Որքան ուժեղ է ցավը, այնքան բարձր է այդ ցավից ծնված ճիչը, որ գրականությունն է

(Բանաստեղծ Անատոլի Հովհաննիսյանի հետ զրուցում է արձակագիր, հրապարակախոս Սեյրանուհի Գեղամյանը )

 – Ամիսներ առաջ, երբ քո բացակայությամբ տեղի ունեցավ «Ֆրանսիական նամականի» գրքիդ շնորհանդեսը, զգացի, կարծես  ինչ-որ կարևոր բան թերի մնաց: Բարձր գնահատականներ հնչեցին, մանրակրկիտ վերլուծություններ կատարվեցին, սակայն տեղի չունեցավ երկխոսություն բանաստեղծի և ընթերցողի միջև: Մինչդեռ ասելիք և լսելիք շատ կար, մանավանդ քո պարագայում, երբ 6-7 տարի բացակայում ես հարազատ միջավայրից: Դա առիթ տվեց մտածել մի հեռակա հարցազրույցի մասին, որը կարող է լրացնել թերի մնացածը…

– Բանաստեղծի և ընթերցողի միջև երկխոսություն ապահովողը  ստեղծագործությունն է: Բանաստեղծությունը չի ծանոթագրվում. բանաստեղծության միջոցով ես փորձում եմ ծանոթագրել ինքս ինձ:

-Անշուշտ, բանաստեղծությունը բանաստեղծի էությունն է և արտահայտում է նրա զգացական աշխարհը, հոգեկան վիճակը, բայց, արդյո՞ք հնարավոր է լիովին ճանաչել բանաստեղծին, ինչպես դու ես ասում բանաստեղծական «ծանոթագրությունների» միջոցով: Չէ՞ որ  դրանից դուրս կա կյանքը՝ հախուռն ու տարերային, և միշտ չէ, որ ստեղծագործողն ու ստեղծագործությունը նույնանում են: Օրինակ, ինչպիսի՞ն ես դու՝ բանաստեղծությունից անդին, ի՞նչ միջավայրում են ձևավորվել քո գեղագիտական հայացքները:

-Եվ հնարավոր է ճանաչել և ոչ: Ամեն ինչ կախված է ստեղծագործողի    ներքին ազատության՝ ազատության պատկերացումից: Օրինակ՝ Թումանյանը, որի ներքին կյանքը  տեսանելի չէ, և Չարենցը, որ ոգի է, բայց  ավելի քան տեսանելի է:

Կարևոր է նաև, թե ինչ գեղարվեստական խնդիր է լուծում հեղինակը:  Կան  օրինակներ էլ, երբ չես հասկանում, թե ինչպես է Աստված հանճարն ամփոփել կենցաղային մանր ու չնչին անոթի մեջ: Ստեղծագործական վիճակը ենթագիտակցական ընթացք է, և ժամանակի պայմանականությունները ազդում են այնքան, որքան «թույլ է տալիս ներշնչանքի չափաբաժինը», դրանից դուրս մարդն «ազատ է» և պայմանականությունների գերին:

Ինչպիսի՞ն եմ ես: Շա՞տ գիտեմ: Երբեք չեմ մտածել, ուղղակի միշտ ապրել եմ՝ կարծելով, որ  ոտնատակ են տալիս, երբ ինքդ արդեն անցել ես քո վրայով: Բնության մեջ ոչ մի օրգանիզմ երկու գլուխ չունի: Ընտանիքն էլ գլխավորում է մեկը՝ հիերարխիկ սանդուղքի սկզբունքով: Ըստ որում իշխանությունը, ինչպես սերը,  պատասխանատվություն է (այս մասին գիտե՞ն «սերմնացու գողացող մկան նման» հայրենի իշխանավորները), աչք բացելուց դա եմ տեսել, և նույնը իմ ընտանիքում է: Մերոնք, մինչև իմ ծնվելը, գյուղից քաղաք էին տեղափոխվել, բայց կենցաղվարության փիլիսոփայությամբ դեռ գյուղում էին: Մեր տանն եմ նկատել, որ կուշտ ու բավարարումի վիճակ կարող ես ապրել, երբ  հացդ տալիս ես ուրիշին: Բնակվում էինք բանվորական թաղամասում, որտեղ կարող էիր ծեծել ու ծեծվել: Ինձ խորհուրդ տվող չի եղել, թե կարդա այս կամ այն: Մոլեգնորեն ընթերցում էի ինչ կգտնեի: Հինգ անգամ կարող էի Պռոշյանի «Հունոն» ձեռքս վերցնել, մինչև հասկացա, որ մի անգամ էլ չարժեր կարդալ:

Սակայն, նույնիսկ այն գրքերը, որ ես այսօր խորհուրդ չէի տա, եթե ընթերցասեր երեխա հայտնաբերեի, գեղագիտական ընկալումների ձևավորման առումով իրենց դերն ունեցել են: Իմ ջահել հայրը մի գիրք էր բերել, երևի ասել էին՝ «հետաքրքիր է»:  Խստորեն զգուշացրեց, որ  ձեռք չտամ: Լույսը չէր բացվում,  որ հայրս աշխատանքի գնար: Տասը տարեկան էլ չկայի: Կարդացի, բա՜ն չհասկացա. Բոկաչոյի «Դեկամերոնն» էր:

Երեկոյան, նա, հավանաբար նկատեց, որ գրքի դիրքը փոխվել է, և ես խստորեն պատժվեցի: Հայրս ինձ հանդիպած ամենավառ անհատականությունն էր, սակայն, մինչև երկրորդ դասարան էր գնացել, ասում էր. «Տարան խորիկ քշելու». պատերազմ էր, սով էր, գյուղում աշխատող չկար: Պատմում էր. «Անկոշիկ էինք, ձմեռ էր, մի ուսուցիչ ունեինք, գալիս, երեխաներին շալակով էր տանում: Գնում էինք, որովհետև դպրոցում մեկ հատ խաշած կարտոֆիլ էին տալիս»: Մեր հարևաններից շատերըբարեխղճորեն «տակից» գիրք էին առնում այնպես, ինչպես դես ու դենից «ճարում» էին  հախճապակի: Համոզված եմ, որ գրքի առկայությունը ընտանիքում, եթե նույնիսկ չեն կարդում, դարձյալ  ինչ-որ բան փոխում է: Դպրոցում էլ «խելքը գլխին» հայոց լեզվի և գրականության ուսուցիչ չեմ ունեցել, դե ես էլ մի կարգին աշակերտ չէի: Ահա այս միջավայրում, չգիտես  ինչու, ինքնամոռաց սիրեցի գիրքը և ստացվեց այն, ինչ ստացվեց:

Վերջերս կինս կարծես ակնարկեց, թե ինձ  լուրջ գրող է համարում և  վախեցա…, որ հետո հասկանա՝ սխալվել է…

-Չեմ կարծում, որ դու քո պոեզիայի արժեքը չգիտես, եթե չիմանայիր՝ վստահ եմ, չէիր գրի: Հետաքրքիր է ուրիշ մի բան. առաջին գիրքդ՝ «Տաք երկիր» ժողովածուն, լույս է տեսել 2000 թ., երբ դու արդեն քառասունն անց էիր: Հավանաբար բանաստեղծությունները գրվել են ավելի վաղ: Ի՞նչն էր պատճառը, ի՞նչն էր խանգարում քեզ հրատարակել դրանք, ընթերցողի վերաբերմունքի հանդեպ վա՞խը, սեփական անձի հանդեպ չափազանց խստապահանջությու՞նը, թե՞ ուրիշ մի բան:

–  Գրել սկսել եմ վաղ: Առաջին անգամ տպագրվել եմ «Գարուն» ամսագրում, 1981թ. Վահագն Դավթյանի ողջերթի խոսքով: Դա մեծ պատիվ էր: Անօրինակ ուրախությանը հաջորդեց տագնապը՝ պատասխանատվության զգացումը, որ այդ բանաստեղծությունների տակ իմ անունն է գրված:  Մեկ-երկու տարի հետո,  եկա այն համոզման, որ ավելի լավ է մնամ «հանճարեղ ընթերցող»: Մտածում էի՝ մենք բոլորս, մի օր ներկայանալու ենք մեր երկնային Տիրոջը՝ գրած ու չգրած բանաստեղծություններով, մեր երկրային կյանքի հաջողություններով, որոնք մրցանակ, տպաքանակ կամ համանման արտահայտություններ ունեն:

Ծիծաղելիորեն անմիտ էր թվում, ուրեմն  ին՞չ  իմաստ ուներ գրելը: Չգրելու որոշումն այլևս չսիրահարվելու վճռի նման անհեթեթ է:

Երևի կուտակումների վիճակ էր. այնուհետև էլ գրել եմ մեծ ընդհատումներով: Յուրաքանչյուր ստեղծագործողի անցած ճանապարհը ձեռքի ափի գծագրության նման ինքնատիպ է, այս դեպքում օրինաչափություններ չկան: Առաջին գրքից հետո  թվում էր, թե չեմ կարող հաղթահարել այդ գեղարվեստական մակարդակը: Ավելի ուշ Վահանը՝ Վարդանյան հարցրեց. «Հիմա ի՞նչ ես մտածում  գրքիդ մասին»: Ինձ համար էլ անսպասելի պատասխանեցի. «Ամաչում եմ»: Արդեն տպագրվում էի «Նարցիսում» մի օր սրճարանում հանդիպեցի Ղուկաս Սիրունյանին. «Ի՜նչ հրաշալի շարք էիր տպագրել, ի՜նչ բանաստեղծ ես, ախպերս»: Խոստովանեցի, որ շփոթվում եմ, երբ իմ մասին ասում են «բանաստեղծ»: Ղուկասը ըմբռնումով, այդ շրջանը վաղուց անցած մարդու ինքնագոհությամբ, ծիծաղեց: Ասացի. «Դու ինձ ճիշտ չհասկացար, բանաստեղծի իմ պատկերացման ներքին շեմը Միսաք Մեծարենցն է»: Ընթացքի մեջ մաքսիմալիզմը և ստեղծագործական ամբիցիան պարտադիր անհրաժեշտություն են, դրանով իսկ ներելի:

– «Ֆրանսիական նամականին» գրվեց հանգամանքների բերումով, երբ դու առողջական խնդիրների պատճառով հայտնվեցիր Հայաստանից հեռու: Եթե  բարեբախտություն լիներ, և դու հեռու չլինեիր, ինչի՞ մասին կգրեիր: 

-Առողջական խնդիրները, սեռական պատկանելությունը, հանգամանքներ են, որոնցով պայմանավորված է մարդու կյանքը: Դրանք, անշուշտ, իրենց դրոշմն են թողնում ստեղծագործության վրա, սակայն նվազագույն չափով, եթե այդ չափը խախտվում է, դա կատարվում է գեղարվեստի «հաշվին»: Կլիներ «Ֆրանսիական նամականի» թե այլ բան, եթե ես կոչված եմ՝ ուրեմն կլիներ:

-Հավանաբար դա հենց այն է, ինչը Վասիլի Կանդինսկին համարում է ներքին անհրաժեշտություն, որն ըստ նրա, ստեղծագործելու համար ամենակարևոր գործոնն է:

– Ես միշտ ընթերցելո՛ւ ներքին անհրաժեշտություն եմ ունեցել։ Կարող էի, նաև, որևէ բանաստեղծի սիրած,անգիր իմացածս գործը «գրել», և դա արժանապատվորեն պարպում  էր մեջս կուտակված էներգիան: Վայելքը  կարդալն է, գրելը տառապալից ընթացք է: Գրել չեմ սիրում: Գրում եմ, երբ  այլևս հնարավոր չէ չգրել: Շատ բանաստեղծություններ եկել են, և եթե կարողացել են ինձ անկողնուց հանել՝ դեռ լրիվ չարթնացած՝ գրել եմ:     Գրելը  աշխատանք կարող է դիտվել տեքստի մշակման փուլում (եթե իհարկե, դրա անհրաժեշտությունը կա) այն էլ մասամբ, որովհետև երբեմն, ընթացքում, կարող ես դիպչել ներշնչանքի «նյարդին»: Մնացածը՝ ստեղծագործության ուղղվածությունը, խնդիրը,  գրականությունը իբրև կառույց՝ պատկերացումը,ավելի սթափ վիճակի մտածումներ են: Ինչի՞ մասին է գրվում՝ կապ չունի, կարևոր է, թե ինչպե՞ս է գրվում: Տերյանի «Մթնշաղի անուրջները», մեզանում, իբրև դարակազմիկ երևույթ, անհամեմատ ավելի խոշոր իրադարձություն  էր,  քան նրա՝ պոեզիայի առումով կատարյալ «Երկիր Նաիրի» շարքը. ուրեմն կարևորագույն հարց է, թե ի՞նչ գեղարվեստական խնդիր է լուծում հեղինակը: Շիրազի բարձրագույն կետը, «Բիբլիականն» է և ոչ թե առավել հանրամատչելի թեմաները…Գրականությունը օրենքների իր համակարգն ունի, իր ներքին շարահյուսությունը: Կան գրողներ, որոնք կարող են լավ գրել ամեն ինչի մասին, և կան գրողներ, որ չգիտեն էլ ինչի մասին են գրելու: Սա ևս առանձնահատկություն է և ոչ երբեք առավելություն կամ թերություն: Որքան ուժեղ է ցավը, այնքան բարձր է այդ ցավից ծնված ճիչը, որ գրականությունն է:

Այդպես լինում  է, բայց կարող է նաև  չլինել, որովհետև «հեղվում է» վերջին կաթիլից հետո,  ինչը հնարավոր է ոչ մի կապ էլ չունենա կուտակված վիճակի հետ: