1906 թվականին ռուս գրող եւ աստվածաբան Դմիտրի Մերեժկովսկին հոդված էր հրապարակել, որի վերնագիրը ռուսերեն հնչում է այսպես՝ «Грядущий хам»: «Хам»-ը դժվար թարգմանելի մի երեւույթ է, մի անձնավորություն է, որին կարելի է նկարագրել որպես տգետ, անկիրթ, ագրեսիվ, մի մարդ, որն ինքնադրսեւորվում է դիմացինին վիրավորելու, նրա վրա հարձակվելու միջոցով: Գրողը ճշգրտորեն կանխատեսել էր, որ իր երկրում շուտով իշխելու է հենց այդ տեսակը: Ավելի լայն իմաստով, նա կանխազգացել էր ոչ միայն բոլշեւիկների հեղափոխությունը, այլեւ Առաջին աշխարհամարտը:
Բայց հեղինակը փորձում է նաեւ բացատրել, թե որտեղից են գալիս սպասվող վայրագությունները: Եվ խնդրի արմատը նա տեսնում է նյութապաշտ, «բյուրգերական» անտարբերության եւ սահմանափակության մեջ: «Խոհեմ, կուշտ քաղքենիությունից մինչեւ խելահեղ, սոված գազանությունը մի քայլ է, – գրում է Մերեժկովսկին, – ոչ միայն մարդը մարդու, այլեւ ժողովուրդը ժողովրդի համար է գայլ: Իրար փոխադարձ հոշոտելուց փրկում է միայն փոխադարձ վախը՝ դա չափից դուրս թույլ սանձ է կատաղած գազանների համար»:
Այստեղ կա պարզորոշ ակնարկ 17-րդ դարի անգլիացի փիլիսոփա Թոմաս Հոբսի տեսությանը, ըստ որի, մարդկանց «բնական վիճակը» իրար ոչնչացնելու ձգտումն է, եւ դրա դեմը հնարավոր է առնել միայն իշխանությամբ, պետության հզոր ուժով: Կամ՝ 20-21-րդ դարերում մենք կավելացնեինք՝ միջազգային իրավունքի մեխանիզմներով: Արդյոք դրանք կարողանո՞ւմ են զսպող, սանձող դեր խաղալ: Ինչպես տեսնում եք՝ ոչ: Ո՛չ ազգային մակարդակով է հաջողվում զսպել ամբոխի ստորին բնազդները (որոշ տեղերում, օրինակ, հիմա Հայաստանում, դրանք խրախուսվում են), ոչ էլ՝ միջազգային:
Որպես դրա «հակաթույն» գրողը նշում է ժողովրդի, քրիստոնեության եւ մտավորականության միասնականացումը: Մասնավորապես, քրիստոնեության մասին նա գրում է. «Քրիստոսը բացահայտել է մարդկանց համար, որ Աստված ոչ թե իշխանություն է, այլ սեր է, ոչ թե արտաքին ուժ է, այլ՝ սիրո ներքին ուժ: Սիրող մարդն իր սիրո առարկային ստրկություն չի ցանկանում: Նրանց մեջ չկա որեւէ այլ իշխանություն, քան սիրո իշխանությունը, բայց դա ոչ թե իշխանություն է, այլ՝ ազատություն»:
Կարդացեք նաև
Այս դաժան իրականության մեջ դա գուցե արտառոց է հնչում: Բայց պետք չէ դրան արձագանքել արագ՝ «ֆեյսբուքյան» ոճով: Արժե մտածել:
Արամ ԱԲՐԱՀԱՄՅԱՆ
Jean-Jacques Rousseauի իմաստասիրական վերլուծումներուն եզրակացութիւնը այն է որ սակայն, մարդ արարածը, ինքնին, խորքին մէջ՝ լաւ ու բարի է: Ի սկզբանէ, մարդուն բնոյթը, բնութիւնը, հիմնականօրէն լաւ է:
Սակայն ժամանակի ընթացքին, այդ բնութիւնը իսկ կը փոխուի: Ընկերութեան ու զայն կառավարողների յանցանքներով:
Երբ որ կը գոյանայ՝ ընկերութիւն, société, եւ այդ ընկերութիւնը հիմնուած չըլլար հաւասարութեան, ազատութեան եւ արդարութեան իսկական հիմքերու վրայ, շատ մարդիկ, կը չարանան: (Ի դէպ, անհատապաշտ ազատութեան մասին չէ խօսքը, այլ քաղաքացիական ազատութեան: )
Իսկ մարդկային ընկերութեան պատասխանատուն՝ քաղաքական իշխանութիւնն է, պետութիւնն է:
Հետեւաբար, ըստ այս իմաստասիրական մօտեցումին, մարդուս գազանութիւնը՝ բնական չէ : Ընդհակառակը: Սակայն դա արդիւնքն է ընկերային հաւաքականութեան վատ կազմուածքին, եւ վատ կառավարումին:
Իսկ այդ գործընթացը, վերջի վերջոյ, կը փոխէ մինչեւ իսկ մարդկութեան բնոյթը:
* Երկար տեւողութեան վրայ, հաստատ բան է որ ժողովուրդները՝ են, այն ինչ որ իրենց էութիւնը կը դարձնէ, կառավարութիւնը * :
Մ. Հայդուկ Շամլեան
Յ.Գ. Այսինքն, եթէ վերոյիշեալ, Rousseauի այդ տեսութեան հիման վրայ, որպէս օրինակ պիտի առնենք՝ Հայաստանն ու Արցախը, ապա տուեալ հայ ժողովուրդի մարդկային էութեան ապականումի ժամանակամիջոցը՝ սովետական երկարատեւ դրուագն է:
Անշուշտ չօգնեց այն իրողութիւնը որ, անկէ ետք, որեւէ ջանք իսկ չկատարուեցաւ այդ գործընթացի հետեւանքները դարմանելու: Այլ նոյնիսկ, ընդհակառակը:
Ականատես ենք նաեւ այն իրողութեան, որ Սովետի ժամանակ եւ Անկախութենէն ետք՝ ուրիշ երկիրները արտագաղթած այդ հայերը, չկարողացան իրենց իրենց «բուժել», վերադառնալ իրենց նախնական, լաւ ու բարի բնոյթին: Անշուշտ կախում ունի նաեւ, թէ այդտեղից ուր գնացին, եթէ իրենց նոր բնակութեան վայրը, հակառակ ազդեցութեամբ, պիտի կարենար վերահաստատել իրենց նախնական մարդկային բնոյթը: Օրինակի համար, ԱՄՆ-ն, աշխարհի ամենասոսկալի գազանանոցն է… կարգին ջունգլի…
[այս ամէնուն մէջ, պէտք չկայ միշտ նշելու, որ միշտ էլ անշուշտ բացառութիւններ կան… բայց ատոր ալ, ֆրանսացիները կ’ըսեն՝ l’exception confirme la règle…]