Օրերս պետական աջակցությամբ հրատարակված գրողների ու գրականության ցանկն ուսումնասիրելիս հանդիպեցի նաև Սամվել Կոսյանի անվանը, իսկ Սամվել Կոսյանին ուսումնասիրելիս ահա այսպիսի մի պատկերի հանդիպեցի.
«…Գերեզմանափոսում
բանաստեղծից առաջ
համարյա տնավարի
պառկած էր նրա գրականությունը…
Գուցե հենց այստեղից է սկսվում
և կամ այստեղ էլ ավարտվում է
բանաստեղծի կենսագրությունը…»:
Այս պատկերն ուղղակի շանթահարեց և գիտե՞ք ինչու. պետական աջակցությամբ հրատարակված գրականության ցանկում (գոնե 2014 թվականի) ես հիմնականում տեսա «գերեզմանափոսում տնավարի պառկած գրականություն» և ավարտված կենսագրություններ: Կարող եք ներող լինել:
Կարդացեք նաև
Ես, հավանաբար, այս թեմայի մանրամասներին չէի անդրադառնա, (քանզի մանրամասները համարում եմ գրահրատարակչության մենեջմենթի խնդիր, որի ժամանակակից, պրոֆեսիոնալ մասնագետներ կարծում եմ Հայաստանում չկան կամ բացառիկ են), եթե «Առավոտ» օրաթերթում չկարդայի բանաստեղծ, թարգմանիչ, Հայաստանի գրողների միության (ՀԳՄ) հրատարակչության տնօրեն Շանթ Մկրտչյանի «Բարեփոխո՞ւմ, թե՞ ավերման մոլուցք…» նամակադիմումախառը հրապարակումը:
Ուզում եմ բանավիճել հարգելի Շանթ Մկրտչյանի հետ:
Համաձայն չե՞ք, որ «տպագրվող գրքերի գերակշիռ մասը «մակուլատուրա» է, եւ որ դրանք մնում են գրադարակներում…»։ Ինչո՞ւ եք ուզում, որ ես, մենք՝ որպես հարկատու, մեր գրպանից վճարենք, ասենք 500.000 դրամ, որպեսզի ՀԳՄ հրատարակչությունը հրատարակի ահա այսպիսի «գրականություն».
«-Ոմանք բնությունը բաժանել են երկու մասի` ուտվող և չուտվող:
-Հոգու համար միևնույն է, թե որտեղ է թաղված մարմինը:
-Գայլը, թեկուզ մենակ, սարսափելի է ոչխարի հոտի համար:
-Որտեղ ուժն է իրավունք, այնտեղ իրավունքն անուժ է:
-Յուրաքանչյուր վախկոտ ստախոս է, սակայն ամեն ստախոս չէ, որ վախկոտ է:
-Առավել սարսափելի է այն կորուստը, երբ այլևս ոչինչ չունես կորցնելու:
-Ծիծաղելի է բոլորին դուր գալը:
-Ուժն առանց արդարության կատարյալ դաժանություն է:
– Խելացի պատասխան ակնկալելու համար խելացի հարց պետք է տալ…»:
(Կառլոս Եղիազարյան-80, երգիծական ժողովածու, 500.000 ՀՀ դրամ 2014 թվականի «աջակցություն գրականության հրատարակմանը» հոդվածով տպագրված):
Պաթոսն, իհարկե, կարող է փրկել ամեն ինչ: Այնպես, ինչպես պաթոսով հայտարարում եք, հարգելի Շանթ «…Բա մեր բնաշխարհը ինչպե՞ս պաշտպանենք, (բա ավերակների վրա ինչպե՞ս կառավարեմի պես հնչեց. Ա.Մ.) որ Ուելբեք ու Միլլեր տարփողելով այլասերության սերմերը շաղ չտրվի մեր սուրբ երկրով մեկ։ Ո՞ւմ արժեքներն ենք քարոզում, եթե ընթացիկ հայ գրականություն չի տպագրվելու։ Ով չի կերակրում իր բանակին, կկերակրի ուրիշի բանակին,– հայտնի խոսք է։ Մշակութային ինքնասիրությունը մտավորականի բարոյանիշն է, այն էլ՝ հայ մտավորականի,– սա մոռացության չես մատնի»։
Անկեղծ ասած Ուելբեքի ու Միլլերի՝ «այլասերության սերմեր շաղ տվող» գրականությունը (ի դեպ, այսպես ասում էին նաև տասնամյակներ առաջ, երբ արգելում էին, օրինակ Միլլեր հրատարակել) գերադասելի է հարկատուներիս գումարներով հրատարակված ամլություն, անմտություն, գավառականություն շաղ տվող անսեռ «գրականությունից»: Անկեղծ եմ ասում: Իհարկե, այդ «գրականությունը» նույնպես հրատարակվելու իրավունք ունի, բայց, ներողություն, ես պատրաստ չեմ դրա համար վճարել: Ավելի առաջնային կարիքներ ունեմ:
Ես պատրաստ եմ վճարել, ավելին վճարել, քան այսօրվա հարկերս, պատրաստ եմ անգամ 1000 դրամ կամովին վճարել (ևս 1000 դրամ), որպեսզի Չարենց թարգմանենք միլիոնների ընթերցողների լեզուներով, Մաթևոսյան թարգմանենք, Խեչոյան թարգմանենք (ցուցակը կարող եմ ներկայացնել), որպեսզի Հայաստան անունը լսելիս աշխարհում չբացականչեն O~ Romania: Հանդիպել ե՞ք: Որպեսզի հայ մտավորականի՝ ինչպես Դուք եք ասում «մշակութային ինքնասիրության» մասին խոսելիս ոչ թե այն որպես պաթոսի գործակից օգտագործենք, այլ որպես իրողություն: Աշխարհին պարզած իրողություն: Ի վերջո, կարող ենք այդ «գրականությունը» հրատարակելու փոխարեն բանակին կերակրել, որպեսզի, ինչպես ասում եք, «ուրիշ բանակին չկերակրենք»:
Տաղանդավոր ու անզուգական Լեռ Կամսարի ժողովածուները տպագրում ենք Ձեր նշած օլիգարխիայի գումարներով, իսկ անգրականությունը՝ հարկատուներիս:
Դուք շատ իրավացիորեն եք նշում, որ «ազատ մրցակցությունը նաև բարոյական օրենք է». իսկ կարելի է՞ ազատ մրցակցության մասին խոսել, երբ միայն 2014 թվականին (իմ ուսումնասիրության առարկան եղել է այս թվականը) հարկատուներս մշակույթի նախարարության միջոցով ավելի քան 4 միլիոն դրամ ենք հատկացրել ՀԳՄ հրատարակչությանը՝ գրականություն հրատարակելու նպատակով, իսկ հրատարակվածը չնչին բացառություններով է միայն գրականություն կոչելու արժանի: Ի դեպ, ավելի քան 4 միլիոն դրամ էլ վճարել ենք «Ծիծեռնակ» հրատարակչությանը, որը փոխկապվածություններ ունի Հայաստանի գրողների միության հետ, և ստացել ենք նույն արդյունքը:
Արդյոք ազնվորեն ու անկեղծորեն ե՞ք կարծում, որ հարկատուներս պետք է վճարենք ասենք Էդուարդ Ավագյանի «Չորս քույրեր» բանաստեղծությունների ժողովածուի կամ Նորայր Ենգիբարյանի «Իրեր և իրավիճակներ» ժողովածուի համար: (ընտրությունը պատահական է): Գրական արժեքնե՞ր են, մշակութային իրողություննե՞ր, որոնք կոմերցիոն լինել չեն կարող և հարկատուներս՝ ի դեմ պետության, պիտի քաշենք բեռը, թե՞ նպաստելու են հայ գրականության զարգացմանը:
Եթե անկեղծորեն եք կարծում, ասեք, այո:
Իսկ «Անտարես» հրատարակչությունը (ասեմ, որ հրատարակչության հետ առնչություններ չունեմ), որին այպանում եք, ընդամենը 5 անուն գիրք է հրատարակել հարկատուներիս գումարներով (գոնե 2014 թվականին) և հրատարակել է Լևոն Խեչոյանի կոթողային աշխատությունը՝ «Մհերի դռան գիրքը», հրատարակել է «Երիտասարդ գրողներ» մատենաշարը՝ հինգ հեղինակից բաղկացած, որն ավելի էր հարիր գրականության զարգացմանը նպաստելուն կոչված հրատարակչությանը, հրատարակել է Օրհան Փամուկի «Իմ անունը կարմիր է» հրաշալի վեպը՝ թուրքերենից թարգմանաբար և այլն:
Ես անկեղծորեն կհամաձայնեի Ձեր այն դիտարկմանը, թե «Իսկ բարոյակա՞ն է, երբ հայ գրողը գոյատեւելու անհավանական ճիգեր է գործադրում, արհամարհվում է ԶԼՄ-ների կողմից, իր գրքի ընթերցողներին դժվարությամբ է գտնում, որովհետեւ Երեւանից հեռու շատ գրադարաններ լքված տների են նման, որովհետեւ մնացել են մի քանի գրախանութներ, որովհետեւ ուսանողներն իրենց բուհերում կենդանի գրողի չեն հանդիպում, որովհետեւ օլիգարխիայի դավանած մշակույթը կապ չունի հայոց բուն մշակույթի հետ՝ երեկվա եւ այսօրվա…»։
Իսկ ինչո՞ւ չեմ համաձայնվում. որովհետև Ձեր դիտարկման մեջ անտեսված է ժամանակը: Այն ժամանակը, որ եկել ու անցել է մեր երկրի վրայով: Գրադարաններում գեղարվեստական գրքեր չեն կարդում, հավատացեք, եթե իհարկե լիկկայանների ժամանակները չեն: Գրադարաններում ուսանում են, իսկ գրականություն կարդում են՝ այսօր կարդում են նաև էլեկտրոնային կրիչներով, կարդում են տարբեր reader-ներով, կարդում են տարբեր kindle-ներով, android-ային տարբեր հավելվածներով և այլն և հավատացեք, կարդում են շատ: Ավելի շատ, քան այն միֆականացված ժամանակներում, երբ իբր գիրքն աստված էր:
Իսկ ինչո՞ւ չեն կարդում այն գրողներին, ում Դուք հրատարակում եք նաև իրենց գումարներով. այդ հարցը պատասխան ունի և հռետորական չէ պատասխանը:
Ի դեպ, երբ չկան արգելքներ և մարդն ունի ընտրության հնարավորություն ժամանակի սրընթացության մեջ, մարդու ընտրությունը խիստ ընտրյալ է լինում, և այն գրողները, որոնք «դժվարությամբ են գտնում իրենց ընթերցողներին», թող չփնտրեն պատճառները գրադարանների, գրախանութների, նույնիսկ՝ գների մեջ, այլ թող փնտրեն գրականության մեջ: Ի վերջո, կան նաև ժամանակակից գրողներ, որոնք ընթերցող չեն փնտրում…:
Վերադառնամ գրահրատարակչական մենեջմենթին: Մոդելներ կան աշխարհում: Դրանցից մեկի մասին էլ վերջերս խոսել էր գրող Դիանա Համբարձումյանը՝ շատ դիպուկ օրինակով, մոդելով, որը, կարծում եմ, ամենաընդունելիներից մեկն է մեր երկրի համար: Կարելի է քննարկել:
Վերջերս «Առավոտ» օրաթերթում հրապարակված իմ «Ապասովետականացնել մշակույթը» հոդվածում նշել էի.
«Առանց վարանելու պետք է մինչև վերջին լուման թափանցիկացնել գրահրատարակչության և կինոարտադրության ոլորտների պետական պատվերն ու պետական աջակցությունը: Խնդրեմ, վերացրեք այս ոլորտների տարատեսակ ԾԻԳ-երն ու ՊՈԱԿ-ները: Պետական պատվերով և պետության աջակցությամբ իրականացվող գրահրատարակչությունը և կինոարտադրությունը պետք է լինեն ազգային արժանապատվության խնդիրներ: Ովքե՞ր են որոշում հրատարակվելիք գրքերի ցանկերը, հեղինակներին: Արդյոք այն գրողները, որոնք նույնիսկ «նամակ գրելու իրավունք չունեն» պետք է միշտ հրատարակվեն պետական աջակցությամբ:
…Ո՞վ է այսքան ժամանակ պատասխան տվել ձախողված ֆիլմերի, հրատարակված անպետք գրքերի համար: Որքանո՞վ են միանձնյա ընդունվում որոշումները: Որքանո՞վ է գեղարվեստական, հոգաբարձուների և այլ տարատեսակ խորհուրդների ներսում իշխում թայֆայականությունը: Եթե նույնիսկ մեկ-երկու արժանավայել հրատարակություն է ծնվել կամ մեկ երկու ուրիշ մի բան, դեռ չի նշանակում, որ դրանց քողի տակ պետք է միջակությունները յուրացնեն պետական միջոցները:
Արդյոք հնարավոր չէ՞ նախապես հրապարակել գալիք տարում հրատարակվող կամ նկարահանվող գրքերի ու ֆիլմերի ցանկերը, հանրային քննարկումներ անել, հրապարակել կայացված որոշումների հիմնավորումները, ձախողումների պատասխանատուներին և այլն: Արդյոք հնարավոր չէ՞ համակարգային անթերի լուծումներ գտնել: Հնարավոր է: Այստեղ ևս մոդելներ կան, լուծումներ: Կան նաև անձիք, որոնք գիտեն համաշխարհային փորձը, աշխարհում առկա մոդելները: Եվ այդ անձիք բոլորովին էլ այն անձիք չեն, որոնք այսօր որոշում կայացնողներ են՝ (decision-maker) կասեին ամերիկացիք:
…Թարգմանչական գրականության ստեղծումը գերխնդիր է: Հայ գրականության գիգանտները թարգմանված չեն, չկան այսօր ժամանակակից աշխարհի էլեկտրոնային գրահարթակներում, եթե այս կամ այն կերպ կան էլ, ապա անհատների, նվիրյալների, ալտրուիստների շնորհիվ և ոչ պետության:
…Ոչ մի տեսանելի փոփոխություն: Սովետական կառավարման համակարգեր՝ գաղտնիքներով, խարդավանքներով, անթափանց վարագույրի հետևում:
Իսկ Դուք ասում եք «մի խանգարեք մեր աշխատանքը»:
Եվ Դուք ի՞նչ նկատի ունեք, հարգելի Շանթ Մկրտչյան:
Հ.Գ. Ես վստահ եմ, որ հայ մտավորականության մի ստվար զանգված ընդվզելու է մշակութային ոլորտի փոփոխությունների դեմ: (Կարդացեք պետական աջակցությամբ՝ այս պարագայում հրատարակված գրքերի, հեղինակների, հրատարակչությունների ցուցակները: Դրանք պակաս գրականություն չեն):
Բայց առաջ գնալու միակ ճանապարհը չընկրկելն է…
Արայիկ Մանուկյան
«ՀԱՅԵՐ» համահայկական մեդիահարթակի գլխավոր խմբագիր
Հարգելի Արայիկ Մանուկյան, Դուք կրակի վրա յուղ եք լցնում, գուցե գա պահ, որ երանի տան Հասմիկ Պողոսյանին: Բոլոր դարերում էլ հազարավոր հեղինակներից մնում են մի քանիսը, ավլեի ալվ է մի քիչ թույլ գիրք տպագրվի, քան բազմաթիվ օլիգարխներ ու չինովնիկներ լափեն ժողովրդի փողը: Բա ինչու չէիք այդ կաշառակերների դեմ հոդված գրում, բայց խեղճ, անփող գրողների թեկուզ թույլ գրքերի մասին այդպես չարությամբ եք խոսում: Կարող է այս չտպագրվածների մեջ լինեն ապագա Չարենցներ: ինչ վերաբերում է Լևոն Խեչոյանին, այդ մեծատաղանդ մարդու անունը շահարկելու իրավունք չունեք, ցանկացած հրատարակչություն մեծ պատիվ կհամարեր տպագրեր նրա գործերը, որոնք վերջին շրջանի ամենավաճառված գրքերն էին, իսկ Միլլերի հանդեպ Ձեր վերաբերմունքից կարելի է դատել, որ շատ հեռու եք գրականության մասին դատողություններ անելուց: Լավ կլինի զբաղվեք Ձեր գործերով:
Պարոն Արայիկ, այդ ինչու հիմա հիշեցիք դա? Բա մինչև այս խայտառակ որոշումը բարձրաձայնեիք, որ Կառլոս Եղիազարյանը կամ վերոնշյալ շատ սովետական գրողներ թույլ են, ավել փող են ծախսում նրանց գրքերի վրա: Պարզվում է՝ հայ ժամանակակից գրականությունը շատ թշնամիներ ունի: Իսկ Միլլերի պես հայհոյանքներով գրողներ այսօր շատ կան, դրանց հովանավորեք ու դպրոցական ծրագրով էլ խուրհւորդ տվեք անցնեն: իսկ Շանթը շնորհալի պոետ է, կարիք չկա ոմանց ջրաղացին ջուր լցնել:
Փոքր հրատարակչություններ են փակվելու, մարդիկ ընտանիք պահելուց են զրկվելու, իբր թե բարեփոխում անելուց առաջ թող լավ մտածեն դա բարիք է, թե չարիք: Իսկ Արայիկի պահով, կասեմ, որ սխալ դիրքորոշում ունի, ինչ գիտեք ինչ նոր լավ գրքեր չեն ծնվի?