ՀԱՅԿԱԿԱՆ ԺԱՄԱՆԱԿ
Գլուխ քսանհինգերորդ
ՊԱՐՏՈՒՍԻ ԳԵՐԻՆԵՐԸ
Էլի Ղուկասից ու Էդոյից շատ շուտ եմ զարթնել, չնայած մինչեւ գիշերվա չորսը հենց իրենց ու Ռոլանդի հետ էի բլոտ խաղում, եւ ահա վերստին իրենցից շուտ զարթնած՝ երկրորդ օրվա իրադարձություններին եմ փորձում անդրադառնալ, եւ էս անդրադարձս չափազանց էական է ու չափազանց էական է առաջին հերթին էն իմաստով, որ այն, ինչ փորձելու եմ նկարագրել, ինձանից բացի ոչ ոք նկատած չի լինի, չնայած շատ էլ ակնառու եւ ակնհայտ իրադարձություն էր, ու չնկատածներն էլ չեն նկատել երեւի էն պատճառով, որ չեն ուզեցել նկատել, որովհետեւ չափազանց դժվար էր չտեսնել ու չնկատել, որ գլխավոր բանախոսությունների էդ առավոտ ամեն օրվա պես Անթիլիասի ժողովարանի նախասրահում շարված տվյալ օրվա սփյուռքյան թերթերից մեկի մեջ ամբողջությամբ արտատպված էր Վանոյի՝ «Հայկական ժամանակին» տված հարցազրույցը, եւ երբ ժողովարանում մեր գրողական համահայկական համագումարի երկրորդ աշխատանքային օրն սկսվեց, ու երեք գլխավոր բանախոսներից առաջինն անցավ արդի գրականության գլխավոր խնդիրներին, էդ պահին դահլիճում նստածների մեծ մասն արդեն Վանոյի հարցազրույցն էր սկսել կարդալ, ու գլխավոր բանախոսների ձայների միալար տոնայնությունը պիտի որ ընթերցողների էդ ընթերցանությանը խանգարեր, բայց, ըստ երեւույթին, չէր խանգարում, եւ ընթերցողները միանգամայն խորասուզված՝ շարունակում էին իրենց էդ ընթերցանությունը, ու էդ պահին Անթիլիասի էդ դահլիճը շատ նման էր մեր Ազգային ժողովի դահլիճին, որտեղ միշտ մեկն ամբիոնից խոսում է, իսկ մնացածներն իրենց տեղերում նստած՝ որեւէ թերթ են կարդում, եւ երբ համահայկականի առաջին երկու գլխավոր բանախոսները մեկ առ մեկ նշեցին ու թվարկեցին սփյուռքյան ու հայաստանյան ներկա ու բացակա բոլոր գրողների անուններն ու ազգանունները՝ բացառությամբ, իհարկե, Վանոյի, ես էդ ընթացքում մտածում էի, որ Վանոն իր էս տարագիր ժամանակահատվածում է՛լ ահագին ընտիր պատմվածքներ ու հոդվածներ գրեց՝ չհաշված իր էդ վերջին հարցազրույցը, որը դահլիճում նստածների մի զգալի մասը շարունակում էր կարդալ, քանի որ գլխավոր բանախոսներից նախավերջինը դեռեւս իր զեկուցումը չէր ավարտել, ու դեռեւս շարունակվում էր արդի հայ գրականության երախտավորների անունների ու ազգանունների անմնացորդ թվարկումը, եւ ում անուններն ու ազգանունները դեռեւս չէին հնչել՝ համբերությամբ սպասում էին, եւ ում անունն արդեն տրված էր՝ նախասրահում ծխում ու սուրճ էին խմում, իսկ մնացածները, ում հաջողվել էր ունենալ Վանոյի հարցազրույցով սփյուռքյան էդ թերթը, խորասուզված շարունակում էին ընթերցանությունը, ու էդ պահին Անթիլիասի ժողովարանն արդեն մեկին մեկ էր նման մեր Ազգային ժողովի դահլիճին, որովհետեւ, մինչ գլխավոր բանախոսներից նախավերջինը շարունակում էր անունների թվարկումը, դահլիճն արդեն կիսադատարկ էր, ու որոշներն աշխույժ ելումուտ էին անում, իսկ ելումուտ չանողները խորասուզված շարունակում էին հարցազրույցի ընթերցանությունը, ու չնայած էդ թերթից չունեի, բայց ես էլ ելումուտ չէի անում ու տեղս նստած էի, որովհետեւ արդեն խոսակցություն կար, թե առավոտից իրիկուն բլոտ եմ խաղում ու համահայկական էդ նիստերին չեմ մասնակցում, եւ ահա՝ էս բոլոր հանգամանքները նկատած ու նկատի ունեցած՝ համառորեն ներկա էի, եւ եթե պետք լիներ՝ էլի՛ կնստեի, բայց էնպես ստացվեց, որ հարցազրույցի ընթերցողներն ու նախավերջին բանախոսը գրեթե միաժամանակ ավարտեցին իրենց ընթերցանությունն ու բանախոսությունը, եւ նախավերջին բանախոսն ամենավերջին անուններն ու ազգանունները մրմնջալով՝ հանկարծակի ձայնը բարձրացրեց եւ համընդհանուր ու համահայկական մի շատ ընդարձակ նախադասություն աղաղակելով՝ բանախոսությունն ավարտեց ու իջավ ամբիոնից, եւ միանգամից վերջին բանախոսի անունը հնչեցրին, եւ վերջինն անմիջապես ամբիոն բարձրացավ, ու էս վերջինի բանախոսության հիմնական նպատակն անտիգլոբալիստական էր, ու էս վերջինն, ի տարբերություն նախորդների, ոչ մի անուն ու ազգանուն չտվեց եւ առանց անունս ու ազգանունս տալու՝ մի գլուխ «Անտիպոեզիայիս» ծանր հետեւանքներից էր խոսում, եւ երբ երրորդ անգամ «անտիպոեզիա» բառն արտաբերեց, ես տեղիցս կտրուկ վեր կացա ու լքեցի դահլիճը, որպեսզի ծանր տեղս չթեթեւացնեի ու մտքերի սպասվող փոխանակությանը չմասնակցեի, մանավանդ որ՝ էդ օրվա նիստը Գրիգորյան Սեյրանն էր վարում, այսինքն՝ ցանկությանս դեպքում ինձ անմիջապես տրամադրվելու էր էդ, ուրեմն, հիմնականում հոգեւոր ելույթների համար նախատեսված ամբիոնը, ու ընդվզումս միանգամայն անհեթեթ կլիներ մանավանդ էն իմաստով, որ էդ վերջին բանախոսի բանախոսության պահին դահլիճում համարյա մարդ չէր մնացել, քանի որ, երբ ինքը երրորդ անգամ «անտիպոեզիա» բառն արտաբերեց, հարցազրույցի ընթերցողներն էլ արդեն դահլիճում չէին, այսինքն, ես մտքերի փոխանակությանը մասնակցելով՝ պիտի խոսեի մի բանախոսության դեմ, որը «Անտիպոեզիայիցս» բեխաբար մի քանի բեյրութահայեր էին լսում, ինչպես նաեւ հայաստանցիներից նրանք, ովքեր առաջին շարքում էին նստած եւ անհարմար էին զգում դահլիճը լքել, ու նաեւ էս հանգամանքները հաշվի առնելով՝ էդ դատարկված դահլիճից ինձ անմիջապես տեղափոխեցի Անթիլիասի եկեղեցի, որ երկու քայլի վրա էր, ու գրպանումս դեռեւս մնացած մի բուռ ազգային դրամ լցնելով դրամաշնորհների արկղը՝ մի շատ մեծ մոմ վերցրի եւ երբ էդ շատ մեծ մոմն արդեն վառել ու խրել էի ավազի մեջ, «Տժվժիկն» ու Ներսես ախպարին հիշեցի ու Ներսես ախպարին հիշելով՝ ակամա զուգահեռ անցկացրի իր էն տժվժիկի ու իմ էս «Անտիպոեզիայի» միջեւ, որովհետեւ «Անտիպոեզիայիցս» արդեն ամբողջ վեց տարի էր անցել, ու էդ վեց տարիների ընթացքում արդեն երեք առավել անհեթեթ գրքեր էի գրել ու տպել՝ ներառյալ էս վեպիս առաջին հատորը, բայց քանի դեռ էս արձակս «անտիպրոզա» չեմ անվանել, որոշ բանախոսներ առայժմ դատապարտված են ընդամենն անտիպոեզիայովս կերակրվել, եւ ահա էդ շատ մեծ մոմս վառած՝ էս անհեթեթություններն էի մտմտում հոգեւոր զեղումների համար նախատեսված էդ կամարների ներքո, բայց բարեբախտաբար շուտով միտքս պարզվեց, եւ մեկից իմ հանապազօրյա ու աշխարհաբար «Հայ մերը» վերագտնելով՝ սկսեցի հատիկ առ հատիկ բառերս ըմբոշխնել, եւ իմ էդ հանապազօրյա ու աշխարհաբար «Հայ մերը» հատկապես Անթիլիասի կամարների տակ էր հրաշալի հնչում, որովհետեւ էդ պահին էդ կամարների տակ ինձանից բացի ոչ ոք չկար՝ նույնիսկ մոմավաճառ չկար, եւ ես անկաշկանդ ու գրեթե բարձրաձայն էի «Հայր մերն» ասում, ու ձայնս կամարների ներքո արձագանք էր տալիս, եւ իմ էդ արձագանքյալ «Հայ մերից» անմիջապես հետո մտածեցի, որ էդ շատ մեծ մոմս հերիք է, որ բոլորիս ու ներառյալ վերջին բանախոսի մեղքերի համար Բարձրյալից թողություն աղերսեմ, ու էդ շատ մեծ մոմը բավարար էր, որ մեջս մի կաթիլ թույն ու չարություն չմնային, ու նաեւ գլոբալիզացվելուս համար Բարձրյալից թողություն խնդրեցի, չնայած գլոբալիզացիայի առումով գրողներից ամենաանբախտը հենց ես եմ, քանի որ՝ գրվածքներիս լեզուն ոչ միայն ամերիկացիներին ու ֆրանսիացիներին է անհասկանալի, այլեւ՝ հայրենակիցներիցս շատերին, եւ ընդհանրապես գլոբալիզացիայի թեմայով որեւէ ասելիք չունեմ, որովհետեւ վարձու գլոբալիստներից ու վարձկան հակագլոբալիստներից հավասարապես եմ խորշում եւ սովորաբար ավելի պարզ ու բնական վիճակներում եմ ինքս ինձ ու այլոց փնտրում, ու էս մտքիցս սկսած՝ արդեն Երեւանում եմ էս նախադասությունս շարունակում ու էս նախադասությունս Երեւանում շարունակելով՝ մտածում եմ, որ եթե ժամանակին էդ վերջին բանախոսի թախանձանքին ընդառաջ գնայի ու «Անտիպոեզիայիս» օրինակներից մեկնումեկն իրեն նվիրեի, ինքը հիմա երեւի էդ նույն գիրքս իբրեւ հակագլոբալիզմի անանց արժեք ներկայացներ, այսինքն, ինչպես տեսնում եք, էսքանից հետո էլ ես էդ մարդու մասին լավն եմ մտածում, այսինքն, մտածում եմ, որ եթե ժամանակին գիրքս իրեն շատ ջերմ մակագրությամբ նվիրած լինեի, դժվար թե իր կողմից պարսավանքի արժանանայի, չնայած, այսուհանդերձ, իմ կյանքում հակառակը մի անգամ պատահել է, այսինքն՝ պատահել է, որ իրեն գրականագետ համարող մեկ ուրիշին էդ նույն «Անտիպոեզիայից» իր ծննդյան օրվա առթիվ չափազանց ջերմ մակագրությամբ նվիրել ու ընդամենը մի քանի օր անց իր կողմից էդ գրքիս հաշվով գրավոր պարսավանքի եմ ենթարկվել, ու էս առումով ձեզ ուզում եմ իրազեկել, որ գրականագետները մեր միակ խավն են, որի որոշ ներկայացուցիչները կարող են եւ ի վիճակի են տվածդ նվերը քննադատել, այսինքն, եթե էդ նվերս ստացածին «Անտիպոեզիայիս» փոխարեն իր ծննդյան օրվա առթիվ մի ժամացույց նվիրած լինեի, շատ հնարավոր է, որ էդ նվերիս էլ անուն կպցներ ու գրավոր ներկայացներ «Գրական թերթի» հերթական խմբագրին, որովհետեւ մեր գրականագետներից ու քննադատներից շատերի խելքը քննադատելու առումով իրենցը չէ, ավելին՝ որեւէ մեկիս քննադատելն իրենց կյանքի գլխավոր իմաստներից է, բայց, այսուհանդերձ, էդ մարդիկ, որպես կանոն, չեն ղմշում էդ «Անտիպոեզիայիս» հազար դրամ տալ ու գրախանութից առնել, որպեսզի հանգիստ խղճով եւ բարոյական հիմքով իրականացնեն իրենց կյանքի իմաստներից էդ ո՛չ երկրորդականը, իսկ ինչ վերաբերում է համահայկականի վերջին բանախոսին, ես չէի կարող իր բազում հեռախոսազանգերից ու խնդրանքներից անմիջապես հետո «Անտիպոեզիաս» առնել ու թռնել համալսարանի իր կաբինետ ո՛չ միայն էն պատճառով, որ թռնելու իմաստով տարիքս արդեն էն չի, այլեւ է՛ն իմաստով, որ ես վաղուց արդեն թարգել եմ բանաստեղծություն գրելն ու, ինչպես տեսնում եք, գլոբալիստական միանգամայն այլ բաներ եմ գրում եւ էս մարդկանց վերաբերյալ էս հատվածը մի քիչ երկարացնում եմ միանգամայն հարգելի ու հասկանալի պատճառով, այն է՝ եթե հենց հիմա էս բաները չգրեմ, հետո հաստատ չեմ գրի, որովհետեւ Բեյրութից հենց նոր վերադարձել ու դեռեւս տաք եմ եւ եթե էդ խավի էդ ենթախավի մասին էս պահին չխոսեմ, հետո երեւի վերստին մոռանամ դրանց գոյության մասին, ու դուք էլ երբեւէ չեք իմանա, թե ինչո՞ւ է մարդ արարածը գրականագետի ու գրաքննադատի զբաղմունքն ընտրում մեր օրերում, երբ ո՛չ հոնորար կա, ո՛չ կոչումների համար լուրջ փող են ստանում եւ ո՛չ էլ՝ կարգին աշխատավարձ, ու չնայած գրողներիս դեպքում էլ են էդ նույն հարցերը ծագում, բայց գրողների հարցում պատասխան ունեմ, այն է՝ գրողներն անբուժելի ու երեւակայական հիվանդներ են, ավելի ճիշտ՝ երեւակայության հիվանդներ, որոնց զգալի մասը հիվանդության բարձրակետում հանկարծակի որոշում է վերափոխել էս աշխարհն ու էս կյանքը, ու էս հանգամանքը տաղանդի առկայության հետ որեւէ առնչություն չունի, ավելին՝ անձնական դիտարկումներս ցույց են տվել, որ տաղանդի քչության կամ իսպառ բացակայության դեպքում՝ էս աշխարհն ու էս կյանքը վերափոխելու էդ անխառն մարմաջն ավելի առարկայական ու շոշափելի է դառնում, ու չնայած հատկապես էդ դեպքերում է գրողը ծաղրի ու ծիծաղի առարկա դառնում, այդուհանդերձ, գրողական էդ հիվանդությունն իր գոյության իրավունքը նվաճել է դեռեւս նախահոնորարյան ժամանակներում, երբ գրականագիտությունն ու գրաքննադատությունը մանավանդ Հայաստանում բացակայում էին միանգամայն հարգելի պատճառներով, եւ երբ սովետական ժամանակաշրջանում գրականագիտությունը Հայաստանում առաջացավ ու բոլորեքյան տարածվեց, դրա հետ մեկտեղ առաջացավ նաեւ առողջ՝ ո՛չ հիվանդ գրողի տեսակը, եւ էդ միանգամայն առողջ գրականագետներն ու գրողները, առաջինները լինելով, անմիջապես նկատեցին ու սիրեցին իրար եւ իրար բաց չեն թողել նույնիսկ էսօր, երբ վերացած են ամեն տեսակ հոնորարներն ու վարձավճարները՝ բացառությամբ պետական ու նախագահական մրցանակների, եւ եթե մի գեղեցիկ օր էս երկուսն էլ վերանան, միեւնույն է, արդեն հույս չկա, որ էդ պատահաբար առաջացած խավը հիվանդներիս ջանից երբեւէ պոկ կգա, ու չնայած վաղուց չկա էն պետությունը, որ սրանց մոգոնել էր, բայց սրանք կան եւ պնդաճակատորեն պնդում են, որ էս նոր պետությանն էլ են իրենք չափազանց անհրաժեշտ, եւ ահա մոտեցել ու հասել ենք էն վտանգավոր պահին, երբ ահա-ահա՝ էս նոր պետությունն էլ է սկսում կարծել, թե ինքն էլ մարդկային էդ տեսակի կարիքն ունի, ու չնայած մշտապես համոզված եմ եղել, որ մարդկային էդ տեսակը որեւէ ֆորմացիայում չի կորչում, այդուհանդերձ, էս անգամ հույս ունեի, որ գոնե գրականության շրջակայքում չի պահպանվի, բայց, փաստորեն, չարաչար սխալվեցի, ու հիմա ճարահատյալ մտածելով, որ ընթացիկ գրականության շրջակայքում ավելորդը հենց ես եմ, արդեն մտածում եմ պատռել Բեյրութում գրած էս վերջին էջերս, որ իրենց էության մեջ վրեժխնդրության տարրեր են պարունակում ու ամենեւին հարիր չեն ժամանակ առ ժամանակ մոմ վառող ու ժամանակ առ ժամանակ աղոթող մեկին, բայց ոչ միայն չեմ ջնջում, այլեւ մտովի Բեյրութ եմ վերադառնում, որովհետեւ, երբ էդ մեծ մոմս վառել ու Անթիլիասի կամարների տակ աղոթքս էի մրմնջում, հանկարծ ականջներիս մեջ վերստին տժժաց «անտիպոեզիա» աղաղակը, ու մտածելով, որ ականջներս են ձեն տալիս, հետ-հետ գնալով՝ մեջքանց դուրս եկա եկեղեցուց եւ երբ արդեն դրսում էի, «անտիպոեզիա» աղաղակն առավել ահագնացավ, ու ես հասկացա, որ անձամբ վերջին բանախոսի աղաղակն է, որովհետեւ բարձրախոսները բակում էլ էին դրված, ու չնայած շատ զիլ բարձրախոսներ էին, բանախոսներն էլ իրենց հերթին էին բղավում՝ ընդօրինակելով Արամ կաթողիկոսին, որի նախորդ օրվա բացման խոսքը շատ բարձրաձայն ու շատ տպավորիչ էր, եւ երբ «անտիպոեզիա» աղաղակն իր գագաթնակետին հասավ, ես հասկացա, որ գլխավոր բանախոսներից էդ վերջինն առանձնապես բարձր նոտա վերցնելով՝ ահա վերջապես ավարտում է բանախոսությունը, եւ երբ ամեն ինչ խաղաղվեց, եւ բանախոսներն ու մի քանի ունկնդիրները դահլիճից դուրս եկան, եւ երբ վերջին բանախոսն ինձ հարցրեց՝ «հը՞. զեկուցումս լսեցի՞ր», ես իրեն պատասխանեցի ու ասացի՝ «հա՛, էստեղ նստած լսում էի. չտեսնված զեկուցում էր», եւ երբ մոտեցա Էդոյին, Ղուկասին ու Յուրային, Ղուկասն ինձ ասաց՝ «էդ ո՞ւր էիր թռել», ու ես ասացի՝ «եկեղեցում էի», եւ Էդոն ասաց՝ «ձրի մոմ ա տեսել՝ մի գլուխ վառում ա», եւ Ղուկասն ինձ ասաց՝ «ասեիր՝ մենք էլ վառեինք. էս զեկուցումներից գլուխներս ուռան», եւ երբ հարցրի՝ «էս վերջին զեկուցումն ինչի՞ մասին էր», Էդոն ասաց՝ «ասում էր, որ պոեզիայի դաշտն ընենց էս չորացրել, որ էդ դաշտում արդեն նույնիսկ մոլախոտ չի բուսնում», եւ Ղուկասն ինձ ասաց՝ «մնայիր՝ լսեիր. մեզնից ե՞ս խոսք քաշում», եւ ես ասացի՝ «էդ զեկուցումը «Գրական թերթում» մի քանի անգամ կարդացել եմ», եւ Ղուկասն ասաց՝ «որ մի քանի անգամ կարդացել ես, էլ խի՞ ես մեզ հարցուփորձ անում», եւ Յուրան ասաց՝ «շատ եք չափազանցնում. էդ զեկուցումն ընդամենը յոթ անգամ ա տպվել», ու էդ պահին մեջս ահագին չարություն կար, իսկ հիմա՝ էս պահին Երեւանում էդ չարությունիցս հետք անգամ չկա, եւ հիմա մտածում եմ՝ էս պարտադիր մի քանի տողս էլ կգրեմ ու կթռնեմ «Եվրոֆուտբոլ» կամ «Տոտո» եւ հընթացս նաեւ մտածում եմ, որ հենց ե՛ս եմ գրականության տարածք ներխուժածներից ամենաանկոչը, ու արդեն չեմ մտածում՝ ինչու զեկուցողներն իրենց ընդարձակ ցուցակներում Վանոյին չհիշեցին, այլ, ընդհակառակը, մտածում եմ, որ Վանոն գլուխը լավ պրծացրեց էս ամեն ինչից, ու նաեւ մտածում եմ, որ, այնուամենայնիվ, Բեյրութ գնալս էլ առանձնապես սխալմունք չէր, մանավանդ որ՝ էդ ամբողջ շաբաթ մեր գրողներն իրենց չափազանց համեստ էին պահում, որովհետեւ Փարաքարից սկսած՝ համոզվել էին ու Բեյրութում էլ շարունակում էին համոզվել, որ մեջներիցս միակ ճանաչվածն, այնուամենայնիվ, Արամայիս Սահակյանն է, իսկ ինչ վերաբերում է ինձ, ես արդեն մի քանի օր է՝ Երեւանում եմ եւ արդեն գրողների, գրականագետների ու նորմալ մարդկանց միջեւ տարբերություն չեմ դնում, որովհետեւ, եթե որոշ ժամանակ գրող ու գրականագետ չես տեսնում, էդ մարդկանց նույնիսկ կարոտում ես, ու էս կապակցությամբ էս պահին մարդկայնորեն նաեւ մտածում եմ, որ գրականագիտությունը հատկապես Հայաստանում է անմահ, որովհետեւ եթե մեր էս վաստակաշատները չշարունակեն մեր գրքերի մասին լավուվատ բաներ գրել, էդ մարդկանց վայ թե դեկանությունից ու ամբիոնի վարիչությունից հանեն, եւ եթե էդ լավուվատ բաները պարբերաբար չգրեն, ընդունող հանձնաժողովներ է՛լ չեն կարողանա սողոսկել, չնայած վաղուց արդեն չեն սողոսկում եւ իրենց ուշիմ ասպիրանտներին են փորձում սողոսկեցնել, այսինքն՝ մեր անկատար ու թերի գրվածքների շնորհիվ իրենք իրենց հացը կատարելապես են գտնում, ու էս առթիվ չեմ կարող չհիշել, որ անխտիր բոլոր շիրազագետներն ավելի լավ էին ապրում, քան ինքը՝ Շիրազը, ու մեղավորը ոչ թե գրականագիտությունը ճշգրիտ գիտություն դարձրած պետությունն էր, այլ՝ բոլորս, քանի որ բոլորիս լուռ համաձայնությամբ եւ նույնիսկ պահանջով է հայ գրողի չարքաշ վիճակը հարատեւում, որովհետեւ հայ մարդը կուշտ գրականագետ, քաղաքագետ, դեպուտատ ու մինիստր միշտ պատրաստ է տեսնել, բայց երբ հայը հանկարծ կուշտ գրող է տեսնում, ուղեղի որդերն սկսում են շարժվել, եւ եթե երբեմն հայ մարդը կուշտ գրողին, այնուամենայնիվ, հանդուրժում է, ապա՝ միայն էն դեպքերում, եթե էդ կուշտ գրողը դեպքերի բերումով քաղաքագետ, դեպուտատ կամ մինիստր է դառած լինում, բայց, այսուհանդերձ, հայ մարդը հետեւողականորեն պնդում ու պահանջում է, որ հենց գրո՛ղն առաջնորդի ազգին, ընդ որում՝ հենց սովա՛ծ գրողը պիտի առաջնորդի, ու շատ դեպքերում, կարիքից ու սովից դրդված, սոված ու ծարավ հայ գրողը ճարահատյալ հանձն է առնում առաջնորդել, եւ քանի որ փառքի ու փառասիրության հանգամանքը հատկապես գրողական հոգիներում է առկա, կարիքի ու զրկանքի մեջ տապակվող հայ գրողն անգամ ինքն իրեն հարց չի տալիս, թե՝ ո՞ւր պիտի առաջնորդի մի ազգի, որի գրեթե բոլոր ներկայացուցիչներն իրենից լավ են ապրում, ու էս ասածներս ոչ միայն հայ գրողին է վերաբերում, այլեւ՝ հայ մտավորականին ընդհանրապես, ու էս ընդհանրացումն էսպես հանկարծակի ու էսպես հապճեպ արեցի, որպեսզի վերստին հնարավորություն ունենամ ինքս ինձ տեղափոխել յոթանասունվեց թվական ու վերադառնալ օգոստոսի լույս ութի տեղատարափի ջրերում տոչորվող Լիզային եւ ինձ, որովհետեւ էս վեպիս շահերն արդեն պահանջում են անհապաղ վերադառնալ, ու հիմա միանգամայն պատրաստ եմ այդ անել, մանավանդ որ՝ բեյրության ասելիքս ժամանակավորապես ավարտեցի եւ Բեյրութի էդ մի շաբաթվա մեր կյանքին առավել մանրամասն կանդրադառնամ, երբ վեպիս շահերը վերստին պահանջեն այդ անել:
Այդուհանդերձ, ես եւս մի քանի րոպե ինձ ու ձեզ Բեյրութում կպահեմ, որովհետեւ Բեյրութն է՛ն քաղաքն է, ուր քրիստոնյա ու մահմեդական արաբները մի քանի տարի կոտորում էին իրար, բայց էսօրվա օրով իրար հետ լավ էլ հաշտ են եւ նույնիսկ իրար աղջիկ են տալիս, եւ ոչ միայն իրենց միջեւ գոյություն ունեցած թշնամությունն է իսպառ վերացել, այլեւ իրենց էդ երբեմնի թշնամական ու գերլարված տարիներից զանազան զավեշտական պատմություններ են հիշում ու պատմում, ու չնայած էդ թվերին բեյրութահայությունն իրեն հնարավորինս չեզոք էր պահել, բայց իրադարձություններից լրիվ զերծ մնալ, բնական է, չէր ստացվել, ու բեյրութահայերն էլ էին էդ թվերից զավեշտական պատմություններ պատմում, ու էդ պատմություններից ամենազավեշտականն Անթիլիասի Շնորհ անունով հոգեւորականի հետ տեղի ունեցածն էր, որի համառոտ բովանդակությունը հետեւյալն է. երբ բեյրության պատերազմի էդ մղձավանջային տարիներին մահմեդական զինյալները ներխուժում են Բեյրութի հայկական եկեղեցիներից մեկը, էդ պահին Շնորհ անվանյալ հայ հոգեւորականը պատարագ մատուցելիս է լինում, եւ երբ մահմեդական զինյալները ավտոմատները պահելով հայր Շնորհի վրա՝ պահանջում են, որ վերջինս պատարագային իր խոսքում անդրադառնա նաեւ մահմեդական Հուսեյն եւ Հասան սրբերին, հայր Շնորհն իրեն չկորցնելով՝ մեր ոսկեղենիկ հայերենով արտասանում է հետեւյալ նախադասությունը՝ «եւ մինչ ձկնորսները յուրյանց ուռկանները կը հյուսեին, առաքյալները ծովեզերք հասան», եւ մահմեդական զինյալներն իրենց էդ երկու սրբերի անունները լսելով՝ միանգամայն բավարարված շառները քաշում ու հեռանում են Բեյրութի էդ, ուրեմն, հայկական եկեղեցուց, ու էս պատմությունն ականատեսներն էին մի քիչ իրարից տարբեր պատմում, ու տարբերակները մի քանիսն էին, եւ հայր Շնորհն իր հետ պատահածն ուրիշներից լսելով՝ բեղի տակ ինքնագոհ խնդմնդում էր, ու էդ բոլոր տարբերակներն էլ հավասարապես իր սրտով էին, ու գլուխն իմաստալից տմբտմբացնելով՝ էդ բոլոր տարբերակներին էլ հավասարապես հավանություն էր տալիս՝ պատմողներին մեծահոգաբար հեղինակային իրավունք շնորհելով, եւ երբ իրեն ասացի, որ էդ պատմությունը վեպիս մեջ եմ մտցնելու, բեղի տակ մեծահոգաբար ժպտաց ու ասաց. «Եթե գրելու առավել հետաքրքրական բան մը չունիք, հրամմեցե՛ք»:
Ես արդեն շեղվելու տեղ ու պատճառ չունեմ եւ արդեն վերջնականապես՝ առանց դեսուդեն ընկնելու վերադառնում եմ հազար ինը հարյուր յոթանասունվեց թվականի օգոստոսի լույս ութի էն տեղատարափին, չնայած ինձ համար հեչ պարզ չի՝ էս վերադարձս ինչքանո՞վ է ձեզ համար հետաքրքիր, ու եթե մինչ երեկ առնվազն Իսրայելյան Աննայի համար հետաքրքիր էր, երեկվանից սկսած՝ իր համար էլ էս ամենն անհետաքրքիր դառավ, որովհետեւ երեկ, երբ ինքն ինձ հարցրեց՝ «քո ու էդ Լիզայի միջեւ ամենավերջում գոնե մի բան լինո՞ւմ է», եւ երբ պատասխանեցի ու ասացի՝ «ոչ մի բան էլ չի ըլնում», ինքը հիասթափված ու հուսահատված ասաց. «Ուրեմն, էսքան ժամանակ իզուր ե՞մ կարդացել»: