Առանց մեղադրական դատավճռի հանցավոր ճանապարհով ստացված գույքի բռնագանձման շուրջ. «Հայեցակարգում հաշվի չի առնված միջազգային լավագույն փորձը»

ԱՌԱՆՑ ՄԵՂԱԴՐԱԿԱՆ ԴԱՏԱՎՃՌԻ ՀԱՆՑԱՎՈՐ ՃԱՆԱՊԱՐՀՈՎ ՍՏԱՑՎԱԾ ԳՈՒՅՔԻ ԲՌՆԱԳԱՆՁՄԱՆ ԻՆՍՏԻՏՈՒՏԻ ՆԵՐԴՐՄԱՆ ՎԵՐԱԲԵՐՅԱԼ ՀԱՅԵՑԱԿԱՐԳՈՒՄ ՀԱՅՏՆԱԲԵՐՎԱԾ ԽՆԴԻՐՆԵՐԸ

Ա․ Հայեցակարգի միջազգային-իրավական հիմքերը

1. Որպես քննարկվող ինստիտուտը ՀՀ-ում ներդնելու միջազգային-իրավական հիմք՝ հայեցա­կար­գում վկայակոչվել է, մասնավորապես Թմրամիջոցների և հոգեներգործուն նյութերի ա­պօրինի շրջա­նա­ռության դեմ պայքարի ՄԱԿ-ի կոն­վեն­ցիան, մինչդեռ այն չի պա­­րունակում որևէ հստակ և ուղղակի դրույթ՝ քննարկվող ինստիտուտի վերա­բեր­յալ։

2. Որպես քննարկվող ինստիտուտը ՀՀ-ում ներդնելու միջազգային-իրավական հիմք՝ հայեցա­կար­գում վկայակոչվել է նաև Անդրազգային կազմակերպ­ված հանցավորության դեմ ՄԱԿ-ի կոնվեն­ցիան, որը ևս չի պա­­րունակում որևէ հստակ և ուղղակի դրույթ՝ քննարկվող ինստիտուտի վերա­բեր­յալ։

3. Ինչ վերաբերում է Կոռուպ­ցիայի դեմ ՄԱԿ-ի կոնվենցիային (“UNCAC”), ապա այն պարու­նա­կում է երկու համեմատաբար ուղղակի դրույթ­ներ՝ քննարկվող ինստիտուտի վերաբերյալ։ Բայց դրանք վերաբերում են «պետություն – պետու­թ­յուն» հա­րաբերություն­ներին (միջազգային համագործակ­ցու­թյա­նը)։ Ավելին, այս կոնվենցիան նշում է, որ պետություննե­րը պետք է քննարկեն նշված ինստիտուտի ներ­դրման հնարավորությունը՝ այն դեպ­քերի հա­մար, երբ հանցավորն օբյեկտիվ պատճառով չի կարող դա­տա­պարտվել՝ մահվան, բա­­ցա­կայու­թ­յան (թաք­ն­վե­լու) պատճառով կամ այլ համապատասխան դեպ­քե­րում։ Մինչդեռ հայեցակարգի ուսումնասիրությունից չի հետևում, որ դրանում պահպանված է (կամ որ ապագայում մշակվելիք օրենսդրական նախագծերում պահպանվելու է) ՄԱԿ-ի այս կոնվենցիայի մո­տե­ցումը։

4. Հայեցակարգում վկայակոչված են նաև ՖԱԹՖ-ի հանձնարա­րականները (առանց կոնկրե­տա­ց­ման)։ Հետագայում ԿԲ-ի տարածած հայտարարությունից պարզ դարձավ, որ խոսքը վերաբերում է 4-րդ և 38-րդ հանձնարարականներին։ Մինչդեռ ՖԱԹՖ-ի 4-րդ հանձնարարականը ոչ թե սահմանում է այս ինստիտուտի ներդրման պահանջ, այլ՝ խորհուրդ է տալիս ինստիտուտը ներդնել այնքանով, որքանով դա համապատասխանում է ներպետական իրավունքի սկզբունքներին։ Իսկ ՖԱԹՖ-ի 38-րդ հանձնա­րա­րա­կանը քննարկվող ինստիտուտի մասին խոսում է միայն միջազգային համագործակցության շրջա­նակ­ներում և կրկին այնքանով, որքանով որ դա չի հակասում ներպետական իրավունքի սկզբունքներին։

5. Հարկ ենք համարում անդրադառնալ նաև այն միջազգային-իրավական փաստաթղթերին, ո­րոնք հայեցակարգում չեն վկայակոչվել, սակայն վկայակոչվել են հետագայում ԿԲ-ի տարածած հայտա­րա­րության մեջ՝ որպես քննարկվող ինստիտուտը ՀՀ-ում ներդնելու անհրաժեշտության հիմնավորում։ Այսպես, ինչ վերաբերում է Տնտեսական համագործակցության և զարգացման կազմակերպության կող­մից 2018թ․ հաստատված հաշվետվությանը, ապա դրա մեջ ընդամենը նշվել է, որ առանց մեղադրական դատավճռի գույքի բռնագանձման ինստիտուտը «նախատեսված չէ ՀՀ օրենսդրությամբ»։ Մինչդեռ ԿԲ-ն նշել է, իբրև թե այս հաշվետվությամբ ամրագրվել է, որ Հայաստանում այս ինստիտուտը «չի ներդրվել» (կարծես թե՝ «պետք է ներդրվեր, բայց չի ներդրվել»)։ Ինչ վերաբերում է այս հաշվետվության մեջ առկա՝ UNCAC-ի գործիքները ներդնելու կոչին, ապա արդեն նշել ենք, որ UNCAC-ը քննարկվող ինստիտուտին անդրադառնում է միջազգային համագործակցության լույ­սի ներքո։

6. Ինչ վերաբերում է ԵԽ ՄԱՆԻՎԱԼ հանձնախմբի կողմից 2015թ․ հաստատված հաշվետվու­թ­յանը, ապա դրա մեջ Հայաստանին ընդամենը խորհուրդ է տրվել ներդնել քննարկվող ինստիտուտը (Ar­menia should consider …), այլ ոչ թե իմպերատիվ նշվել է, որ Հայաստանը պետք է դիտարկի քննարկվող ինս­տիտուտի ներդրման հարցը (Armenia must consider …):

7. Ինչ վերաբերում է ԵԽ-ի «Հանցավոր ճանապարհով ստացված եկամուտների լվացման, հետա­խուզ­ման, առգրավման, բռնագրավման և ահաբեկչության ֆինանսավորման դեմ պայքարի մասին» կոն­վենցիային (Վարշավայի կոնվենցիա), ապա այդ կոնվենցիայի մասով որևէ դիտարկում չկա։ Ինչպես ԿԲ-ն է նշել իր հայտարարության մեջ, կոնվենցիան վերաբերում է ծանր և առանձնապես ծանր հանցագոր­ծու­թ­յունների դեպքում մեղադրյալի կողմից գույքի օրինական ծագման վերաբերյալ ապացույցներ ներ­կա­­յաց­նելու պարտականությանը։ Նույնը վերաբերում է ԵԽ-ի կողմից 2016թ․ հաստատված Վարշա­վա­յի կոնվենցիայի համապատասխանության գնահատման հաշվետվությանը։ Այս ինստիտուտի մասով մեր կողմից առայ­ժմ համապատասխան դիտարկումներ չկան։

8. Ինչո՞ւ է անհրաժեշտ մանրամասնորեն խորամուխ լինել համապատասխան բառերի և ձևա­կեր­պումների մեջ։ ԿԲ-ի հայտարարությունը պարունակում է որոշակի ենթատեքստ առ այն, որ Հայաս­տանը, չներդնելով այս ինստիտուտը, առ այսօր խախտել և խախտում է իր միջազգային պարտավո­րու­թ­յուն­ները։ Մինչդեռ նման ենթատեքստ պարունակող ձևակերպումները և հայտարարություններն ան­թույ­լատրելի են։ Եթե անգամ խոսք գնա նման «խախ­տ­ման» մասին, ապա խոսքը առավելագույնը կարող է վերաբերել միջազգային համագործակցության շրջանակներում (այլ ոչ թե բացառապես ներպետա­կան բնույթ ունեցող իրավահարաբերություններում) քննարկվող ինստիտուտի չներդրմա­նը։

9. Ավելին, վերը նշված փաստաթղթերն ընդհանուր առմամբ խոսում են քննարկվող ինստիտու­տի մասին՝ առանց կոնկրետ մոտեցումներ առաջարկելու։ Ուստի չի կարելի պնդել, թե մշակված հա­յե­ցա­կարգի կոնկրետ մոտեցումները հիմնավորվում են վե­րը նշված փաս­տաթղթերով։

Բ․ Քաղաքացիական դատավարության կոնցեպտների ոչ ճիշտ ընկալում

1. Հայեցակարգում նշված է, որ քաղաքացիական դատավարությունում կիրառվում է “balance of pro­ba­bilities” ապացուցման բեռի սկզբունքը` հակառակ քրեական դատավարությունում կի­րառվող “be­yond a rea­sonable doubt” սկզբունքի։

2. Հայեցակարգի ընդհանուր տրամաբանությունից տպավորություն է ստեղծվում, որ այս երկու սկզ­բունք­ները ապացուց­ման բեռի մակարդակի սահմանման միակ հնարավոր տարբերակներն են։ Սա­կայն ան­գամ մակերե­սա­յին հե­տա­զոտութ­յու­նը ցույց է տալիս, որ տարբեր երկրներում տարբեր տիպի գոր­ծե­րի և դա­տա­վա­րա­կան հարցերի քն­­նության ժա­­մա­նակ կիրառվում են ապացուցման բեռի մակար­դա­կի սահ­­մանման առնվազն հետևյալ սկզբունքները (հերթականությունը կամայական է)՝ “some evi­dence”, “re­a­­so­nable indications / reasonable suspicion”, “reasonable to believe”, “probable cause”, “air of reailty”, “some cre­di­ble evidence”, “real or substantial possibility”, “substantial evidence”, “balance of probabilities/more pro­bable than not”, “a degree of certainty which is sufficient in practice”, “only (fully) proven or uncontested facts”, “clear and con­­vin­cing evidence”, “fact in question is to be confirmed”, “no unproven facts, even where they are possible or hi­ghly likely”, “substantial/significant likelihood”, “stronger probability”, “likelihood bordering on certainty”, “be­yond doubt”, “a high degree of truth (material proof)”, “high degree of probability is not sufficient, but all doubt does not have to be excluded”, “beyond reasonable/legitimate doubt”, “beyond any doubt”:

3. Հայեցակարգից ենթադրվում է, որ ՀՀ քաղաքացիական դատավարությունում կիրառվում է “balance of probabilities” սկզբունքը։ Այս սկզբունքը ենթադ­րում է, որ ապացուցման բեռը կրող կողմը դա­տարանում «հաղ­թում է», եթե 51%-ով ապացուցում է իր պնդումը։ Մինչդեռ ՀՀ-ում այս սկզբունքն այսօր չի գործում։

ՀՀ քաղաքացիական դատավարության օրենսգրքի 62-րդ հոդվածի 6-րդ մասի համաձայն՝ եթե բոլոր ապացույցների հետազոտումից և գնահատումից հետո վիճելի է մնում փաստի առկայու­թ­յու­նը կամ բացակայությունը, ապա դրա բացասական հետևանքները կրում է այդ փաստի ապա­ցուց­ման պար­տականությունը կրող անձը:

Իսկ ՀՀ Վճռաբեկ դատարանը թիվ ԵԱՔԴ/0483/02/15 որոշմամբ նշել է մասնավորապես հե­տև­յա­լը՝ ապա­ցույց­ների անբավարար լինելու դեպքում գործի հանգամանքների վերաբերյալ դատա­րա­նը կա­րող է կա­տա­րել ոչ թե որոշակի, այլ հավանական եզրակացություններ, մինչդեռ դատա­րա­նի կողմից գոր­ծն ըստ էության լուծող դատական ակտը չի կարող հիմնված լինել հավանական եզրակա­ցու­թյուն­նե­րի և դատողությունների վրա: Այս դիրքորոշումը հետագայում ՀՀ վճռաբեկ դա­տա­րանի կողմից վերա­հաստատ­վել է բազմաթիվ այլ գործերով։

Վերը նշվածից հետևում է, որ ՀՀ-ում ապացուցման բեռը կրող կողմը «հաղթում է», եթե ապա­ցու­ցում է իր պնդումները՝ առնվազն “high degree of probability is not sufficient, but all doubt does not have to be excluded” կամ “clear and convincing evidence” չա­փանիշով։

4. Օրինակ Հունաստանում, “balance of probabilities” սկզբունքը կիրառվում է հայցի ա­պահովման միջոց կիրառելու հարցը քննարկելիս։ Այս հարցում ՀՀ-ում կիրառվում է ավելի «ցածր» չափանիշ (“rea­sonable suspicion”):

5. “Balance of probabilities” սկզբունքը, որպես գործի վերջնական լուծման չափանիշ, կիրառվում է com­mon law-ի համակարգ ունեցող երկրներում (ԱՄՆ, Մեծ Բրիտանիա, Իռլանդիա) և դրա ազդե­ցու­թ­յան տակ գտնվող երկրներում (Կիպ­րոս, Մալթա)։

6. Առանց մեղադրական դատավճռի հանցավոր ճանա­պարհով ստացված գույքի բռնագանձման վա­րույ­թում ևս “balance of probabilities” սկզբունքը, որպես կանոն, կիրառվում է common law-ի երկր­նե­րում։ Իսկ մայրցամաքային իրավական համակարգի երկր­ներում նմանատիպ գործերով, որպես կանոն, կի­րառ­վում է «հիմնավոր կասկածից վեր» սկզբունքը։

7. Տեսականորեն կարելի է հաշվի չառնել միջազգային փորձը և ՀՀ-ում ևս ներդնել “balance of pro­­ba­bi­lities” սկզ­բուն­քը (այդ թվում՝ առանց մեղադրական դատավճռի հանցավոր ճանապարհով ստաց­ված գույ­քի բռնա­գանձման վարույթում)։ Բայց այդ դեպքում ծագելու են բավականին լուրջ խնդիրներ։ Դա­տարանները “balance of probabilities” սկզբունքը կիրառելու են կամայականորեն և հա­յե­ցո­ղաբար։

8. Խնդիրն առավել քան սուր է, հատկապես այն պայմաններում, երբ պարբերաբար շեշտվում է, որ դատական հա­մա­­կարգի նկատմամբ «վստահություն չկա», դա­տա­վորները կոռումպացված են, դա­տա­կան համա­կար­գը պետք է «մաքրել» և այլն։ Արդյո՞ք նման դատական համակարգին պետք է «տալ» “balance of pro­babilities” սկզբունքի կիրառման գործիքը։ Կարծում ենք, որ դա առնվազն տրամաբանական չէ։

9. Անվիճելի է, որ առանց մեղա­դրական դատավճռի հան­ցա­վոր ճանա­պար­հով ստաց­ված գույքի բռ­նա­գանձման վարույթում պատասխանողը պետք է ունենա իր իրավունքների պաշտպանության բա­վա­րար և ռեալ երաշխիքներ։ Այդ տեսանկյունից առավել ող­ջա­միտ և հա­վասարակշռված է հետևյալ մո­տե­ցումը․

– Եթե այս վարույթով ապացուցման բեռը դրված է լինելու հայցվորի (պետության) վրա, ապա ցան­կալի է կիրառել “beyond reasonable doubt” սկզբունքը։ Այսինքն, ապացուցման բեռը կրող պետու­թ­յու­նը պետք է ծանրակշիռ կերպով հիմնավորի իր պնդման ճշմար­տա­ցիությունը։

– Եթե այս վարույթով ապացուցման բեռը դրված է լինելու պատասխանողի վրա, ապա ցանկալի է կի­րա­ռել “balance of probabilities”-ից ավելի «ցածր» ապացուցման բեռի մակարդակ (օրինակ՝ “some cre­dible e­vi­dence” սկզբունքը)։ Այսինքն, ապացուցման բեռը կրող պատասխանողը պետք է ոչ ծանրակշիռ կեր­­պով հիմնավորի իր առարկությունը։

10. Միջազգային փորձի ուսումնասիրությունը ցույց է տալիս, որ կան երկրներ, որտեղ նմանա­տիպ գոր­ծե­րով ապա­ցուցման բեռը որոշակիորեն դրվում է պատասխանողի վրա, սակայն, որպես կա­նոն, միայն այն բանից հետո, երբ հայցվոր կողմը ներկայացնում է ծանրակշիռ փաստարկներ։ Նման մո­տեցումը ար­դեն իսկ չի կարող համարվել «մեղավորության կանխավարկած»։

11. Ավելին, 2016թ․ դրությամբ միայն երեք երկրներում է (Իռլանդիա, Ավստրալիա և Կոլումբիա) գործել այնպիսի մեխանիզմ, որ «չբա­­ցատրվող հարսստացումը» կապված չէ քրեական գործի հետ (պար­տա­դիր չէ ապացուցել հանցագործության հետ կապը) և միաժամանակ ապացուցման բեռը դր­վում է պա­­տաս­խա­նողի վրա։ Սակայն այս մոտեցումը ակնհայտորեն չի կարող համարվել լավագույն փորձ, ինչը հիմնավորվում է այս փաստաթղթում կատարված ուսումնասիրություններով և ներկայացված փորձով։

Գ․ Իտալիայի փորձը

1. Իտալիայում (ի տարբերություն ՀՀ-ի) այս ինստիտուտն առանձնահատուկ նշանակություն ու­նի կազմակերպված հանցավորության (մաֆիայի) դեմ պայքարում։ ՀՀ-ում նման խնդիր առկա չէ։

2. Կանխարգելիչ բռնագանձում կիրառելու համար առնվազն պետք է ապացուցվի անձի կապը հանցավոր խմբերի հետ։ Իսկ սա նշանակում է, որ, նախ և առաջ, որևէ անձ դատավճռով պետք է ճա­նաչ­ված լինի որպես հանցավոր կամ հանցավոր խմբի մասնակից, որից հետո միայն նրա հետ փոխկա­պակ­ց­ված անձանց նկատմամբ կարելի է կիրառել քննարկվող ինստիտուտը։

3. Ամեն դեպքում տեսական գրականության մեջ իտալական մոտեցումները բավականին քննա­դատված են, քանի որ անձանց համար նախատեսվում են պաշտպանության թույլ երաշխիքներ։ Իտալա­կան մոտեցումը կարելի է արդարացված համարել բացառապես մաֆիայի դեմ պայքարի անհրաժեշ­տու­թյան համատեքստում։ Այս հիմնավորումը, սակայն, կիրառելի չէ ՀՀ-ի դեպքում։

Դ․ Վրաստանի փորձը

1. Վրաստանի քաղաքացիական դատավարության օրենսգրքի XLIV1 (44-րդ) գլխի ուսումնասի­րութ­յու­նից հետևում է, որ նման հայցի ներկայացման համար անհրաժեշտ է օրինական ուժի մեջ մտած դա­տա­վճ­ռի առկայություն (թեև պարտադիր չէ, որ այն կայացված լինի հենց պատասխանո­ղի դեմ)։

2. Տարօրինակ է հայեցակարգում Վրաստանի փորձի վկայակոչումը, քանի որ հայեցակարգը վե­րա­բե­րում է առանց մեղադրական դատավճռի գույքի բռնագանձման ինստիտուտին։

3. Ինչ վերաբե­րում է հայեցակարգում վկայակոչված 2004թ․ կարգավորումներին, ապա դրանք վե­­­րաբե­րե­լի չեն, քանի որ 2007թ․-ից սկսած՝ այդ իրավակարգավորումները փոխվել են։ Վրաս­­տանն ինքն է հրա­ժարվել 2004թ․ կարգավորումներից։

4. Ինչ վերաբերում է Gogitidze and Others v. Georgia գործին, ապա նախ այն վերաբերել է 2004թ․, այլ ոչ թե գործող իրավակարգավորումներին (այսինքն՝ այն իրա­վակարգավորումներին, որից Վրաս­տա­­նը հե­տա­գայում հրաժարվել է)։ Բացի այդ, ՄԻԵԴ-ը նշված գործով ոչ թե նշել է, որ Կոնվենցիայի 6-րդ հոդվածն ընդ­հան­րա­պես կիրառելի չէ, այլ հարցը քննարկել է ընդհանուր («ոչ քրեական») տեսանկյունից։

Ե․ Բուլղարիայի փորձը

1. Բուլղարիայի փորձը հայեցակարգը պատրաստողի կողմից ուսումնասիրվել է բացառապես Բուլ­ղարիայի Սահմանադրության և “Trans­parency International” կազմակերպության 2014 և 2015թ․ զե­կույց­ների հի­ման վրա։

2. Հայեցակարգում հղում է տրված 2005թ․ «Հանցավոր ճանապարհով ձեռք բերված գույքի հօ­գուտ պետության բռ­նա­գանձ­ման մասին» օրենքին, սակայն ներկայումս այն չի գործում, քանի որ 2012թ․ ընդունվել է նոր օ­­րենք, որը կարգավորում է նույն հարաբերությունները։

Ավելին, 2018թ․ Բուլղարիան կր­կին փոխել է իր օ­­րենսդրու­թ­յունը և ընդունել է այս ոլորտը կար­գավորող նոր օրենք, որը հայեցակարգը պատրաստողի կողմից չէր կարող հաշվի առնվել, քա­նի որ օգ­տա­գործված աղբյուրները 2018թ․-ից ավելի «հին» են։

Զ․ ԱՄՆ-ի փորձը

1. ԱՄՆ փորձի վկայակոչումը տեղին չէ։ Հայեցակարգում նշված է, որ ուսումնասիրության շր­ջա­նակներում երկրների ընտրությունը կատարելիս հաշվի են առնվել այնպիսի գործոններ, ինչպիսիք են օրինակ Մարդու իրավունքների եվրոպական դատարանի վճիռների առկայությունը, ՀՀ իրավա­հա­մա­կարգի հետ, մասնավորապես՝ սահմանադրաիրավական նորմերի մասով, նմանությունը և այլն:

2. ԱՄՆ-ի և ՀՀ-ի իրավական համակարգերն ակնհայտորեն տարբերվում են։ ԱՄՆ-ն հանդիսա­նում է «ընդհանուր իրավունքի» (common law) իրավական ընտանիքին պատկանող երկիր, ինչով էլ պայ­մա­նավորված են այդ երկրի իրավական համակարգի մի շարք առանձնահատկություններ։

3. Պնդում ենք, որ «ընդհանուր իրավունքի» (common law) իրավական ընտանիքին պատկանող եր­կրների փորձը տվյալ դեպքում չի կարող լինել վերաբերելի։ Ուսումնասիրությունը ցույց է տալիս, որ քննարկվող ինստիտուտը, որպես կանոն, տարբեր կերպ է գործում մի կողմից մայրցամաքային իրավա­կան համակարգին պատկանող երկրներում (որոնց թվին դասվում է ՀՀ-ն), մյուս կողմից՝ ընդհանուր ի­րա­վունքի համակարգի երկրներում (որոնց թվին դասվում է ԱՄՆ-ն)։

Օրինակ, ընդհանուր իրավունքի երկրներում, որ­պես կանոն, նմանատիպ գործերով կիրառվում է “balance of probabilities” ապացուցողական չափանիշը, մինչդեռ մայրցամաքային իրավունքի համա­կարգ ունեցող երկրներում նմանատիպ գործերով, որպես կանոն, կիրառվում է հիմնավոր կասկածի բա­ցակայության կամ դատավորի խորը համոզվածության ապացուցողական չափանիշը։

4. Խիստ տարբեր են ՀՀ-ի և ԱՄՆ-ի միջազգային պարտավորությունների շրջանակները։ Օրի­նակ, ԱՄՆ-ն բնականաբար «Մարդու իրավունքների և հիմնարար ազատությունների պաշտպանության մասին» եվրոպական կոնվենցիայի մասնակից չէ։ Ընդհանուր առմամբ, ԱՄՆ-ն շատ ավելի ազատ է այս ինստիտուտի շրջանակներում «կոշտ» և «ռադիկալ» կարգավորումներ ամրագրելու հարցում, քան ՀՀ-ն։

Է․ Իռլանդիայի փորձը

1. Փորձը վերաբերելի չէ, քանի որ Իռլանդիան բոլորովին այլ իրավական մշակույթ ունեցող և common law-ի երկրների շարքին դասվող երկիր է։ Սկսած սահմանադրությունից՝ իռլանդա­կան օրենս­դրու­թյունը պարունակում է այնպիսի ձևակերպումներ, որոնք բոլորովին բնորոշ չեն ՀՀ ի­րավական հա­մակարգին։

2. Օրինակ, սահմանադրության 43-րդ հոդվածը սահմանում է, որ մասնավոր սեփականության օրենս­դրա­­կան երաշխիքները պետք է լինեն այնպիսին, որ հասարակությունում պահ­պանվի սոցիալա­կան ար­­դարության սկզբունքը։ Այսինքն, այստեղ սահմանադրական մակարդակով ամրագրված է «սո­ցի­ա­լա­­կան արդարության սկզբունքի» ինչ-որ տեղ գերակայությունը մասնավոր սեփականութ­յան ան­խախ­տե­լիության սկզբունքի նկատմամբ (մի բան, որը ակնհայտորեն առկա չէ ՀՀ-ում)։ Ավելին, սահ­մա­նադ­րու­թյունը սահմանում է պետության կողմից մասնավոր սեփականության իրավունքի սահ­մանա­փակ­ման հնարավորությունը՝ համընդհանուր բարեկեցության սկզբունքի պահպանման անհրա­ժեշ­տու­թ­յամբ պայմանավորված: Ակնհայտ է, որ նման սահմանադրական ձևակերպումներ ունեցող պետութ­յու­նը պետք է ունենա ՀՀ-ից ակնհայտորեն տարբերվող իրավական համակարգ։

3. Ինչ վերաբերում է «Հանցավոր ծագում ունեցող միջոցների մասին» օրենքին, ապա նախ այն սահ­մա­նում է, որ բռնա­գանձումը (disposal order) կարող է կատարվել միայն նախնական փուլից (Inter­lo­cutory Order) 7 տարի անց (բացառությամբ այն դեպքի, երբ բոլոր շահագրգիռ կողմերը համաձայն են հա­կա­ռա­կին, ինչը հազիվ թե գործնականում երբևէ լինի Հայաստանում)։ Դժվար է պատկերացնելը, որ ՀՀ-ում ևս նման մոտեցում կորդեգրվի, մինչդեռ այն, Իռլանդիայի բավականին «ռադիկալ» կարգավո­րում­­նե­րի համատեքստում, էական երաշխիք է հանդիսանում պատասխանողի համար։

4. Բացի այդ, նշված օրենքը պարունակում է այնպիսի ձևակերպումներ, որոնք լիովին օտար են ՀՀ իրա­վական համակարգի համար։ Օրինակ, դատարանը չի կայացնի բռնագանձման որոշում, եթե առ­կա է «լուրջ անարդարության ռիսկ»։ Մեկ այլ օրինակ՝ օրենքով թույլատրելի ապացույցը չի ըն­դունվում դա­տա­րանի կողմից, եթե դատարանը գտնում է, որ այն չպետք է թույլատրվի՝ ելնելով ար­դարա­դա­տու­թյան շահերից։ Այսպիսով, դատարանը օժտված է շատ լայն հայեցողության շրջանակ­ներով, ինչը բնորոշ չէ ՀՀ-ին։ Սա պայմանավորված է այն հանգամանքով, որ Իռլանդիան common law-ի երկիր է։ Հետևաբար, հայեցակարգում պետք է ուսումնասիրվեր ոչ թե բացառապես իռլանդական օրենքը, այլ նաև՝ առնվազն դատական պրակ­տի­կան։

5. Ավելին, վստահ ենք, որ օրենքը պատշաճ չի ուսումնասիրվել հայեցակարգը պատրաստողի կողմից։ Մասնավորապես, այն փո­փոխությունների է ենթարկվել նաև 2016 թվա­կանին, մինչդեռ հայեցա­կարգում նշվել է միայն 2005 թվականի փո­փո­խությունների մասին։ Այստեղ բոլորովին էա­կան չէ, թե ինչ բովանդակություն են ունեցել 2016թ․ փոփո­խությունները։ Էականն այն է, որ հայեցակարգը պատրաս­տո­ղը հա­վանաբար չի կարդացել օրենքը և իր եզրահան­գում­ները կա­տա­րել է հիմնվելով հայեցա­կար­գում նշված “Non-Conviction Based Forfeiture: The Irish Expe­ri­ence” աշխա­տության վրա, որը գրվել է 2010 թվա­կանին և բնականաբար չէր կարող պարունակել որևէ նշում 2016թ․ փոփոխությունների մասին։

Ը․ Մեծ Բրիտանիայի փորձը

1. Նախ հարկ է նշել, որ ՄԲ-ն ունի բավականին լուրջ խնդիրներ, որոնք կապված են այդ երկրում հանցավոր ճանա­պարհով ստացված եկամուտների «հոսքերի» հետ (խնդիրներ, որոնք մասշտաբային և բովանդակային առումով համադրելի չեն ՀՀ-ում առկա խնդիրների հետ)։ Մեծ Բրիտանիայի Խորհր­դա­րա­նը 2017 թվականին ընդունել է “Criminal Finances Act 2017”-ը, որով փոփո­խու­թյուններ են մտցվել “Pro­ceeds of Crime Act 2002”-ում։

2. Վերոգրյալը նախատեսում է “Unexplained Wealth Order (UWO)”-ի վերաբերյալ դրույթների փո­փո­խություն, որը ուժի մեջ է մտել 2018 թվականի հունվարի 31-ից։ UWO-ն դատարանի կողմից կայաց­վող որոշում է, որը պարտավորեցնում է UWO-ի սուբյեկտին բացահայտելու գույքի ծագման աղբյուրը, մասնավորապես՝ սուբյեկտը պետք է բացատրի գույքի ձեռքբերման միջոցների օրինականությունը:

UWO-ի սուբյեկտի կողմից գույքի ձեռքբերման օրինականության վերաբերյալ բավարար հիմքեր չներ­­կա­­յացնելու դեպքում, վարույթ իրականացնող մարմինը առանց մեղադրական դատավճռի առկա­յու­­թ­յան կարող է քաղաքացիական հայցի շրջանակներում դիմել դատարան՝ անօրինական վարքագծի հե­տևանքով ձեռք բերված գույքի վերականգնման պահանջով։

3. UWO-ի վերաբերյալ միջնորդություն դատարան ներկայացնելիս պետք է ներկայացվեն բավա­րար հիմքեր առ այն, որ․

– գույքի արժեքը գերազանցում է £50,000-ը և

– սուբյեկտի օրինական եկամուտները ողջամտորեն չէին կարող բավարար լինել գույքի ձեռք­բեր­ման համար և

– սուբյեկտը հանդիսանում է քաղաքական ազդեցություն ունեցող անձ (ՔԱՈՒԱ) կամ առկա է հիմնավոր կասկած սուբյեկտի (կամ իր հետ կապված անձի) կողմից ծանր հանցանք կատարելու վե­րա­բեր­յալ։

4. “Criminal Finances Act”-ի իմաստով քաղաքական ազդեցություն ունեցող անձ (ՔԱՈՒԱ) է հա­մարվում Եվրոպական խորհրդարանի 2015/849/EU դիրեկտիվի 3-րդ հոդվածով սահմանված.

– արտասահմանյան երկրի նախկին կամ գործող բարձրաստիճան պետական պաշտոնատար ան­ձը, որը իրականացրել կամ իրականացնում է պետական, քաղաքական կամ հանրային բնույթի նշա­նակալից գործառույթներ,

– վերը նշված անձի ընտանիքի անդամները,

– վերը նշված անձի հետ փոխկապակցված կամ կապված անձինք։

5. Քաղաքական ազդեցություն ունեցող անձ է համարվում միայն արտասահմանյան երկրի նախ­­կին կամ գործող բարձրաստիճան պետական պաշտոնատար անձը։ “Criminal Finances Act”-ի օ­րենս­դրական նախաձեռնության խորհրդարանական քննարկումների փուլում ընդգծվել է, որ ՄԲ և ԵՏՏ քա­ղաքական ազդեցություն ունեցող անձանց պարագայում ՄԲ վարույթ իրականացնող մարմին­նե­րը ունեն բավարար ռեսուրսներ և հնարավորություն՝ ապահովելու UWO-ի սուբյեկտի ծանր հանցանք կա­տա­րելու հիմնավոր կասկածի հիմքը։ Սա նշանակում է, որ ՄԲ և ԵՏՏ քաղաքական ազդեցություն ու­նե­­ցող անձանց պարագայում, վարույթ իրականացնող մարմինը, UWO-ի միջնորդություն ներ­կա­յաց­նելիս, նաև պետք է ապահովի ծանր հանցանք կատարելու վերաբերյալ հիմնավոր կասկածի առկա­յու­թ­յունը, այնինչ արտասահմանյան ՔԱՈՒԱ-երի պարագայում դա պարտադիր չէ։

6. UWO-ի միջնորդությունը դատարանի կողմից բավարարվելու դեպքում սուբյեկտը դատա­րա­նի կողմից սահմանված ժամանակում պետք է համապատասխանի (comply) UWO-ի որոշ­ման պահանջ­նե­րին։ Սուբյեկտի կողմից UWO-ի պահանջներին համապատասխանություն է համարվում, երբ սուբ­յեկ­տը պատասխանում է, կամ բովանդակային առումով ըստ էության չի պատասխանում, սա­կայն ող­ջամիտ ջանք է գործադրում պատասխանելու դատարանի՝ գույքի ծագման աղբյուրի օրինա­կա­նու­թյան վերաբերյալ բոլոր հարցադրումներին։ Ընդ որում, սուբյեկտի կողմից բովանդակային առումով, ըստ էության, հարցադրմանը չպատասխանելը չի կարող համարվել UWO-ի պահանջներին անհամա­պա­տասխանության, եթե սուբյեկտը միևնույն ժամանակ ողջամիտ ջանք է գործադրում պատաս­խա­նե­լու դատարանի գույքի ծագման աղբյուրի օրինականության վերաբերյալ հարցադրումներին։

7. Այսպիսով, Մեծ Բրիտանիայում UWO-ի կիրառման հարցում որդեգրված են հետևյալ մոտե­ցում­ները․

– UWO-ն կարող է կիրառվել մի­այն այն դեպքում, երբ հիմնավորվում է ծանր հանցանք կա­տա­րելու վերաբերյալ կասկածը,

– առանց ծանր հանցանք կա­տա­րելու վերաբերյալ կասկածի հիմնավորման՝ UWO-ն կարող է կի­րառվել միայն ՄԲ և ԵՏՏ քաղաքացի չհանդիսացող (արտասահմանյան) քաղաքական ազդեցություն ունեցող անձանց նկատ­մամբ։

Թ․ Հարցեր, որոնք ունեն քննարկման և հստակեցման կարիք

1. Արդյո՞ք քննարկվող վարույթում պետք է գործի ՀՀ քաղաքացիական դատավարության օրենս­գր­քով ամրագրված տնօրինչականության սկզբունքը (հայցից հրաժարում, հաշտության համաձայնութ­յան կնքում և այլն)։

2. Հայցը հարուցվելու է անձի՞, թե՞ գույքի դեմ (միջազգային փորձը որպես կանոն ցույց է տալիս, որ նման վարույթներում հայցը հարուցվում է «գույքի դեմ»)։

3. Ինչպե՞ս են պաշտպանվելու բարեխիղճ ձեռքբերողների շահերը։

4. Հայցվորի համար ո՞րն է լի­նե­լու թույ­լատրելի և բավարար ապացույցների մոտավոր շրջա­նա­կը։

5. Վարույթն իրականացվելու է «դասական մրցակցայի՞ն», թե՞ “ex officio” սկզբունքով՝ որոշակի լրա­ցուցիչ իրավունքներ և երաշխիքներ տրամադրելով պատասխանող կողմին։

6. Որքա՞ն է լինելու դատարան դիմելու հայցային վաղեմության ժամկետը և ո՞ր պահից սկսած է այն հաշ­վարկվելու։

7. Արդյո՞ք վարույթի արդյունքում կայացվող դատական ակտը վերանայվելու է, եթե հարուցված քրեական գոր­ծով անձը հետագայում արդարացվի այնպիսի հիմքով, որից ակնհայտ է դառնում նրա ան­մեղությունը։

Ժ․ Ինստիտուտի ընդհանուր բնութագիրը միջազգային փորձի տեսանկյունից

1. Առանց մեղադրական դատավճռի հանցավոր ճանապարհով ստացված գույքի բռնագանձման ինստիտուտը դատական կարգով գույքի, ոչ թե անձի հետապնդում է։ Գույքի բռնագանձման համար ան­հրաժեշտ է ապացուցել, որ գույքը կապ ունի հանցավոր գործունեության հետ, այն ստացվել է հան­ցա­գոր­ծության արդյունքում կամ հանցանք կատարելու գործիք է հանդիսացել։

2. Այս ինստիտուտը գույքի վերադարձման գործիք է հիմնականում այն դեպքերում, երբ քրեա­կան դա­տավարության ճանապարհով բռնագանձումը անհնար է կիրառել։ Մասնավորապես՝

– հանցավորը թաքնվում է արդարադատությունից, որի հետևանքով անհնար է կայացնել մեղադ­րական դատավճիռ,

– հանցավորը մահացել է,

– հանցավորը օժտված է անձեռնմխելիությամբ, որը նրան պաշտպանում է քրեական հետապն­դու­մից,

– հանցավորը անհայտ է, սակայն հայտնաբերված է հանցավոր ճանապարհով ձեռք բերված գույ­քը և այլն։

3. Մարդու իրավունքների եվրոպական դատարանը ունի բավական կազուատիկ մոտեցում, և բա­­վական դժվար է սահմանել բռնագանձման ռեժիմի օրինականության հստակ շրջանակները։ Դժվար է ներկայացնել ամբողջ ՄԻԵԴ պրակտիկան, քանի որ հսկայական տարբերություններ կան տարբեր եր­կրների ազգային ռե­ժիմներում, և շատ պետություններ որդեգրել են այնպիսի հատուկ կարգավորումներ, որոնք համեմատելի չեն համանման օտարերկրյա ռեժիմների հետ (օրինակ՝ իտալական «մաֆիայի» դեմ պայքարի նպա­­տա­կով)։

4. ԵՄ համապատասխան դիրեկտիվը սահմանում է այս ինստիտուտին վերաբերող միայն նվա­զա­գույն պահանջներ։ Այն առա­ջար­կում է առանց մեղադրական ակտի բռնագանձումը կիրառել միայն սահմանափակ դեպքերում։ Ա­վե­լի կարևոր է այն հանգամանքը, որ դիրեկտիվը չի դիտարկում բռնա­գան­­ձումը քրեական ընթա­ցա­կար­գից դուրս, ինչը սակայն չի արգելում անդամ պետություններին նա­խա­­տեսել հատուկ կարգա­վո­րում­ներ:

5. Քաղաքացիական բռնագանձումը տարածված է աշխարհի մի շարք երկրներում և համարվում է կազմակերպված հանցավորության դեմ պայքարի, թմրանյութերի ապօրինի շրջանառության և այլ հան­­ցագործությունների դեմ պայքարի գործուն միջոց։ Հիմնականում այն բնորոշ է ընդհանուր իրա­վուն­քի երկրներին և մայրցամաքային համակարգի երկրներում լայն տարածում չի գտել։

6. Ամեն դեպքում, առանց մեղադրական դատավճռի գույքի բռնագանձումը առաջացնում է վի­ճահարույց հարցեր՝ անկախ ինստիտուտը որդեգրող պետության իրավական համակարգից․

– խնդրահարույց է առանց մեղադրական դատավճռի գույքի բռնագանձման վերաբերյալ օրեն­քին հետադարձ ուժ տալը,

– այն անձը, ումից բռնագանձվում է գույքը քաղաքացիաիրավական կարգով, կարող է դի­տարկ­վել որպես հանցագործ՝ հասարակության և մեդիայի կողմից, նույնիսկ այն դեպքում, երբ չկա մեղա­դ­րական դատավճիռ,

– այն կարող է շատ հաճախ կրել պատժիչ բնույթ և համաչափ չլինել ՄԻԵԴ-ի սահմանած չա­փա­նիշներին։

7. Քրեական հետապնդումից հրաժարումը հօգուտ առանց մեղադրական դատավճռի գույքի բռ­նագանձման թուլացնում է քրեական օրենսդրության կիրառելիությունը և մարդկանց հավատը օրենքի նկատմամբ։ Այն չպետք է դիտարկվի որպես այլընտրանք քրեական հետապնդմանը այն դեպքերում, երբ իշխանությունները կարող են հասնել դատապարտմանը քրեական կարգով։ Ընդհանուր առմամբ, քրեա­կան սանկցիաներն ավելի արդյունավետ են հանցավորության դեմ պայքարում։

ԺԱ․ Ամփոփում

Այսպիսով, հայեցակարգը գրելիս անհրաժեշտ էր օգտագործել բացառապես օտարերկրյա իրա­վական և դատական ակտերի գործող տեքստերի վավերացված թարգմանությունները, ինչը չի արվել։

Հայեցակարգում հաշվի չի առնված միջազգային լավագույն փորձը։ Ներկայացվել է այնպիսի եր­կրների փորձ, որոնք տարբեր օբյեկտիվ պատճառներով որդեգրել են «ռադիկալ» մոտեցումներ։ Ներ­կա­յացվել է նաև այնպիսի երկրների փորձ, որոնք վերաբերելի չեն ՀՀ-ին։ Մասնավորապես, հաշվի չեն առ­նվել «մայրցամաքային» և «common law»-ի իրավական համակարգ ունեցող երկրների առանձնահատ­կու­թյունները/տարբերությունները։

Ընդ որում, անգամ ոչ վերաբերելի փորձն ուսումնասիրվել և ներկայացվել է թերի՝ օգ­տագործ­ված աղբյուրների հնու­թյան և ոչ ամբողջականության առումով։ Ավելին, ինստիտուտը ներկայացվել է ոչ թե ամբողջականորեն և համակողմանիորեն, այլ հիմնականում փորձ է կատարվել խուսափել «ոչ ցան­կալի» փորձի, մոտեցումների և կարգավորումների ներկայացումից, կամ դրանք ներկայացնել հնարա­վո­րինս «նեյտրալ» եղանակով։

«Իրավական կրթություն և վերահսկողություն» հասարակական կազմակերպություն