ԵՐՈՒՍԱՂԵՄԻ ՀԱՅԿԱԿԱՆ ԹԱՂԱՄԱՍԸ «Երուսաղեմ» թարգմանաբար նշանակում է՝ «խաղաղության քաղաք»։ Սակայն, ի հեճուկս անվան, այս սրբավայրը հազարամյակներ ի վեր կռվախնձոր է ու պատերազմների թատերաբեմ։ Երուսաղեմում է գտնվում Լացի պատը, որ Սողոմոնի տաճարից մնացած միակ կանգուն հատվածն է, հրեաների գերագույն սրբությունը։ Երուսաղեմում է Օմարի տաճարը, որը մահմեդականությունը համարում է Մուհամեդ առաքյալի համբարձման տեղավայր։ Վերջապես, Երուսաղեմում Վիա Դոլորեզեն է, Քրիստոսի Շիրիմը, Համբարձման վայրը։ Բոլոր թվարկվածները գտնվում են Հին քաղաքում, որը պարսպապատ է։ Հին քաղաքի պարիսպներից դուրս առաջին անգամ 1853թ. լոնդոնաբնակ մի հրեա վաճառական թուրքահպատակ իր կնոջ անվամբ հողակտոր գնեց, որի վրա շինություն բարձրացավ։ Այլ հրեաներ, որոնք Օսմանյան կայսրությունում հողի սեփականության իրավունքից կարող էին օգտվել, հետեւեցին այդ օրինակին։ Վերջապես, 1885-ին Բազելում գումարվեց Հրեական համաշխարհային կոնգրեսը, որը ընդունեց հայրենադարձության ծրագիրը։ 1887-ին հայրենադարձների առաջին սերունդը գրեց «Ա8217Տիքվա»-ի բառերը եւ մեղեդին, որը հետագայում դարձավ Իսրայելի պետության հիմնը։ Այնուհետեւ, անցյալ դարի վերջերից մինչ մեր օրերը մի հսկայածավալ քաղաք փռվեց Երուսաղեմի պարիսպներից դուրս, որն այսօր կոչվում է Նոր Երուսաղեմ եւ որը արաբ-իսրայելական արդի կոնֆլիկտում առանձնապես տարաձայնություններ առաջ չի բերում։ Այլ է Հին Երուսաղեմի կարգավիճակի խնդիրը։ Արդեն թվարկվեցին սրբությունները, որոնցից որեւէ մեկը զիջելը որեւէ դավանանքի հետեւորդների համար միանգամայն անընդունելի է եւ գրեթե սրբապղծություն։ Հին քաղաքը բաղկացած է չորս հատվածներից, եւ սեփականության իրավունքով պատկանում է համապատասխանաբար քրիստոնյաներին, մահմեդականներին, հրեաներին (հուդայականներին) եւ հայերին։ Հայերին է պատկանում Հին քաղաքի տարածքի 1/5-րդը, քրիստոնեական եկեղեցու առաջին պատրիարքի՝ Հակոբոս Տեառնեղբոր Աթոռը, վերջապես Սուրբ Հարության տաճարի մուտքի իրավունքը Համբարձման տոնին։ Դարեր շարունակ Տիրոջ Համբարձման օրը միայն Հույն Օրթոդոքս եւ Հայ Առաքելական եկեղեցու հետեւորդները իրավունք ունեն մուտք գործել քաղաքի քրիստոնեական հատվածում գտնվող սուրբ Հարության տաճարը։ Ընդսմին, մուտքը երկաթե ճաղավանդակով կիսվում է։ 1800-900-ականներին Զեյթունի եւ Կիլիկիայի հայկական շրջաններից բազմիցս հավատացյալներ են գնացել Երուսաղեմ, որպեսզի տաճար մտնող հայկական թափորը սակավամարդ չլինի, եւ հույները ճաղավանդակը չտեղաշարժեն։ Հայկական թաղամասը սկիզբ է առնում Յաֆֆայի դարպասներից, գլխավոր պողոտան կոչվում է Արարատյան, մայր շինությունը սբ. Հակոբյանց տաճարն է, որը, ըստ ավանդության, կառուցվել է նույն վայրում, ուր Եդեսիայի հայազգի Աբգար արքայի կինը՝ Հեղինեն, ամփոփել է առաջին քրիստոնյա նահատակ առաքյալի՝ Հակոբոս Զեբեդիայի գլուխը, 46 թվականին։ Նույնիսկ քրիստոնեական պարականոն գրականության մեջ դրվագներ կան, ուր նկարագրվում է, թե ինչպես են Հեղինե թագուհին եւ Մարիամ Աստվածածինը ներկայիս Հայկական թաղամասի տարածքում կառուցված խորանների ու մատուռների տեղերում նստած զրուցել, Փրկչի խոսքը քարոզել ու միմյանց մխիթարել։ Հայաստանում քրիստոնեությունը պետական կրոն հռչակվելուց հետո, բազմաթիվ հայ նախարարներ վանքեր են կառուցում Սուրբ քաղաքում, որոնք հետագայում առիթ եւ հիմք են դառնում այդ տարածքները Երուսաղեմի հայոց պատրիարքարանի սեփականություն ճանաչելու համար։ Մինչեւ իսկ պատմագրական նյութերում պահպանված եւ քանիցս մեջբերված են հրովարտակների տեքստեր, որոնք ճանաչում են հայերի իրավունքները ընդարձակ տարածքների եւ դրանց վրա գտնվող շինությունների հանդեպ։ Այդ գրություններից ամենաէականը թերեւս Մուհամեդ առաքյալի ձեռամբ գրված եւ հայերին շնորհված հրովարտակն է։ Նույնաբովանդակ սուրբ գրություններ հայերին են շնորհել նաեւ ինքը՝ Օմարը, հռչակավոր Սալահ-Էդ- Դինը եւ իսլամի մյուս առաքյալները։ Սուրբ քաղաքի տարածքում թաղամասը ինքնին այնպիսի հարստություն է, որ պատրիարքարանում ու թանգարանում պահվող այլ կրոնական-մշակութային արժեքների թվարկումը կարելի է զանց առնել, թեեւ դրանց թվում կան անզուգական մասունքներ։ Արդեն հիշատակված Տեառնեղբոր պատրիարքական Աթոռին բազմել են միասնական եկեղեցու հաջորդական պատրիարքները՝ մինչեւ Քաղկեդոնի Տիեզերական ժողովում քրիստոնյաների հատվածական բաժանում։ Այնուհետ այդ գահավորակին բազմելու իրավունք ունի միայն Երուսաղեմի հայոց պատրիարքը՝ տերունական տոների, օծման հանդիսությունների, պատարագների ընթացքին։ Երուսաղեմի հունաց պատրիարքը երկրորդ եւ վերջին քրիստոնյա հոգեւորականն է, որ բազմում է այդ Աթոռին, այն էլ կյանքում միայն մեկ անգամ՝ իր գահակալման արարողությանը։ Նույնիսկ աշխարհիկ արժեքներ կան մասունքների թվում, օրինակ Նապոլեոն Բոնապարտի թիկնոցը, որ նա կրել է Եգիպտական արշավանքի ընթացքում իբրեւ Քերիբ, եւ նվիրել է Յաֆֆայի հայկական սբ. Գեւորգ եկեղեցու միաբանությանը։ Մասունքների նկատմամբ հոգատար լինելը հպարտություն է ինքնին, բայց ավելի մեծ հպարտություն են ներշնչում գորովանքն ու անձնվիրությունը, որով հայերը պահպանել են Երուսաղեմի հայոց պատրիարքության գանձերը պատմության քառուղիներում։ Նույնիսկ ծանրագույն ժամանակներում, երբ Երուսաղեմի տիրակալները հարկահավաքությամբ կալանել են պատրիարքարանի գրեթե ողջ ունեցվածքը, հայերը աշխարհի չորս ծեգերից նվիրատվությամբ՝ ցանկացած, կամայական պարտադրված, երբեմն աստղաբաշխական թվացող գումարներ են հանգանակել՝ այդ գանձերը վերադարձնելու համար։ Անգամ մեր պատրիարքներից մեկը պատմության մեջ մնացել է Գրիգորիս Շղթայակիր անվամբ, որովհետեւ ցուպը ձեռքին անցել է գրեթե ողջ Մերձավոր Արեւելքը, հանգանակել գումարներ ու վերադարձրել Երուսաղեմի հայոց տաճարներից գերեվարված մասունքները։ 20-րդ դարում հայերը Երուսաղեմում կառուցեցին Գյուլբենկյան գրադարանը, Թարգմանչաց վարժարանը, Մարտիկյան թանգարանը եւ այսօր էլ շենշող ու օծյալ են պահում Հայկական թաղամասը Սուրբ քաղաքում։ Իսկ միջազգային բանակցություններում, որոնք ընթանում են Երուսաղեմի կարգավիճակի շուրջ, հայերը կարծես թե հակված են նույն կարգավիճակը նախընտրելու, ինչ կտրվի Երուսաղեմի քրիստոնեական թաղամասին։ ԼՈՒՍԻՆԵ ՊԵՏՐՈՍՅԱՆ