Արդեն համատարած է դարձել այն գործելակերպը, երբ հանք շահագործելու նպատակ ունեցող ընկերությունները, տվյալ տարածաշրջանի բնակչությանը համառորեն փորձում են համոզել, որ իբր հանքավայրի շահագործումը՝ հանքաքարի վերամշակման գործարանի կառուցումն ու շահագործումը, պոչանքն ու դատարկ ապարները այդ տարածաշրջանում տեղադրելը շահեկան է տեղի բնակչության և Հայաստանի Հանրապետության համար, քանզի կստեղծվեն նոր աշխատատեղեր, կհարստանա պետությունը, կհզորանա բանակը, կբարելավվի հանքավայրին մոտ գտնվող բնակավայրերի սոցիալական վիճակը, ինչպես նաև այդ հանքի շահագործումը որևէ վտանգ չի սպառնում բուսական ու կենդանական աշխարհին և մարդու առողջությանը։
Փորձեմ հակիրճ պատասխանել այդ խոստումներին։
1․Ճիշտ է, կստեղծվեն նոր աշխատատեղեր, սակայն այդ ժամանակավոր աշխատատեղերի ստեղծմամբ կվերանան հազարամյակներ շարունակ գոյություն ունեցող և անհամեմատ ավելի մեծ թվով աշխատատեղերը՝ գյուղատնտեսության, անասնապահության, այգեգործության և այլ բնագավառներում։ Ականատես ենք, որ շահագործված-լքված հանքավայրերի մոտակայքի բնակավայրերի բնակիչները կամ հեռանում են այդ վայրերից կամ գոյատևում՝ աղետալի պայմաններում։
2․Հանք շահագործելով պետությունը չի հարստանա, հարստանում են միայն հանք շահագործողներն ու նրանց հովանավոր պաշտոնյաները, քանի որ Հայաստանի Հանրապետությունում գործում են պետության-ժողովրդի ունեցվածքը կողոպտելը արտոնող օրենքներ։ Ահա թե ինչու, պետական բյուջե է մտնելու աննշան քանակի գումար։
Կարդացեք նաև
Հանքի շահագործումից առաջանալիք մաքուր շահույթի միայն 2 տոկոսն է մտնելու պետական բյուջե, իսկ 98 տոկոսը բաժին է հասնելու հանքը շահագործողին։
Այդ է վկայում ՀՀ կառավարության 2015 թ․ հունվարի 22-ի հաղորդագրությունը․ «Կառավարության այսօրվա նիստի ժամանակ որոշում կայացվեց արտահանող կազմակերպությունների շահութահարկը նվազեցնել 10 անգամ՝ ներկայումս գործող 20 տոկոս շահութահարկի փոխարեն սահմանելով 2 տոկոս․․․ Ֆինանսների փոխնախարար Վախտանգ Միրումյանը նշել է, որ սրանով, ըստ էության, պետությունը հրաժարվում է շահույթից, փոխարենը ենթադրելով, որ կստեղծվեն աշխատատեղեր և էապես կնպաստեն տնտեսության աճին»։ Հայտնի է, որ ՀՀ-ում գլխավոր արտահանողը հանքաարդյունաբերությունն է։
Մոտ երկու տարի առաջ պարզվեց՝ միշտ չէ որ նույնիսկ այդ չնչին երկու տոկոսը պետական գանձարան է մտնում։ Ազգային ժողովի ստեղծած հանձնաժողովի կատարած ուսումնասիրությունը ցույց տվեց, որ ՀՀ-ում շահագործման թույլտվություն ունեցող, որի զգալի մասը գործող 29 մետաղական հանքավայրերից և ոչ մեկը 2019-2020 թվականներին մաքուր շահույթ ցույց չի տվել։ Այսինքն՝ պետական բյուջե ոչինչ չի մուծվել։
Հանք շահագործող ընկերությունները՝ պետության-ժողովրդի շահերը ոտնահարող անմաքուր օրենքների պատճառով, պետական բյուջե չեն մուծում՝ իրենց արտադրած թափոնները ՀՀ տարածքում տեղադրելու դիմաց, չեն վճարում նաև իրենց կողմից խախտած և ոչնչացրած հողատարածքների, աղբակալած ու նվազեցրած ջրային պաշարների, կենդանական ու բուսական աշխարհին և մարդու առողջությանը հասցրած վնասի դիմաց։ Հանք շահագործող ընկերություններին տրված են նաև այլ արտոնություններ։ Եվ այսքանից հետո նրանք անպատկառորեն քարոզում են, որ հանքանյութի սպառումը, հողատարածքը թունավոր թափոններով աղբակալումը և ոչնչացումը, ջրային պաշարները նույն թափոններով աղտոտելն ու ջրի քանակի նվազումը, ինչպես նաև հանքավայրի շահագործումից սպառնացող մյուս սպառնալիքները իբր կհարստացնեն Հայաստանի Հանրապետությանը, կնպաստեն բանակի հզորացմանը, կբարելավեն բնակչության սոցիալական վիճակը, երբ այսօրվա գործող օրենքներով հանք շահագործելը նշանակում է աղքատացնել պետությանը, ունեզրկել բնակչությանը, հետևաբար՝ թուլացնել բանակը։
3․Վստահորեն կարելի է ասել, որ հողատարածքի և ջրային պաշարների աղտոտման ու նվազման, ավանդական աշխատատեղերի կորստի պարագայում բնակչության սոցիալական վիճակը ոչ թե կբարելավվի, այլ տարեցտարի առավել կվատթարանա։
Լիճքվազ-Թեյ ոսկի-բազմամետաղային հանքավայրի հանքաքարում առկա է ոսկի, արծաթ, ցինկ, կապար, պղինձ, սելեն, տելուր, բիսմուտ, մկնդեղ, ծծումբ, կադմիում, գալիում, ․․․ (Հ․ Ավագյան, Լեռնահանքային և մետալուրգիական արդյունաբերությունների զարգացման ուղիներն ու հեռանկարները Հայաստանի Հանրապետությունում, Երևան, 2011 թ․, էջ 242-244)։ Այդ գրքում ռադիոակտիվ էլեմենտների մասին խոսք չկա, հավանաբար այն պատճառով, որ դրանք խիստ գաղտնի էին պահվում։ Սակայն Մեղրու տարածաշրջանում ուրանի և թորիումի առկայության մասին վկայում է երկրաբան-պրոֆեսոր Պետրոս Ալոյանի 2010 թվին հրապարակված՝ Ураноносность геологических формаций Армении (Ереван, 2010) գիրքը։ Փաստորեն այդ գրքի հրատարակմամբ գաղտնազերծվեցին տասնամյակներ առաջ Հայաստանում կատարված՝ ռադիոակտիվ տարրերի հայտնաբերմանը նվիրված ուսումնասիրությունները։ Այդ ուսումնասիրությունները 1948 թվից կատարել է գրոմովյան, իսկ 1965-1975 թվականներին՝ կոլցովյան արշավախումբը։ Նշված գրքի 15 էջում առկա՝ Հայաստանի ուրանաբեր հանքային դաշտերը և հանքային շրջանները քարտեզում Սյունիքը ծածկված է հոծ կետերով, այսինքն, այդտեղ առկա է, օրինակ, ուրան, սակայն դա չի նշանակում, որ այդտեղ ապրելը վտանգավոր է։ Հազարավոր տարիներ այդ նույն Սյունիքը եղել է հայ ժողովրդի անվտանգությունը ապահովող գլխավոր երաշխիքը, ինչը ցույց է տալիս սյունեցիների առողջ ու բանական լինելը, հետևաբար, կարելի է ասել, որ այդ տարածաշրջանը եղել է ապրելու համար խիստ նպաստավոր վայր, սակայն այսօր դա շատերը այնքան էլ լավ չեն գիտակցում։ Ասեմ նաև՝ այդ տարածաշրջանում միլիոնավոր տարիների ընթացքում, բնական պրոցեսի արդյունքում, ուրանի առկայություն դարձել է կյանքի համար անվտանգ, այլ հարց է, երբ ընդերքում եղած ծանր մետաղներ և ռադիոակտիվ էլեմենտներ պարունակող ապարները քանդում-հանում ենք։ Այս պարագայում այդ ապարները շփվելով ջրի ու օդի հետ արդեն դառնում են կյանքի համար լուրջ սպառնալիք, առավել ևս ծծմբի առկայության պայմաններում՝ առաջանում է ծծմբական թթու, որը լուծելի է դարձնում ծանր մետաղների աղերը և տարածում շրջակա միջավայր։ Եվ եթե սկսվեց թթվային դրենաժ կոչված այդ պրոցեսը, ապա այն կգործի հարյուրամյակներ շարունակ։
Տեղի բնակիչները և բնապահպանները իրենց բողոքի ձայնն են բարձրացրել այդ նախագծի դեմ, սակայն զարմանալի է, որ չի լսվում շրջակա միջավայրի նախարարության, «Զանգեզուր կենսոլորտային համալիրի» և նրան կից «Արևիկ» ազգային պարկի, ինչպես նաև Սյունիքի բնապահպանական տեսչության պաշտոնյաների ու աշխատակիցների ձայնը։ Այս առումով ուշագրավ է «Զանգեզուր կենսոլորտային համալիրի» նախկին գլխավոր անտառագետ և ճանաչված բնապահպան Գևորգ Մարգարյանի խոսքը․ «Այդ տարածքը անմիջապես կպած է Արևիկ ազգային պարկի Բոխաքարի արգելավայրին, որը հարուստ է բուսական ու կենդանական տարատեսակներով․․․ 2019 թ․ ինձ աշխատանքից ազատեցին մեր տարածաշրջանի որոշ հանքերի բացասական ազդեցությունը բարձրաձայնելու համար»։
Լիճքվազ-Թեյում հանքաքարի վերամշակման գործարանի կառուցում-շահագործումը և այդտեղ պոչամբարի կառուցումը անտարակույս պատճառ կդառնա Մեղրի գետի հովտի, միջին և ստորին գոտիների, ամայացման։
Դժբախտաբար, Մեղրու տարածաշրջանին նոր սպառնալիքը միայն սրանով չի սահմանափակվում։ Այդ տարածաշրջանում տրված են ավելի քան տասը մետաղական հանքավայրերի ուսումնասիրության և ապա շահագործման արտոնագրեր։ Այդ հանքեր-հանքերևակումները գտնվում են Կապուտջուղ լեռան ստորին լանջերի ջրագոյացման ու ջրաբաշխման համակարգերում, Մեղրի գետի ամբողջ հովտում։ Եվ եթե զննենք ՀՀ կառավարության գործելակերպը հանքարդյունաբերության ոլորտում, ապա կնկատենք, որ կառավարությունը կարծես սուր է ճոճում Սյունիքի դեմ։
Վերջին 20 տարիների ընթացքում կառավարությունը Սյունիքում ավելի քան 50 մետաղական հանքերևակումների ու հանքային դաշտերի, ուսումնասիրության- շահագործման արտոնագիր է տվել։ Դրանք բոլորն էլ բազմամետաղային են, ինչպես նաև դրանց ուղեկցում են ռադիոակտիվ տարրեր։ Տրված որոշ արտոնագրեր, իրենց տարածքների ծավալով ուղղակի զարմանք են հարուցում։ Օրինակ, «Կապեր պլաս» ընկերությանը տված բազմամետաղային հանքավայրի տարածքը 129,6 կմ2 է (12960 հա), որտեղ ընկերությունը նախ պետք է երկրաբանահետախուզական աշխատանքներ կատարի։ Սրանից անհամեմատ մեծ է «Պոլիարմ» ընկերությանը տված տարածքը։ Այս ընկերությունը 295 կմ2 (29500 հա) տարածքում («Կապանի հարթակ») ոսկու, արծաթի, պղնձի, կապարի, ցինկի հեռանկարային հանքայնացումներ հայտնաբերելու և գնահատելու աշխատանքներ պետք է կատարի։ Այս ծրագիրը իրականացվելու է Աղվանի, Աճանան, Անտառաշատ, Առաջաձոր, Գեղանուշ, Գորիս (Բարձրավան և Շուռնուխ բնակավայրեր), Եղեգ, Կապան, Ձորաստան, Ներքին Խոտանան, Նորաշենիկ, Շրվենանց, Սևաքար, Վանեք, Վերին Խոտանան, Տաթև (Քաշունի բնակավայր), Տավրուս և Օխտար համայնքների վարչական տարածքներում։
Այս ամենին պետք է ավելացնել նաև այն հակաժողովրդական արարքը, որ ըստ որոշ հրապարակումների, Զանգեզուրի պղնձամոլիբդենային գործարանում տարեկան վերամշակվելու է 40 մլն տոննա հանքաքար։
Ստորև բերված են Լիճքվազ-Թեյ հանքավայրի հանքաքարի մեջ պարունակող որոշ էլեմենտների կենսաբանական հատկությունների վերաբերյալ տվյալներ, որոնք վերցվել են «Вредные химические вещества, Неорганические соединения элементов I-IV групп», Ленинград, 1988, և «Вредные химические вещества, Неорганические соединения элементов V-VIII групп», Ленинград, 1989, գրքերից:
Բիսմուտը (Bi) և նրա միացությունները ունեն սաղմնաթունավոր հատկություն, խախտում են ֆերմենտների ակտիվությունը, առաջացնում՝ գլխուղեղի բորբոքում, ուռուցքներ, ոսկրային տարբեր հիվանդություններ:
Գալիումը (Ga) և նրա միացությունները առաջացնում են երիկամների, լյարդի, փայծաղի ախտահարում, շարժման կոորդինացիայի խախտում, շնչառական ռիթմի դանդաղում…
Ծծումբը (S) և նրա միացությունները բարձր կոնցենտրացիաներում բերում են հողի բերրիության անկման, բույսերի աճի ու վերարտադրության կանխման, մուտագեն են, խախտում են ջրային կենդանիների մի շարք կարևորագույն ֆերմենտային համակարգերի գործունեությունը, առաջացնում են՝ նյարդային, լյարդի, երիկամների, թոքերի, սրտանոթային, ատամների, աղեստամոքսային, շնչառական ուղիների հիվանդություններ, ընդհանուր թուլություն, գլխացավ, գլխապտույտ, արցունքահոսություն, հազ, լուսավախություն, գրգռվածություն, շնչահեղձություն, քթի ցավ, խռպոտություն, շրթունքների կապտախտ:
Կադմիումը (Cd) և նրա միացությունները նվազեցնում են մարսողական ֆերմենտների ակտիվությունը: Կադմիումով խրոնիկ թունավորման հետեւանքով առաջանում է կալցիումի փոխանակության խախտում, ատամների վզիկներին դեղին պսակ է առաջանում, արյան մեջ քչանում են ծծմբաջրածնային խմբերը… կմախքի ձեւափոխում, հասակի փոքրացում, գոտկատեղում և ոտքերի մկաններում` ծանր ցավեր, բադի քայլվածքով, ամենաաննշան լարվածության դեպքում` ջարդվածքներով, օրինակ՝ հազից կողոսկրի կոտրվելը…
Կապարը (Pb) և նրա միացությունները հողում նվազեցնում են միկրոօրգանիզմների քանակությունը և բույսերի աճը: Առաջացնում են գլխացավ, գլխապտույտ, քնի խանգարում, խոսքի և տեսողության խախտում, գիտակցության մթագնում, հիշողության վատացում, ծնելիության ֆունկցիայի խախտում, վիժումներ, մեռելածնություն…
Մկնդեղը (As) և նրա միացություններն առաջացնում են հյուսվածքային շնչառության խախտում, նվազեցնում բջիջների էներգետիկ պաշարները, օրգանիզմի ջրազրկում, հեմոլիզ, հյուսվածքների դեգեներացման ու մահացման ախտահարում, սակավարյունություն, սաղմնաթունավորություն, հրեշածնություն, մաշկի քաղցկեղ, փսիխոզ, հիշողության և խոսքի խախտում, խռպոտություն…
Պղնձի (Cu) և նրա միացությունների մեծ քանակությունները թունավոր ազդեցություն են գործում բուսակենդանական աշխարհի վրա, խաթարվում են հողի հստակ կառուցվածքը և ջրաթափանցելիությունը: Պղնձի միացությունները խիստ թունավոր են ջրային բոլոր տեսակի բույսերի և կենդանիների համար: Սահմանային թույլատրելիից բարձր խտությունների դեպքում պղինձը մարդկանց մոտ առաջացնում է լորձաթաղանթի գրգռվածություն, գլխացավ, թուլություն, սրտխառնոց, մկանային ցավ, դող, ջերմության բարձրացում, թոքերի այտուց, թոքաբորբ, նյարդային համակարգի, լյարդի և երիկամների ֆունկցիոնալ խանգարում, անցքեր` քթի միջնապատում…
Սելենը (Se) և իր միացությունները առաջացնում են մազաթափում, հոգնածություն, գլխապտույտ, գլխացավ, քնատություն, քնի խանգարում, աշխատունակության անկում, մկանային և ոսկրային ցավ, սրտանոթային և աղեստամոքսային, թոքերի, լյարդի, երիկամների, շնչուղիների, մաշկային հիվանդություններ, եղունգների ձևափոխում, լյարդի ցերոզ, հրեշածնություն…
Տելուրը (Te), 123Te (0,87 %, կիսատրոհմումը՝ 1,25.1013 տարի) օրգանիզմի վրա ազդեցությամբ շատ նման է սելենին և մկնդեղին, այն թիոլային թույն է, ախտահարում է արյան և աղեստամոքսային և երիկամային համակարգերը, առաջացնում է նյարդային համակարգի խախտում և քայքայում, նյութափոխանակության խախտում, օրգանիզմի աճի կասեցում, մազերի աճի վատացում, շնչուղիների հիվանդություն, ցիանոզ, գիտակցության կորուստ…
Ցինկը (Zn) և նրա միացությունները հողում նվազեցնում են միկրոօրգանիզմների քանակությունը… մարդու մոտ առաջացնում են հոգեճնշվածություն, չոր հազ, սրտխառնոց, աղմուկ` ականջներում, գրգռվածություն, անքնություն, հիշողության ու լսողության վատացում, թոքերի ծավալի հիվանդոտ մեծացում, շնչուղիների, թոքերի, աղեստամոքսային և այլ հիվանդություններ:
Ուրանը (U) և նրա միացությունները: Ուրանի աղերը ջրում լավ են լուծվում: Ուրանի հանքաքարի հորատման, հանման, մանրացման, տեղափոխման ընթացքում շրջակա միջավայր է տարածվում ուրան, ռադոն, ռադիում, պոլոնիում: Ուրանը ընդհանուր բջջային թույն է, ազդում է բոլոր օրգանների ու հյուսվածքների վրա: Ուրանի և նրա միացությունների վնասաբեր ազդեցությունը բնութագրվում է խիստ արտահայտված քիմիական թունավորությամբ և ուրանի իզոտոպների ռադիոկենսաբանական էֆեկտով: Ուրանի միացությունների ճնշող մեծամասնությունը կուտակվում են երիկամներում և քայքայիչ ազդեցություն ունենում՝ առաջացնելով ֆունկցիոնալ և մորֆոլոգիական խանգարումներ….
Եվ ընդհանրապես, հայտնի է, որ ծանր մետաղների բարձր խտությունները ծայրաստիճան վտանգավոր են բույսերի ու կենդանիների համար: Դրանք նվազեցնում են հողի բերրիությունը և բույսերի վերարտադրողականությունը, մարդու մոտ առաջացնում են նյարդային, սրտանոթային, աղեստամոքսային, ոսկրային, թոքերի, լյարդի, շնչուղիների հիվանդություններ, քաղցկեղ, լուսավախություն, կմախքի փոփոխություն, հասակի փոքրացում, մկանային ցավ, ընդհանուր թուլություն, օրգանիզմի ջրազրկում, խոսքի խախտում, հոգեճնշվածություն, գիտակցության մթագնում, քնի խանգարում… ինչպես նաև՝ նյութափոխանակության խախտում, պաշտպանիչ ռեֆլեքսների մարում, ֆերմենտների ակտիվության նվազում, օրգանիզմի իմունային համակարգի թուլացում, ծնելիության ֆունկցիայի խախտում, վիժումներ, սաղմնաթունավորություն, հրեշածնություն, մեռելածնություն: Այս ամենը վերաբերում է ոչ միայն մարդուն, այլ նաև բոլոր տեսակի կենդանիներին:
Հայաստանի Հանրապետությունում հանք շահագործելը աղքատացնում է պետությանը, ունեզրկում տեղի բնակչությանը, թունավորում է հողը, ջուրը, նվազեցնում է հողային և ջրային պաշարները, ավերում ու թունավորում է բնական համակարգերը, այսինքն՝ մեծ սպառնալիք է մարդու առողջությանը և կյանքին, սակայն գերհարստացնում է հանքատիրոջը։ Նկատի ունենալով այս ամենը՝ պետք է կտրականապես ո՛չ ասել Լիճքվազ-Թեյ հանքի շահագործման ու հանքաքարի վերամշակման գործարանի կառուցմանը։
Հակոբ Սանասարյան
2022․12․22
