ՀՆԱԳՈՒՅՆ ԺՈՂՈՎՈՒՐԴՆԵՐԻ ՀՆԱԳՈՒՅՆ ՀԻՎԱՆԴՈՒԹՅՈՒՆ «Եթե այսպես շարունակվի, մեկ դար հետո հայկական էթնոսի մոտավորապես 30%-ը կարող է ախտահարված լինել այս հիվանդությամբ» Բժշկական գիտությունների դոկտոր, պրոֆեսոր, Հայաստանի թերապեւտ -ինտերնիստների ասոցիացիայի նախագահ, Հայաստանի բժշկական գիտությունների ակադեմիայի փոխնախագահ, եվրոպական եւ ռուսական մի շարք ասոցիացիաների վարչության անդամ, տասներեք միջազգային ակադեմիաների իսկական անդամ, 700-ից ավելի տպագրված գիտական աշխատանքների, այդ թվում՝ 34 գրքերի հեղինակ, Երեւանի պետական բժշկական համալսարանի ներքին հիվանդությունների ամբիոնի պրոֆեսոր Վիլեն Հարությունյանի կանխատեսումից հետո, անշուշտ, հետաքրքիր էր պարզել այդ խորհրդավոր հիվանդության հետ կապված մանրամասներ։ – Հայկական էթնոսը ձեւավորվել է Ուրարտուից 9 հազար տարի առաջ՝ երեք ազգաբանական խմբերից. հայասներ, խեթեր, արմեններ։ Հայասները բնակվում էին Հարավային Կովկասի լեռնային սարահարթերում, խեթերը՝ հիմնականում Արեւելյան Անատոլիայում։ Խեթերը եւ հայասները բրունետներ էին, ցորնագույն մաշկով։ 3-րդ ազգաբանական խումբը՝ արմենները կապուտաչյա էին, խարտյաշ (այսպես կոչված՝ Վահագնի ծնունդ)։ – Ի՞նչ առնչություն ունի այս ամենը վերը նշված հիվանդության հետ, որն ընդունված է անվանել Երեւանյան։ – Այս հիվանդությունը չի կարելի անվանել Երեւանյան, որովհետեւ բնիկ երեւանցիները հիվանդանում են ամենաքիչը։ Ճիշտ անունն է՝ պարբերական հիվանդություն կամ միջերկրածովյան ընտանեկան տենդ։ Այս հիվանդությունը Հայաստանում առաջին անգամ նկարագրել են ակադեմիկոս Լեւոն Հովհաննիսյանը եւ Վարդան Ավագյանը 1938 թվականին։ Գրել են, այսպես կոչված՝ 7-օրյա տենդի մասին։ Պարբերական բառն անգամ չեն օգտագործել։ 7 դեպք են նկարագրել՝ որպես մալարիայի տարբերակ։ 12-րդ դարում Մխիթար Հերացին իր «Ջերմանց մխիթարություն» աշխատության մեջ տենդի տարբեր տեսակներ է նկարագրում, որոնցից մեկը տիպիկ է հենց պարբերական հիվանդությանը բնորոշ տենդին։ Նման նոպաներ նկարագրել են նաեւ հին չինական, եգիպտական բժիշկները։ Պարբերական անունը տվել է ամերիկացի բժիշկ Ռեյմանը, 1948-ին Դամասկոսում նկարագրելով 28 դեպք, որոնցից 11-ը հայեր են եղել, 7-8-ը՝ հրեա, 7-8-ը՝ արաբ։ Սա հնագույն հիվանդություն է, որով հիվանդանում են հնագույն ժողովուրդները։ Հատուկենտ հիվանդանում են սլավոնները, ասորիները, ֆինները, ճապոնացիները, անգլոսաքսոնների ժառանգները։ Չեն հիվանդանում թուրքերը, ադրբեջանցիները, վրացիները։ Մեր մասնագետները գնացել են Անատոլիա՝ գիտաժողովի, եկել են զարմացած։ Թուրքերը կարծում են, թե լավ բան է եւ ասում են, որ իրենք էլ են հիվանդանում, որպեսզի ապացուցեն իրենց՝ տեղաբնիկ եւ հնագույն լինելը։ Բայց կա մի պատմական փաստ, որի մասին մենք չենք խոսում։ 1915 թ. Եղեռնից փրկվելու համար մոտավորապես 350 հազար հայ Թուրքիայի երեք վիլայեթներում մահմեդականություն է ընդունել։ Այդ 350 հազարի մասին մենք չենք գրում, բայց նրանք հիմա դարձել են 8,5-9 միլիոն եւ ապրում են Կենտրոնական Անատոլիայում՝ Բիթլիս, Մուշ, Ալաշկերտ, Այնթապ, Մարաշ։ Եվ այսօր ա՛յդ «թուրքերն» են հիվանդանում։ Նրանք ազգությամբ թուրք են, լեզուն թուրքի է, դավանանքը՝ թուրքի, եթե նրանց հայ անվանես, կվիրավորվեն։ Բայց հիվանդանում են պարբերական հիվանդությամբ։ Նույնը Կախեթիայի հայերի դեպքում է։ Նրանք մոտավորապես 150 հազար են՝ ազգանվան վերջում՝ շվիլի ածանցով։ Սահակաշվիլին կամ Գասպարաշվիլին ինչպե՞ս կարող են վրացի լինել։ – Այսինքն՝ կարելի է այս հիվանդությունն ունեցող մարդու գենետիկ պատմությունը գրել։ – Այո։ Ընդ որում, արեւմտահայերն ավելի շատ են հիվանդանում, քան արեւելահայերը։ Արեւմտահայ զանգվածներն ավելի շատ են հիվանդանում, որովհետեւ նրանք հայասական եւ խեթական ավելի շատ գենեզ ունեն։ Շիկահեր հայերը ավելի շատ արեւելահայ զանգվածներում են տեղավորվել։ Սեւանի ավազանում միայն Կարմիրի շրջանն է բնակեցված Արցախից եկածներով, մյուս շրջաններում՝ Սեւանում, Գավառում, Մարտունիում, Վարդենիսում հիմնականում արեւմտահայեր են՝ Ալաշկերտի հովտից։ Մարտունու շրջանում հիվանդության կոնֆիցենտը 1,40% է, իսկ Կարմիրի շրջանում՝ 0,16%։ Կա հիպոթետիկ բացատրությունն այն բանի, թե ինչու են Միջերկրական ծովի արեւելյան ավազանի ժողովուրդների հեռավոր ժառանգները հիվանդանում պարբերական հիվանդությամբ։ Դա հասկանալու համար գիտության մեջ բերվում է հետեւյալ անալոգիան։ Մինչ եվրոպացիների կողմից Աֆրիկան նվաճելը, այնտեղ տարածված էր քնախտ հիվանդությունը։ Պատճառը միջատ էր, որի խայթոցից էլ առաջանում էր հիվանդությունը։ Եվրոպացիները Աֆրիկան մաքրեցին միջատից եւ այդ հիվանդությունից։ Հիվանդությունն ուղեկցվում էր ծանր երեւույթներով՝ այդ թվում եւ ուղեղային։ Այսօր Զաիրում ծնվող 100 երեխայից մեկի մոտ ուղեղային երեւույթներ են դիտվում։ Հիվանդությունն անցել է, հետքային ռեակցիան գենետիկ տրանսֆորմացիայով մնում է։ Կամ մալարիան։ Հին արտաշատցուն կամ երեւանցուն զննելիս նկատվում է լյարդի մեծացում, որը նրան երբեք չի անհանգստացրել։ Մալարիան չկա, բացակայում է նրանց մոտ, սակայն հետքային ռեակցիան, որը հենց լյարդի մեծացումն է, մնացել է։ Մենք կռահում ենք, որ հարյուր հազարավոր տարիներ առաջ Միջերկրական ծովի ռեգիոնում եղել են հիվանդություններ, որոնք պարազիտար, վիրուսային բնույթ են ունեցել։ Օրգանիզմում ամենաշատը տուժում են սպիտակուցային հյուսվածքները։ Հիվանդության հիշողությունը պահելու իմաստով այդ սպիտակուցային հյուսվածքները շատ զգայուն են։ Եթե ինչ-որ ալիմենտար (դրսից ներմուծվող) գործոններ ժամանակին ախտահարել են այդ ժողովուրդներին, այժմ վերացել են, իսկ հետքային ռեակցիան ազդում է սպիտակուցային փոխանակության վրա։ Պարբերական հիվանդության դեպքում պակասում է մի գործոն, որը չի թողնում բորբոքման շոկոգեն (շոկածին) նյութերին կուտակվել սպիտակուցային հյուսվածքներում եւ պոռթկալ, այսինքն՝ նոպա առաջացնել։ Առողջ մարդու մեջ այդ գործոնը կա, ՊՀ-ն կրող մարդու մեջ դա չկա։ Երբեմնի կրած ինֆեկցիաները, ալիմենտար գործոնները խախտել են այդ համակարգը եւ այսօր դա ժառանգաբար անցնում է սերնդից սերունդ, փոխանցվում քրոմոսոմներով, մուտացիայի է ենթարկվում։ Ընդ որում, մարդը կարող է հիվանդ չլինել, բայց կրել ՊՀ-ի գենը՝ հետերոզիգոտ կամ ավելի հանրամատչելի ասված՝ պասիվ վիճակում։ ՊՀ-ի գենը պասիվ կրողների ամուսնության արդյունքում երեխան կտառապի պարբերական հիվանդությամբ։ Նույնը նաեւ՝ երկու հիվանդների ամուսնության դեպքում։ Եվ սա ժառանգական հիվանդություն է, այսինքն՝ ենթակա չէ բուժման։ – Հնարավո՞ր է, որ մի հազար տարի մուտացիա կրելով այդ գենն ի վերջո վերանա եւ մենք՝ հայերս, ի թիվս այլ հնագույն ժողովուրդների, ազատագրվենք այդ հիվանդությունից։ – Այս հարցը վաղ թե ուշ կարող է շտկել միայն գենային ինժեներիան։ Այսօր հայը հայի հետ ամուսնանում է ողջ աշխարհում՝ 80%-ի դեպքում։ Խառնամուսնությունը բացարձակապես վճռում է այս հարցը, եթե, իհարկե, ամուսնացողները հայ, արաբ, հրեա չեն։ Բայց հայերիս համար սա ելք չէ, քանի որ մենք քանակով քիչ ենք, կուլ կգնանք ցանկացած ժողովրդի։ Հաշվարկված է, որ 30 մլն-ից պակաս չպետք է լինենք, որ կուլ չգնանք։ Իսկ այժմ մենք 11 մլն ենք ողջ աշխարհում։ – Շատ հոռետեսական բաներ եք ասում։ Մի տեսակ դատապարտվածության զգացում է առաջանում։ – Ահավոր բան է. շատերը չեն պատկերացնում։ Այդ պրոբլեմի լուծումը հետեւյալն է. ՊՀ-ով հիվանդը եւ պասիվ գեն ունեցողները 60-70 տարի չպետք է երեխա ունենան։ Սա արդեն մարդու իրավունքների պրոբլեմ է։ Որտե՞ղ գնաս, ո՞ւմ բացատրես։ Միայն Մարտունու շրջանում ունեմ 23 դեպք, երբ հիվանդ էին ընտանիքի հայրը, մայրը եւ բոլոր երեխաները։ Թալինի շրջանի գյուղերից մեկում հիվանդ էին հայրը, մայրը, չորս դուստրերը։ Բոլորը մահացել են, բացի մի աղջնակից, որը մինչեւ հիմա տառապում է։ – Պրն Հարությունյան, մի՞թե պարբերական հիվանդությունը մահացու է։ – Ոչ, մարդը կարող է ՊՀ-ով ապրել մինչեւ խոր ծերություն։ Սակայն ՊՀ-ն կարող է ունենալ ծանր եւ մահացու բարդություններ։ Եթե աղջիկների մոտ ՊՀ-ն սկսվում է վաղ մանկական տարիքից, 25%-ի մոտ բերում է առաջնային անպտղության։ Սոսնձվում եւ փակվում են ֆալոպյան փողերը։ Այս բարդությունը բուժելի է. թթվածին մղելով փողը բացվում է։ ՊՀ-ով հիվանդների 5-7%-ի մոտ դրսեւորվում է առաջնային ինֆանտիլիզմ. հիվանդը հասունության շրջանում կատարյալ չի հասունանում։ Ամենածանր բարդությունը ամիլոիդոզն է, երբ խախտվում է օրգանիզմի սպիտակուցային փոխանակությունը։ Երիկամային ապարատում կուտակվում է նյութ, որը ճնշում է երեխային։ Նույնը կարող է պատահել լյարդի, վահանաձեւ գեղձի, բոլոր օրգան համակարգերի հետ։ Այս դեպքում կյանքին ոչինչ չի սպառնում։ Սակայն երիկամը չի կարող երկար դիմանալ։ Հայաստանում ամիլոիդոզի պատճառը 90% ՊՀ-ն է։ ՊՀ-ի 20%-ի դեպքում Հայաստանում զարգանում է ամիլոիդոզ, Իսրայելում՝ 40%-ի դեպքում։ ՊՀ-ն 65-70%-ի դեպքում բարդություն չի տալիս։ – Այս հիվանդությամբ կարելի՞ է բանակ զորակոչել։ – Ռուսները չեն զինակոչվում։ Մենք առաջ զինակոչում էինք, նոր օրենքը թույլ չի տալիս։ Հաճախակի նոպաների դեպքում տրվում է III կարգի հաշմանդամություն, ամիլոիդոզով բարդության դեպքում՝ II կարգի, ազոտեմիայի դեպքում՝ I։ Հազվադեպ նոպաների դեպքում հաշմանդամություն չի տրվում։ – Բժշկությունն ի վիճակի՞ է թեթեւացնել նոպաները։ – Այո։ ՊՀ-ի երեք խոշոր կենտրոն կա աշխարհում՝ Իսրայելում, Նյու Յորքում եւ Միլանում։ 4-րդը Մոսկվայում է։ Նյու Յորքի նահանգում 18 մլն մարդ է ապրում, որից 3,5 մլն-ը հրեա են։ Նրանց 1%-ը տառապում է պարբերական սիմպտոմատիկայով, ոչ հիվանդությամբ։ Իսրայելում այս հիվանդության նկատմամբ պետական ուշադրություն կա։ Կա ապարատ, որը հայտնաբերում է ՊՀ-ի նյութը։ Մեկ սենյակ զբաղեցնող այդ ապարատն արժե 1 մլն 800 հազար դոլար։ Աշխարհում դրանից կա եւս երկուսը։ Հայաստանի թերապեւտների ասոցիացիան դիմել էր Քըրք Քըրքորյանին՝ խնդրելով այդ սարքից ձեռք բերել։ Երեւի նրան իսկի նամակը չէր էլ հասել, պատասխանել էին, որ մի 50 հազարանոց սարք կարող են գնել, ոչ ավելին։ – Իսկ ԽՍՀՄ-ում ինչպե՞ս էր ՊՀ-ի ուսումնասիրման վիճակը։ – Քանի որ ԽՍՀՄ-ում ռուս եւ սլավոնական այլ ժողովուրդները, մահմեդականներն այս հիվանդությամբ չէին հիվանդանում, այն առանձնապես ոչ ոքի չէր հետաքրքրում։ Հայաստանի կամ հայկական էթնոսի 1%-ի պրոբլեմը համաժողովրդական չէր դիտվում։ – Իսկ ԽՍՀՄ-ի հրեանե՞րը։ – Նրանք մեծ մասամբ աշքենազի (ուծացված) հրեաներ են, որոնք քիչ են հիվանդանում։ Իսկ սեֆարդ, այսինքն՝ բրունետ (բնիկներ) հրեաները մեծ մասամբ Իսրայելում են ապրում։ – Հայաստանում հնարավոր չէ՞ հետազոտել բոլոր նորածիններին կամ ամուսնանալ ցանկացողներին՝ պարզելու ՊՀ-ի գենի առկայությունը նրանց օրգանիզմում։ Չէ՞ որ այդպիսով կարելի է խուսափել Ձեր ասած դաժան կանխատեսումներից։ – Ախտորոշումն այսօր շատ է հեշտացել։ Սակայն պրոցեդուրաները թանկ են, բոլոր հիվանդները չեն կարող իրենց դա թույլ տալ։ Միայն զինակոչիկներին կարող ենք ստուգել պետպատվերի շրջանակներում։ Դիսերտանտներ ունեինք, որոնք շահագրգռված են, իրենք են ռեակտիվները գնում եւ ստուգումներ կատարում։ Ախտորոշման հարցում մեծ առաջընթաց էր բժշկագենետիկական լաբորատորիայի ստեղծումը՝ պրոֆեսոր Թամարա Սարգսյանի ղեկավարությամբ, որտեղ հայտնաբերվում է ՊՀ-ի գենը։ Առաջ որովայնի ցավերի դեպքում մարդուն անմիջապես վիրահատության էին ուղարկում, այսօր առաջին հերթին նման դեպքերում պետք է մտածել պարբերական հիվանդության մասին։ ՀՀ-ում ստեղծվել է ՊՀ-ի հանրապետական կոնսորցիում, որի պրեզիդենտը ԳԱԱ իսկական անդամ, պրոֆեսոր Կոնստանդին Ղարագյոզյանն է։ Նա ամեն ինչ արեց, որ Հայաստանից 14 հոգի մասնակցեն Ֆրանսիայում սեպտեմբերին կայացած ՊՀ-ին նվիրված գիտաժողովին։ Մեր զեկույցներն ընդունված էին։ Սակայն այդպես էլ ֆինանսական միջոցներ չգտնվեցին, նույնիսկ՝ վարչապետի մոտ։ ԼՈՒՍԻՆԵ ՂԱԶԱՐՅԱՆ