ոլորտին, ինչ ավստրիացիները եւ, կարելի է ասել, նրանց շատ չէին զիջում մշակույթով: Բայց դե կայսերական լեզվի ու մշակույթի հեղինակությունն ուրիշ է:
«Եթե Ավստրիան գոյություն չունենար, Եվրոպայի եւ նրա ժողովուրդների շահերից ելնելով պետք էր այն հորինել», ասել է ավստրիական դարաշրջանի մի ոմն ականավոր չեխ քաղաքական գործիչ եւ պատմաբան (Ֆրանտիշեկ Պալացկի): Ինչո՞ւ: Որ տիրեին չեխերին: Իրենք իրենց չէին տիրվում, էլի, չէին կարողանում:
Բայց միայն դարերով կայսրությունների կազմում եղած ժողովուրդները, կամ հենց միայն մենք ու չեխե՞րն ենք այդպես: Ոչ, բարեկամներ: Կարամզինի ռուսական պատմության հիանալի գրքում փառք է տրվում այն իմաստուն ռուսներին, որոնք գնացին ու իրենց համար օտարազգի իշխողներ բերեցին, որով եւ ստեղծվեց միապետական Ռուսիան: Գոստոմիսլը՝ այն մարդը, որը խորհուրդ տվեց նորմաններից իրենց գլխին իշխանավոր բերել, «արժանի է անմահության եւ փառքի մեր պատմության մեջ»:
Բայց Աբովյանի խոսքը շատ ավելի հուզիչ ու կտրուկ է՝ «Օրհնվի՛ էն սհաթը, որ ռսի օրհնած ոտը հայոց լիս աշխարհը մտավ»: Ախր, ինչպես միշտ, «մերն ուրիշ է»: Գոյության հարց էր: Ռուսաստանի պայմաններն անհամեմատելի էին Պարսկաստանի հետ: Քրիստոնյա հայի համար՝ դժոխքի ու դրախտի տարբերություն:
Մեր կայսերապաշտ ռուսոֆիլները մինչեւ հիմա էլ, կարող է թվալ, որ Աբովյանի այս բառերով են առաջնորդվում: Բայց իրականում նրանք ռուսոֆիլ են ոչ թե «օրհնված սհաթի» եւ հայերին փրկելու համար, այլ արդեն սկզբունքով: Ռուսաստանը լավ է եւ վերջ: Պատճառները շատ են: Իսկ եթե կարճ՝ գործում է կայսրության իներցիան: Ընտրությունների ժամանակ, խաչ քաշելով բոլոր թեկնածուների վրա, գրում են՝ Պուտին: Երազում են կայսրության վերականգնման մասին:
Այդ մարդիկ թերեւս այնքան էլ շատ չեն մեր հասարակության մեջ, բայց կան: Եղել են անկախությանը դեմ քվեարկողներ, իսկ եթե հիմա լիներ հանրաքվեն, ավելի շատ կլինեին: Կան համառորեն հայերեն չխոսողներ, հայկական մշակույթը չսիրողներ եւ նույնիսկ արհամարհողներ, հայերին, այսինքն՝ հենց իրենց, չսիրողներ, չհարգողներ… Միլիոնավոր հայերի մեջ ինչ տեսակ մարդ ասես, չի պատահում: Պետք է համակերպվել այդ փաստի հետ, հասկանալ, որ գաղափարները եւ համոզմունքները չեն մեռնում՝ մեռնում են դրանց կրողները: Կայսրության դրոշմը դեռ երկար կմնա մեր եւ մեր պատմության վրա: Ի՞նչ արած:
Պատերազմի ժամանակ այդ մարդկանց նշանակալի մասը կլինի մարտնչողների կողքին՝ մեր երկրում ամեն պատերազմ գոյության կռիվ է: Միայն իրենց պաշտելի կայսրության դեմ երբեք չեն գնա: Եթե ուզում ենք լավ քաղաքացիներ ունենալ, պետք է համբերատար կերպով դիմանալ եւ փորձել ավելի ռեալ մոտեցումների բերել եթե ոչ նրանց, ապա գոնե նրանց սերունդներին:
ԱՐՄԵՆ ՊԵՏՐՈՍՅԱՆ
«Առավոտ» օրաթերթ
17.02.2015
