Հանրային կարծիքի ձևավորման մեխանիզմները
Ժամանակակից հասարակություններում հանրային կարծիքը սոցիալական վերահսկողության կարևոր գործիք է: Այն արտահայտում է հասարակության դիրքորոշումը հանրային կյանքի որոշակի երևույթների և փաստերի վերաբերյալ, որի ուսումնասիրության արդյունքներն ունեն խորհրդատվական և ուղղորդող գործառույթներ:
Հանրային կարծիքը կարևորվում է աշխարհի գրեթե յուրաքանչյուր անկյունում և կյանքի բնագավառում: Քաղաքական գործիչները, գործարարները և այլք, ում գործունեությունը շատ թե քիչ կախված է հասարակական կարծիքից, մեծ ուշադրությամբ են հետևում դրա փոփոխություններին, ստեղծում «ֆորմալ» և «ոչ ֆորմալ» միջոցներ հասարակական կարծիքի ուսումնասիրման համար: «Ոչ ֆորմալ» միջոցներ են համարվում ընտրությունները, լոբբին, մեդիան, նամակներն ու զանգերը, ցույցերը: «Ֆորմալ» միջոցներ են համարվում հարցումները, գիտափորձերը, խորքային հարցազրույցները և այլն: Այս ուսումնասիրություններն ինքնանպատակ չեն և օգնում են ազդել հասարակական կարծիքի ձևավորման ու փոփոխության վրա: ԶԼՄ-ների դերն այս գործընթացում առանցքային է:
Հոդվածը դիտարկում է ԶԼՄ-ների դերը և ազդեցության մեխանիզմները հանրային կարծիքի ձևավորման գործում:
Կարդացեք նաև
Թեպետ «հանրային կարծիք» եզրույթը սկսել է գործածվել 18-րդ դարում, սակայն հասարակական կարծիք երևույթը գոյություն ուներ դեռևս հազարամյակներ առաջ: Օրինակ, Բաբելոնի և Ասորեստանի հնագույն պատմությունները հիշատակում են խալիֆներին, որոնք քողարկված մտնում էին մարդկանց շարքերը՝ լսելու, թե ինչ կարծիք ունեն մարդիկ նրանց ղեկավարման մասին: Ժամանակակից բնորոշմամբ՝ հասարակական կարծիքը որոշակի թեմայի վերաբերյալ անհատական հայացքների, վերաբերմունքի և համոզմունքների համախումբն է՝ արտահայտված համայնքի զգալի հատվածի կողմից: Հանրային կարծիքն ուսումնասիրող գրեթե բոլոր գիտնականները՝ անկախ իրենց սահմանումից, համաձայն են, որ երևույթը հասարակական կարծիք համարվելու համար պետք է բավարարի առնվազն հետևյալ չորս պայմանները.
- Խնդրի առկայություն,
- Զգալի թվով անհատների առկայություն, որոնք կարծիք են հայտնում խնդրի վերաբերյալ,
- Որոշակի կարծիքների շուրջ կոնսենսուսի առկայություն,
- Կոնսենսուսի ուղղակի կամ անուղղակի ազդեցության առկայություն:
Սակայն ինչո՞ւ է հանրային կարծիքը կարևորվում կյանքի գրեթե յուրաքանչյուր բնագավառում, և ինչո՞ւ են կառավարությունները մեծագույն նշանակություն տալիս դրան: Ամերիկացի քաղաքագետներ Յակոբսն ու Շապիրոն իրենց աշխատության մեջ նշում են, որ քաղաքական գործիչները զգալի ժամանակ, գումար և ջանք են ներդնում հանրային կարծիքին հետևելու նպատակով, ոչ թե համապատասխան քաղաքականության մշակման համար, այլ այդ կարծիքի փոփոխության: «Հանրային կարծիքի ուսումնասիրությունների մեծ մասն օգտագործվում է հասարակություններին մանիպուլացնելու և ոչ թե նրանց ցանկությամբ գործելու համար»:
Հանրային կարծիքի ձևավորման գործընթացում պետք է հաշվի առնել խմբերի քաղաքական, սոցիալական, տնտեսական, կրոնական և մի շարք այլ առանձնահատկություններ, քանի որ դրանք փոխկապակցված են «վերաբերմունքային համակարգերի» հետ, որոնք արժեքների, գիտելիքների և համոզմունքների, զգացմունքների և վարքային մտադրությունների համատեղ զարգացումն են:
Հասարակական կարծիքի ձևավորման հիմնական սուբյեկտներն են ՏԻՄ-երը, հասարակական կազմակերպությունները, կուսակցությունները, լոբբիստական խմբերը և այլն: Սուբյեկտներից յուրաքանչյուրն օգտագործում է մի շարք մեթոդներ հասարակական կարծիք ձևավորելու համար: Ժամանակակից աշխարհում այս գործընթացում մեծ դեր են կատարում զանգվածային լրատվամիջոցները (ԶԼՄ):
Այսպիսով, ԶԼՄ-ներն ունեն հետևյալ չորս հիմնական ֆունկցիաները.
- Միջավայրի վերահսկում և լուրերի մատակարարում,
- Ընթացիկ լուրերի կամ խնդիրների վերաբերյալ մեկնաբանություններ, որոնք իրենց բնույթով խմբագրական կամ քարոզչական են,
- Սոցիալական ժառանգության և կրթության փոխանցում,
- Զվարճանք:
Ժամանակակից աշխարհում զանգվածային լրատվամիջոցների դերն այնքան մեծ է, որ թույլ է տալիս վերահսկել մարդկանց վարքն ու գործողությունները և ձևավորել նրանց կարծիքն այս կամ այն իրադարձության վերաբերյալ: Այս նպատակին հասնելու համար օգտագործվում են մանիպուլյատիվ մի շարք հնարքներ՝
- Ներշնչանք, որը ներկայացնում է ազդեցություն անհատի հոգեբանության վրա՝ օգտագործելով վերբալ և ոչ վերբալ միջոցներ: Այս մեթոդի արդյունքում օբյեկտն ընկալում է տեղեկատվությունն առանց քննադատելու և ինքն իրեն հարցեր տալու:
- Լուրերի և շահարկումների օգտագործումը որպես փաստարկների ներկայացում:
- Որոշ փաստերի, իրադարձությունների, երևույթների, գործընթացների արժեքների նվազեցումը և մյուսներին առավելություն տալը:
- Էական փաստերի, իրադարձությունների, երևույթների քողարկում:
- Հասկացությունների փոխարինում, երբ մի երևույթի հետ կապված ստեղծվում են նոր տերմիններ, որոնք չեն արտացոլում դրա ամբողջ էությունը կամ թաքցնում են իրական իմաստը: Այս կետը ներառում է նաև երկակի ստանդարտների քաղաքականությունը, երբ, օրինակ, ազատության և ժողովրդավարության կարգախոսների ներքո սանձազերծվում են պատերազմներ:
- Մասնատման մեթոդ, երբ տրամադրվում են փաստերի, իրադարձությունների, երևույթների մասին միայն մասնակի, հաճախ կոնտեքստից դուրս հատվածներ:
- Բազմակի կրկնության մեթոդ: Երբ գաղափարները բազմիցս կրկնվում են, մարդկանց կողմից սկսում են ընկալվել որպես իրական, քանի որ արմատավորվում են գիտակցության մեջ:
- Բացարձակ ստի մեթոդ: Որքան սարսափելի է սուտը, այդքան ավելի արագ են հավատում դրան:
Հասարակական կարծիքի ձևավորման գործընթացում կարևոր տեղ են զբաղեցնում նաև կարծրատիպերը: Լայն իմաստով՝ կարծրատիպը մտածողության, ընկալման և պահվածքի ավանդական ձևն է: Կարծրատիպերը որոշակի պատկերներ են ստեղծում մարդկանց գիտակցության մեջ, որոնք ավելի արդյունավետ են դարձնում ազդեցությունը հասարակական կարծիքի վրա:
Եթե դիտարկենք հասարակական կարծիքի ձևավորումը ԶԼՄ-ների կողմից, ապա կարծրատիպ հասկացությունը կարելի է փոխարինել իմիջ հասկացությամբ: Իմիջ հասկացությունն ավելի լայն է, քան կարծրատիպը: Իմիջը ներկայացնում է որևէ երևույթի կամ օբյեկտի ավելի ճշգրիտ պատկեր: Այն ստեղծվում է ասոցացման միջոցով և ավելի ճկուն է, հետևաբար ավելի հեշտ է հարմարվում ու արձագանքում փոփոխություններին: Իմիջների շնորհիվ նույնպես կարելի է ազդեցություն գործել հասարակական կարծիքի վրա:
Ըստ Ուիլիամ Ռիկերի՝ քաղաքական մանիպուլյացիաների արվեստն օգնում է «Կառուցել աշխարհն այնպես, որպեսզի կարողանաք հաղթել»: Անհրաժեշտ է անդրադարձ կատարել նաև ԶԼՄ-ների կողմից ստեղծվող և տարածվող մեկ այլ մանիպուլյատիվ հնարքին՝ առասպելին: Առասպելներն ու զանգվածային գիտակցությունը փոխկապակցված են միմյանց հետ: Առասպելների ստեղծմանն աջակցում է զանգվածային գիտակցությունը, իսկ զանգվածային գիտակցությունն իր հերթին հիմնված է առասպելի վրա: Զանգվածային գիտակցությունն «առասպելային» բնույթ է կրում, քանի որ մեծապես ապավինում է լուրերին, կարծիքներին, կարծրատիպերին և նմանատիպ այլ երևույթների: Առասպելային գիտակցությունը զանգվածային գիտակցության կառուցվածքի բաղկացուցիչ մաս է՝ դրսևորվելով կոլեկտիվ անգիտակցական, հուզական, զգայական և այլ մակարդակներում, որոնցից յուրաքանչյուրը համապատասխանում է առասպելի ստեղծման որոշակի տիպի:
Քաղաքական առասպելները ստեղծվում են հստակ մշակված ծրագրի համաձայն՝ համապատասխան անհատների սոցիալական և անձնական, հոգեբանական և մանիպուլյատորների նպատակների: Կարելի է առանձնացնել հետևյալ հնարքներն ու տեխնիկաները՝
- «Սև-սպիտակ» կամ կեղծ փաստարկումներ, երբ առաջ է քաշվում «կամ-կամ» տարբերակը, և այլընտրանքներ չեն ներկայացվում:
- Բացահայտման և համընդհանուր ճանաչման ծուղակ: Արտահայտությունների օգտագործում, ինչպիսիք են «Ապացուցված է…», «Ինչպես հայտնի է…», «Բոլորս էլ գիտենք, որ…»:
- Անձնական հեղինակության օգտագործում: «Ես ձեզ երաշխավորում եմ…», «Արդեն հնարավորություն եմ ունեցել պարզելու…»:
- Բաժանումներ և թշնամու կերպար: Աշխարհայացքի համակարգը կիսվում է երկու մասի՝ «մերոնք» և «օտարները»: Շատ հաճախ «օտարները» հետագայում վերածվում են «թշնամիների»:
- Գերհուզականացում, երբ թեմաները զգացմունքայնացվում են հիմնականում կոպիտ հակադրությունների միջոցով:
- Բացասական պարույրի փաստարկում, երբ աննշան փոփոխությունների հետևանքներն անհիմն ուռճացվում են և ընդունում գլոբալ արհավիրքների չափեր:
Այսպիսով, ԶԼՄ-ներն ունեն հանրային կարծիքի ձևավորման հսկայական գործիքակազմ, որոնց մի մասը ներկայացվեց աշխատանքում: Այս մեխանիզմների տիրապետումը թույլ կտա ոչ միայն չդառնալ ԶԼՄ-ների մանիպուլյատիվ հնարքների զոհ, այլև հարկ եղած դեպքում գրագետ կերպով գործածել դրանք:
Ֆլորա Միրզախանյան
Ժողովրդավարության XXIII դպրոցի շրջանավարտ
«Ժողովրդավարություն, անվտանգություն և արտաքին քաղաքականություն» ծրագիր (NED)
Միջազգային և անվտանգության հարցերի հայկական ինստիտուտ (ՄԱՀՀԻ)
