Թեհրանը հանդուրժեց իսրայելական ներկայությունն Ադրբեջանում, եւ հիմա Իրանից պարբերաբար հնչող հուժկու հայտարարությունները` «ամերիկյան ահագնացող» ներկայության մասին, այնքան էլ լուրջ չեն թվում
Օգոստոսի 8-ին Վաշինգտոնում ԱՄՆ-ի նախագահ Դոնալդ Թրամփի, Հայաստանի վարչապետ Նիկոլ Փաշինյանի եւ Ադրբեջանի նախագահ Իլհամ Ալիեւի հանդիպման արդյունքում ստորագրվեց համատեղ Հռչակագիր: Իսկ Հայաստանի եւ Ադրբեջանի ԱԳ նախարարներ Արարատ Միրզոյանը եւ Ջեյհուն Բայրամովը Հայաստանի, Ադրբեջանի եւ ԱՄՆ ղեկավարների ներկայությամբ նախաստորագրեցին «Հայաստանի Հանրապետության եւ Ադրբեջանի Հանրապետության միջեւ խաղաղության եւ միջպետական հարաբերությունների հաստատման մասին» համաձայնագիրը։
Հայաստանի իշխանությունը եռակողմ հռչակագրով համաձայնեց Սյունիքով «անխոչընդոտ» ճանապարհ տրամադրել Ադրբեջանին դեպի Նախիջեւան: Ենթադրվում է, որ ճանապարհի կառավարումը ստանձնելու է ամերիկյան ընկերությունը՝ 99 տարով: Հարեւան Իրանին անհանգստացնում է ամերիկյան ներկայության պայմաններում Հայաստանի հետ կապը չկորցնելը եւ երկու շաբաթ է, ինչ Թեհրանից անդադար հայտարարություններ էին հնչում:
Իրանը նախ ողջունեց Հայաստանի ու Ադրբեջանի միջեւ փաստաթղթերի ստորագրումը, նշելով, որ անվիճելի է, որ Հարավային Կովկասում խաղաղությունն ու կայունությունը շահավետ են տարածաշրջանի բոլոր երկրների համար, սակայն միեւնույն ժամանակ մտահոգություն հայտնեցին արտաքին միջամտության վերաբերյալ, հատկապես՝ իր սահմանների մոտ: Դա պաշտոնական Թեհրանի առաջին արձագանքն էր` ԱԳՆ-ի մակարդակով: «Իրանը մտահոգություն է հայտնում ցանկացած ձեւով եւ կերպով իրականացվող արտաքին միջամտությունների հնարավոր բացասական հետեւանքների կապակցությամբ, հատկապես՝ համատեղ սահմանների հարեւանությամբ, որոնք կարող են խաթարել տարածաշրջանի անվտանգությունն ու կայունությունը։ ԻԻՀ-ն, միաժամանակ շեշտելով իր ազգային իրավունքների եւ շահերի ապահովման նպատակով բոլոր քաղաքական, իրավական եւ տնտեսական միջոցների կիրառման անհրաժեշտությունը, համոզված է, որ հաղորդակցման ուղիների ստեղծումն ու տրանսպորտային ցանցերի ապաշրջափակումը կարող են ծառայել տարածաշրջանի ժողովուրդների կայունությանը, անվտանգությանը եւ տնտեսական զարգացմանը միայն այն դեպքում, երբ դրանք իրականացվեն փոխադարձ շահերի շրջանակներում, հարգելով երկրների ազգային ինքնիշխանությունն ու տարածքային ամբողջականությունը եւ առանց արտաքին միջամտության»։ Նշվեց նաեւ, որ Իրանը պատրաստ է շարունակել փոխշահավետ եւ կառուցողական համագործակցությունը Հայաստանի եւ Ադրբեջանի հետ՝ տարածաշրջանի խաղաղության, կայունության եւ տնտեսական զարգացման պահպանման նպատակով, ինչպես երկկողմ, այնպես էլ տարածաշրջանային ձեւաչափերով, այդ թվում՝ «3+3» մեխանիզմի միջոցով։
Կարդացեք նաև
Այնուհետեւ Իրանից ավելի կոշտ նախազգուշացումներ հնչեցին: Իրանը Ռուսաստանի հետ կամ առանց Ռուսաստանի կխանգարի Կովկասում ամերիկյան ծրագրերին, հայտարարեց Իրանի գերագույն առաջնորդ այաթոլլա Ալի Խամենեի միջազգային հարցերով խորհրդական Ալի Աքբար Վելայաթին։ Նրա խոսքով. «Հարավային Կովկասում ԱՄՆ-ի կողմից աջակցվող միջանցքի ստեղծման նախագիծը դավադիր» է եւ ուղղված է Հայաստանի սահմանների փոփոխմանը եւ բաժանմանը, «այս միջանցքը տնտեսական ճանապարհ չի լինի, այլ կդառնա Թրամփի վարձկանների գերեզմանատուն», «այդ միջանցքի իրականացումը սպառնում Է Հարավային Կովկասի անվտանգությանը, եւ Ռուսաստանը ռազմավարական առումով դեմ է դրան»։
Իսլամական հեղափոխության պահապանների կորպուսի քաղաքական ղեկավարի տեղակալ, գեներալ Սարդար Ջավանիի խոսքն էր նաեւ ուշագրավ. «Եթե Ադրբեջանի նախագահ Իլհամ Ալիեւն ու ՀՀ վարչապետ Նիկոլ Փաշինյանը գոնե մի փոքր մտածեին ԱՄՆ-ին եւ ՆԱՏՕ-ին Կովկասյան տարածաշրջան ներքաշելու իրենց որոշման հետեւանքների մասին, նրանք երբեք չէին տրվի արկածախնդիր Թրամփի խորամանկություններին: Այս երկուսը կրկնել են նույն սխալը, որը Զելենսկին թույլ տվեց, եւ այս սխալը կարող է նմանատիպ հետեւանքներ ունենալ նրանց եւ իրենց երկրների համար։ Ակնհայտ է, որ Իրանը, Ռուսաստանը եւ Հնդկաստանը անտարբեր չեն մնա այս կործանարար իրադարձության նկատմամբ»։ Ջավանին ընդգծել է, որ Իրանի հյուսիսային սահմաններում ԱՄՆ ներկայության «ամերիկյան երազանքը» երբեք իրականություն չի դառնա, եւ Իրանն ամեն կերպ` «կպաշտպանի իր անվտանգությունն ու ազգային շահերը Զանգեզուրի նախագծից»:
Այնուհետեւ իրանական մտահոգ հայտարարությունները մեղմվեցին, ի հայտ եկան փոքր-ինչ հանդարտեցնող հայտարարություններ: Իրանի նախագահ Մասուդ Փեզեշքիանն անդրադառնալով այսպես կոչված՝ «Զանգեզուրի միջանցքի» թեմային, հստակեցրել էր` «սա այն միջանցքը չէ, որը լրատվամիջոցները ուռճացնում են»: Նա շեշտեց, թե Իրանի պահանջները բավարարված են, եւ միակ մտահոգիչ հանգամանքն այն է, որ այս ճանապարհը պատրաստվում են կառուցել հայկական եւ ամերիկյան ընկերություններ։
Միջանցքի թեման «մի կողմ է դրվել», «խոսքը վերաբերում է տարանցիկ ճանապարհին», որը կանցնի Հայաստանի տարածքով՝ այդ երկրի ինքնիշխանության եւ իրավասության ներքո, իր հերթին նշեց Իրանի ԱԳ նախարար Աբբաս Արաղչին: Նրա փոխանցմամբ. «Հայաստանի եւ Ադրբեջանի համատեղ հայտարարությունը ներառում է հետեւյալ երեք սկզբունքները՝ տարածաշրջանի երկրների ինքնիշխանության նկատմամբ հարգանք, տարածքային ամբողջականության նկատմամբ հարգանք եւ ընդդիմություն սահմանների ցանկացած փոփոխությանը։ Սրանք բացարձակապես համապատասխանում են Իրանի Իսլամական Հանրապետության դիրքորոշումներին։ Միջանցքի հարցը լիովին մի կողմ է դրվել, եւ խոսքը տարանցիկ ճանապարհի մասին է, որը կկառուցվի Հայաստանի ինքնիշխանության եւ իրավասության ներքո՝ այս երկրի տարածքում։ Այս նախագծի իրականացումը մի ընկերության պատասխանատվությունն է, որն, ինչպես ասվել է, կլինի ամերիկա-հայկական ընկերություն, որը գրանցված է Հայաստանում եւ գործում է այս երկրի օրենքներով»։
Օգոստոսի 11-ին վարչապետ Նիկոլ Փաշինյանը Իրանի նախագահ Մասուդ Փեզեշքիանի հետ հեռախոսազրույցում ներկայացրեց վաշինգտոնյան բանակցությունների արդյունքները` «շեշտադրելով այն հնարավորությունները, որ Հայաստանի եւ Ադրբեջանի միջեւ հաստատված խաղաղությունը բացում է տարածաշրջանի համար»։ Կառավարության տարածած հաղորդագրության մեջ ասվում էր. «Վարչապետ Փաշինյանն ընդգծել է, որ տարածաշրջանային հաղորդուղիները գործելու են երկրների տարածքային ամբողջականության, ինքնիշխանության, իրավազորության սկզբունքների շրջանակում եւ փոխադարձության հիման վրա»։
«Իրանն այսօր» տելեգրամյան ալիքը ներկայացրեց Փեզեշքիան-Փաշինյան հեռախոսազրույցի կարեւոր հատվածը, որ բացակայում է հայկական կողմի հաղորդագրությունից: Այսպես, Իրանի նախագահն անդրադառնալով վաշինգտոնյան համաձայնագրին` զգուշացրել է խաղաղության ապահովման ու տնտեսական ներդրման քողի տակ ամերիկյան կողմի հնարավոր միջամտությունների հարցում զգոնության կապակցությամբ ու հավելել է. «Պետք է համոզվել, որ այդ կապուղին կլինի իրապես խաղաղության ու զարգացման ճանապարհ, ոչ թե միջոց օտարների տիրակալական նպատակների իրականացման համար»։
Պաշտոնական Երեւանն այնուհետեւ Թեհրան գործուղեց ԱԳ փոխնախարար Վահան Կոստանյանին, որը մի շարք հանդիպումներ ունեցավ Իրանի իշխանությունների հետ: Իրանի հետ հարաբերությունները մեզ համար ռազմավարական նշանակություն ունեն եւ երբեք չեն դառնա որեւէ աշխարհաքաղաքական գործարքի առարկա, նշեց Կոստանյանը` իրանական IRNA գործակալությանը տված հարցազրույցում: Նա անդրադարձել էր Վաշինգտոնում Երեւանի եւ Բաքվի միջեւ համաձայնագրի ստորագրումից հետո Իրանից հնչած արձագանքին եւ մտահոգություններին. «Ադրբեջանի հետ մեր առանցքային համաձայնագրերից մեկը տարածաշրջանում տրանսպորտային ուղիների վերականգնումն է՝ երկրների ինքնիշխանության, իրավասության եւ տարածքային ամբողջականության լիակատար փոխադարձ հարգանքի պայմաններում: Գործնականում դա նոր հնարավորություններ կբացի Հայաստանի եւ Իրանի միջեւ երկաթուղային համագործակցության համար, այդ թվում՝ Նախիջեւան-Ջուղա երկաթգծի միջոցով, ինչը կնշանակի Իրանի մուտքը Հայաստան եւ, ի վերջո, Սեւ ծով»։
Կոստանյանը նաեւ հավելել էր. «Ես այստեղ եմ եկել հաղորդագրությամբ, որ Հայաստանը հաշվի է առել Իրանի մտահոգությունները, եւ այդ նուրբ կետերը հաշվի են առնվել հաղորդակցությունների նախագծի շուրջ նախնական բանակցությունների ընթացքում, որը հայտնի է որպես «Թրամփի» նախագիծ: Այս նախագծի որոշ մանրամասներ արդեն որոշված եւ համաձայնեցված են, որոնք ես կիսել եմ իրանական կողմի հետ, եւ ես նույնպես պատրաստ եմ դրանք հրապարակայնորեն հայտարարել: Նախատեսվում է, որ Հայաստանում կգրանցվի մի ընկերություն, որի բաժնետոմսերը կբաժանվեն Հայաստանի եւ Միացյալ Նահանգների միջեւ, բայց դա չի նշանակում, որ ԱՄՆ անվտանգության ուժերը ներկա կլինեն տարածաշրջանում։ Սա է եղել իրանական կողմի հիմնական մտահոգություններից մեկը, եւ կարծում եմ՝ այն լուծվել է։ Մեզ համար Իրան-Հայաստան սահմանի եւ դրա անցակետերի անխոչընդոտ գործունեությունը եւ ապրանքաուղեւորահոսքի համար նախատեսված անցակետերը ռազմավարական նշանակություն ունեն, եւ մենք այս առումով խոչընդոտ չենք սպասում: Հաղորդուղիների բացումը, այդ թվում՝ երեք նոր նախագծերը, կիրականացվեն երկրների ինքնիշխանության եւ իրավասության հիման վրա, ինչն ինքնին եւս մեկ երաշխիք է»։
Հայաստանի եւ Ադրբեջանի միջեւ վերջին զարգացումները, ինչպես նաեւ հաղորդակցման ուղիների վերաբացման վերաբերյալ սկզբունքային պայմանավորվածությունը նոր էջ են բացել երկխոսության համար, այդ թվում՝ «3+3» ձեւաչափով, նշել էր Կոստանյանը, հավելելով. «Վերջին նախարարական հայտարարության համաձայն՝ հաջորդ նիստը պետք է տեղի ունենա Երեւանում կամ Բաքվում, մենք նախատեսում ենք երկկողմ խորհրդակցություններ ադրբեջանական կողմի հետ»։
Այնուհետեւ Իրանի արտգործնախարար Աբբաս Արաղչին հայտնեց, որ ընդունել է Հայաստանի փոխարտգործնախարարին եւ Ռուսաստանի ԱԳՆ Կովկասի հարցերով հատուկ ներկայացուցչին: Ըստ պաշտոնյայի՝ ինքը կրկին նշել է, որ չնայած Իրանն աջակցում է հարեւան երկրների միջեւ հարաբերություններում խաղաղության եւ կայունության հաստատմանը, սակայն միաժամանակ հատուկ ուշադրություն է դարձնում տարածաշրջանային աշխարհաքաղաքական կայունության եւ իր ազգային շահերի պահպանմանը։ Արտգործնախարարը հավելել է, որ Իրանը շարունակում է առանձնապես զգայուն մնալ ցանկացած ծրագրի կամ նախագծի նկատմամբ, որը կարող է սահմանափակել իր տրանսպորտային հասանելիությունը կամ երկրի շահերը։
Ապա Արաղչին իրանական հեռուստաընկերություններից մեկին տված հարցազրույցում խոսելով հաղորդակցությունների ապաշրջափակման եւ նախագահ Թրամփի միջնորդությամբ կնքված հայ-ադրբեջանական համաձայնագրերի մասին, նկատել էր, թե` «այս պահին համաձայնությունների շրջանակը լիովին պարզ չէ…»: Նա նկատել է. «Այն, ինչ մակերեսին է, մեզ ասացին հայերը. պարոն Փաշինյանը՝ Հայաստանի վարչապետը, զանգահարեց մեր նախագահին, նրանց արտաքին գործերի նախարարը զանգահարեց ինձ, նրանք իրենց փոխարտգործնախարարին ուղարկեցին Թեհրան, նրանք սպառիչ բացատրություններ տվեցին։ Տեղի ունեցածը, եւ այն, ինչ պետք է տեղի ունենար, որ կոչվում էր «տարածաշրջանում աշխարհաքաղաքական փոփոխություններ», բոլորովին տարբեր բաներ են: Ես չեմ ասում, որ այն, ինչ հիմա տեղի է ունենալու, մտահոգիչ չէ, քանի որ կան մտահոգություններ, որոնք ես կբարձրացնեմ»։
Նա այնուհետեւ փորձել է ներկայացնել նախորդ մտահոգություններն ու ներկայիս իրավիճակը: «Երբ սկսվել է «Զանգեզուրի» մասին քննարկումը, հիմնական գաղափարը հայկական Սյունիքի մարզը գրավելու եւ Նախիջեւանի եւ Ադրբեջանի մայրցամաքային մասի միջեւ տարածքային կապ ստեղծելու մասին է եղել: Գաղափարն այն էր, որ գրավվի այս մարզը: Մենք այն ժամանակ լուրջ մտահոգություններ հայտնեցինք: Այդ ժամանակ խոսվում էր 5-10 կիլոմետր լայնությամբ միջանցք ստեղծելու մասին, որը կկապեր այս երկու շրջանները եւ կլիներ Ադրբեջանի, այլ ոչ թե Հայաստանի ինքնիշխանության ներքո:
Այդ ժամանակ մենք լուրջ աշխարհաքաղաքական մտահոգություններ ունեինք: Մեր զինված ուժերը տեղակայված էին սահմանի մոտ, եւ մենք ստեղծեցինք ռազմական ներկայություն: Սակայն Ադրբեջանը մեզ վստահեցրեց, որ նման գաղափարները բացառվում են։ Այժմ այս բոլոր գաղափարները վերածվել են մի ճանապարհի, որը կառուցվում է Հայաստանում գրանցված ամերիկյան ընկերության կողմից եւ Հայաստանի օրենքների եւ իրավասության ներքո: Այս ճանապարհը գտնվում է Հայաստանի ինքնիշխանության ներքո: Մեզ մոտ ամերիկյան զորքեր չեն տեղակայվի, եւ բոլոր իրանական կարմիր գծերը հարգվում են»,- պարզաբանել է Արաղչին։
Իրանի արտգործնախարարը նաեւ հավելել է, որ ճանապարհը սպասարկող ընկերությունը կլինի ինժեներական ընկերություն. «Սա ընդամենը մասնավոր ամերիկյան ինժեներական ընկերություն է՝ ո՛չ անվտանգության, ոչ էլ ռազմական: Այնտեղ ամերիկյան ուժեր չկան, եւ Հայաստանն ինքն է ապահովում անվտանգությունը: Նրանք նույնիսկ թույլ չեն տալիս ամերիկյան մասնավոր անվտանգության ընկերություններին՝ մուտք գործել երկիր։ ԱՄՆ նախագահի ներկայությամբ Հայաստանի եւ Ադրբեջանի կողմից ստորագրված համատեղ հայտարարության մեջ նշվում է, որ տարածաշրջանի սահմանները անփոփոխ են, տարածաշրջանի բոլոր երկրների անկախությունն ու տարածքային ամբողջականությունը հարգվում են, եւ սա հենց մեր դիրքորոշումն է: Այսինքն՝ սկզբից մեր դիրքորոշումն այն էր, որ, անկախ նրանից, թե ինչ քայլեր են ձեռնարկվում Կովկասում, տարածաշրջանի սահմանները չպետք է փոխվեն: Մեզ համար կարեւոր էր, որ Հայաստանի եւ որեւէ այլ երկրի ինքնիշխանությունը չխաթարվի»։ Ի դեպ, Իրանի ԱԳ նախարարը միեւնույն ժամանակ հարկ է համարել նշել, որ` «կան ուժեր, որոնք վաղուց փորձում են փչացնել Ադրբեջանի հետ մեր հարաբերությունները, հիմա էլ փորձում են փչացնել Հայաստանի հետ հարաբերությունները»:
Օրերս նաեւ Իրանի կառավարության խոսնակ Ֆաթիմա Մոհաջերանին է նշել, թե` «այսպես կոչված՝ «Զանգեզուրի միջանցքի» հարցը օրակարգից հանվել է. «Արտատարածքային միջանցքի ծրագրի չեղարկումը հիմնական փոփոխություններից մեկն էր. դրա փոխարեն Հայաստանի լիակատար ինքնիշխանության ներքո կբացվի տարանցիկ ճանապարհ, ինչը «դրական եւ ողջամիտ» փոփոխություն է»։
Այսինքն, ի՞նչ է ստացվում… Պաշտոնական Իրանի իրարամերժ պարզաբանումները հիմք ընդունելով, կարելի է եզրակացնել, որ Թեհրանում նախընտրում են հետեւյալ կերպ ընկալել ու ներկայացնել Հայաստանի իշխանությունների հավաստիացումները` «այժմ տեղի ունեցածը բոլորովին տարբերվում է նրանից, ինչը, ենթադրաբար, պետք է տեղի ունենար Սյունիքի շուրջ» եւ դրա հիմքում Իրանի իշխանությունները հիմա ավելի հանդարտ են վերաբերվում տեղի ունենալիք զարգացումներին` վստահելով ՀՀ իշխանությունների խոսքին:
Իրականում, թերեւս, ակնհայտ է, որ Իրանն աստիճանաբար կորցնում է ազդեցությունը նաեւ մեր տարածաշրջանում։ Իրանի, եւ ոչ միայն Իրանի ազդեցության թուլացումը, եթե չասենք` որոշակի պարտությունը, սկսվեց 2020թ. Արցախում պատերազմով: Թեհրանը հանդուրժեց իսրայելական ներկայությունն Ադրբեջանում, հետեւաբար, հիմա Հայաստանի իշխանությունների հավաստիացումների ֆոնին Իրանից պարբերաբար հնչող հուժկու հայտարարությունները` «ամերիկյան ահագնացող» ներկայության մասին, այնքան էլ տպավորիչ ու լուրջ չեն թվում:
Իրանի համար առավել մտահոգիչ պետք է դառնա ԱՄՆ-Ադրբեջան հարաբերություններում սպասվող առաջիկա վերելքը, որը կգումարվի Ադրբեջան-Իսրայել խորը հարաբերություններին ու Ադրբեջանում իսրայելական բազմամյա ներկայությանը:
Ամփոփումը` վաղվա համարում:
Էմմա ԳԱԲՐԻԵԼՅԱՆ
«Առավոտ» օրաթերթ
20.08.2025
