Զինագործին պատգամը Քսան տարի ետք համալսարանը կերեւի կարծես անցյալ դարասկզբի շարժապատկերի մեջ. դասախոսները կը քալեն, կը ժպտին, կը պռստեն հոնքերը, ձեռքերը կը փարտեն, սակայն շարժող շուրթերեն ելլող խոսքերը չեն լսվիր այլեւս: Լեւոն Ներսիսյանի ձայնն է, որ կորոտա՝ նվաճելով տարիներու բացած վիհը: Դասին նյութը «Իլիականի» վավերականությունն է: Սակայն Ներսիսյան, Հոմերոսը մեկդի ձգած, նյութե նյութ կը սավառնի: Կը պատմե, ինչպես Վահրամ Փափազյան՝ Լոնդոն գտնված օրերուն Ազգային Մատենադարանին մեջ Շեքսպիրի ձեռագիրները կը թղթատեր…: «Փափազյանի կատակներեն մեկն էր. Շեքսպիրի ձեռքով գրված տող միսկ չէ հասած մեզի».- եւ Ներսիսյանի աչքերը կը ժպտին: Ան գիտեր աչքերով միայն ժպտիլ, եւ նույնիսկ այդ պահերուն նայվածքը կը մնար շեշտ, քննող ու թափանցող: Եվ հանկարծ մեկ ոստյունով Հունաստան կը նետվինք: Ո՞վ է Հոմերոս. կույր տաղասաց մըն է ընդամենը, թափառական գուսան մը, որ հազարամյակներու ճամփաները կը չափչփե առ խարխափ: Թերեւս բան մը ստեղծած է, սակայն սերունդեսերունդ եւ բերնեբերան նո՞ւյնն է արդյոք «Իլիականը», զոր կը կարդանք այսօր: Շնչահատ կը հետեւինք Ներսիսյանին: Մինչ այդ ստույգ կարծվածը կը փլի, կը փոշիանա: Շեքսպիրը անվավեր է, Հոմերոսը՝ եւս…: «Սակայն գիտցե՛ք,- կը մռնչե Ներսիսյան,- «Իլիականը» բանահյուսություն չէր, ոչ ալ դյուցազներգություն, այլ սրբազնագույն շարադրանք մը, զոր արտասանելը կրոնական արարողության չափ նվիրական էր հույներուն համար: Սերունդները երկյուղածորեն պահած են ոչ միայն բառերը, այլեւ հետին հնչերանգն անգամ»: Եվ լսարանը շունչ կը քաշե թեթեւացած: Ուրիշ դաս մը նվիրված էր արվեստի գործին եւ դիտողին փոխհարաբերության: «Հազարավոր անմիտ նայվածքներ կը փակչին արձաններուն եւ կտավներուն ծեփելով զանոնք անթափանց նյութի մը հաստ շերտով: Պոլշեւիկներուն հավատամքը արվեստը ժողովուրդին տանիլն էր: Իմ հուսահատ կոչս է. պաշտպանեցե՜ք արվեստը ժողովուրդեն»: Այս կետին վրա զանգակը կը հնչե, եւ ներս կը խուժե ուսուցչական ատյանին նախագահը. «Հացի համը» շարժանկարի տոմսակները բերած եմ: Ամեն մեկդ պարտավոր եք հատ մը գնելով երթալ դիտել: Իսկ դուն, Արշակ, իբրեւ կուսակցական, պետք է երկու հատ գնես. Քեզի ու նշանածիդ»: «Հացի համը» շարժանկարային մարմնացումն էր Բրեժնեւի գրած (այսինքն՝ գրել տված) վեպերեն մեկուն: Լեւոն Ներսիսյան լուռ կը դիտե այս բռնի վաճառքը, եւ դեմքին ոչ մեկ մկանը կը խաղա: Երբ կը զարնե դասը վերսկսելու զանգակը, վերահաստատված լռության մեջ կը թավալի իր բամբ ձայնը. «Ձեր աչքերուն առջեւ կատարվածը լավագույն ապացույցն է մտքիս. պաշտպանել արվեստը ժողովուրդեն»: Եվ ըսելուն պես դուրս կելլե: Դասը ավարտած է ու պտի չմոռցվի: Իր նպատակը 45 վայրկյան սպառելը չէ, այլ հաղորդել իր կայծակաթեւ միտքը: Նման պահերուն դանակ սրողի կը նմաներ, որու անգութ ձեռքերուն տակ կը կաղկանձե երկաթը, մինչ կայծերու շլացուցիչ հեղեղը կը ժայթքե: Սակայն շլացնելու համար չէ, որ կը տքնի: Ի՞նչ կըսե իր նայվածքը, երբ կը հպի մատով խայթող շեղբին: «Ի՞նչ գիտեք Համլետի մասին. նիհար ու գունատ երազո՞ղ մըն էր… Ո՛չ: Իր մայրն իսկ կը վկայե վերջին արարին մեջ. որդիս գեր է: Օֆելյայեն զատ սիրածներ ունեցա՞ծ է: Ո՞չ: Իսկ ատա՞կ էր մարդ մը մեռցնել առանց երկար-բարակ մտածելու: Դարձյա՞լ ոչ: Այն ատեն ո՞ւր սորված էր ան սուսերամարտի գաղտնիքները. այսօրվան մարզարաններո՞ւ մեջ, թե՞ Կեորթինկըն քաղաքի նեղ փողոցներուն մութ անկյունները»: Կը հիշեմ մեզի տված իր վերջին դասախոսությունը: Հինգ վայրկյան կը մնար ավարտին. հրաժեշտի պահն էր: Ներսիսյան արտասանեց Պաստեռնակի «Համլետ» քերթվածը: Ծափահարեցինք: «Սակայն արքայազնի դերը չէ, որ ուզած եմ խաղալ ձեր առջեւ, այլ՝ իր հոր ուրվականին դերը: Եվ սպանված արքային խոսքը կուղղեմ ձեզի. գացե՛ք ու իմ վրեժս առե՛ք»: … Հիմա, քսան տարի ետք, շատ բան փոխված է: Սակայն նո՛ւյն է գորշությունը, որ նոր դրոշներու տակ եւ նոր կարգախոսներու ետին կը շարունակե իր առաջվան արշավը: Եվ մենք՝ Լեւոն Ներսիսյանի շուքին առջեւ Համլետորեն անճրկած՝ իր սրած զենքը ձեռքերնուս մեջ՝ կը հարցնենք. «Վրեժդ ինչպես առնենք, ըսե՛»: ԵՆՈՔ ԼԱԶՅԱՆ Փարիզ www.hetq.am