Կոռուպցիայի կանխարգելումը եւ բարեվարքության խթանումը իշխանության կառավարման մարմիններում (բարձրագույն գործադիր մարմիններում) եւ իրավապահ մարմիններում
ԳՆԱՀԱՏՄԱՆ ՀԻՆԳԵՐՈՐԴ ՓՈՒԼ
Ընդունվել է ԳՐԵԿՈ-ի կողմից` 69-րդ լիագումար նիստում
(Ստրասբուրգ, 2024 թվականի մարտի 18-22) GrecoEval5Rep(2023)2
ԳՆԱՀԱՏՄԱՆ ԶԵԿՈՒՅՑ
ՀԱՅԱՍՏԱՆ
Կարդացեք նաև
ԲՈՎԱՆԴԱԿՈՒԹՅՈՒՆ
I. ԱՄՓՈՓ ՆԿԱՐԱԳԻՐ……………………………………………………………………….. 4
II.ՆԵՐԱԾՈՒԹՅՈՒՆ ԵՎ ՄԵԹՈԴԱԲԱՆՈՒԹՅՈՒՆ……………………………………….8
III. ՀԱՄԱՏԵՔՍՏ……………………………………………………………………………….. 10
IV. ԿՈՌՈՒՊՑԻԱՅԻ ԿԱՆԽԱՐԳԵԼՈՒՄԸ ԻՇԽԱՆՈՒԹՅԱՆ ԿԱՌԱՎԱՐՄԱՆ ՄԱՐՄԻՆՆԵՐՈՒՄ (ԲԱՐՁՐԱԳՈՒՅՆ ԳՈՐԾԱԴԻՐ ՄԱՐՄԻՆՆԵՐՈՒՄ)……………………………………… 15
Կառավարման համակարգ եւ բարձրագույն գործադիր մարմիններ………………………….. 15
Կառավարման համակարգ եւ բարձրաստիճան պաշտոնատար անձանց կարգավիճակ….. 15
Վարձատրություն եւ այլ երաշխիքներ……………………………………………………………………….. 26
Հակակոռուպցիոն եւ բարեվարքության քաղաքականություն, նորմատիվ իրավական եւ ինստիտուցիոնալ շրջանակ 28
Էթիկական սկզբունքներ եւ վարքագծի կանոններ………………………………………………………… 34
Իրազեկումը………………………………………………………………………………………………………… 36
Իշխանության կառավարման մարմնի գործադիր գործունեության թափանցիկությունը եւ այդ գործունեության նկատմամբ վերահսկողությունը…………………………………………………………………………………………………… 37
Տեղեկությունների մատչելիությունը………………………………………………………………………….. 37
Օրինաստեղծ գործընթացի թափանցիկությունը………………………………………………………….. 48
Երրորդ կողմեր եւ լոբբիստներ…………………………………………………………………………………. 53
Վերահսկողության մեխանիզմներ……………………………………………………………………………. 55
Շահերի բախում………………………………………………………………………………………………………. 63
Որոշակի գործունեությամբ զբաղվելու արգելքը կամ սահմանափակումը………………….. 69
Անհամատեղելիության դեպքերը, ոչ ծառայողական գործունեությունը եւ ֆինանսական շահերը 69
Պետական մարմինների հետ կնքվող պայմանագրերը…………………………………………………. 72
Նվերները……………………………………………………………………………………………………………. 74
Պետական միջոցների ոչ պատշաճ օգտագործումը……………………………………………………… 78
Գաղտնի տեղեկությունների ոչ պատշաճ օգտագործումը……………………………………………… 79
«Պտտվող դռների» համակարգը……………………………………………………………………………… 79
Գույքի, եկամուտների, պարտավորությունների եւ շահերի հայտարարագրումը……………… 82
Պատասխանատվության եւ կատարման ապահովման մեխանիզմները…………………………. 89
Ոչ քրեական պատասխանատվության մեխանիզմները………………………………………………… 89
Քրեական վարույթը եւ անձեռնմխելիությունը…………………………………………………………….. 90
V.ԿՈՌՈՒՊՑԻԱՅԻ ԿԱՆԽԱՐԳԵԼՈՒՄԸ ԻՐԱՎԱՊԱՀ ՄԱՐՄԻՆՆԵՐՈՒՄ……………. 94
Իրավապահ մարմինների/ ոստիկանության գործունեության կազմակերպումը եւ պատասխանատվությունը 94
Տարբեր իրավապահ մարմինների համառոտ նկարագիրը…………………………………………….. 94
Տեղեկությունների հասանելիությունը եւ քաղաքականության մշակման գործընթացին հանրության մասնակցությունը……………………………………………………………………………………………………………………….. 102
Իրավապահ մարմինների նկատմամբ հանրային վստահությունը…………………………………. 107
Արհեստակցական միությունները եւ մասնագիտական կազմակերպությունները……………. 109
Հակակոռուպցիոն եւ բարեվարքության ռազմավարությունը………………………………………….. 109
Քաղաքականություն, պլանավորում եւ ռիսկերի կառավարման միջոցառումներ՝ կոռուպցիայի հակված ոլորտների համար……………………………………………………………………………………………………………… 109
Գաղտնի գործողությունների իրականացումը եւ ազդարարների ու վկաների հետ շփումները 113
Էթիկայի կանոնները……………………………………………………………………………………………. 114
Բարեվարքության վերաբերյալ խորհրդատվությունը, վերապատրաստումը եւ իրազեկվածության մակարդակի բարձրացումը……………………………………………………………………………………………………. 118
Աշխատանքի ընդունումը, մասնագիտական ուղին եւ ծառայության պայմանները………………. 119
Աշխատանքի ընդունման պահանջները եւ պաշտոնի նշանակման ընթացակարգը…………… 119
Վեթինգը……………………………………………………………………………………………………………. 124
Կատարողականի գնահատումը եւ կոչումի բարձրացումը, փոխադրումները եւ ծառայության դադարեցումը 128
Ռոտացիան……………………………………………………………………………………………………….. 130
Աշխատավարձերը եւ նպաստները…………………………………………………………………………. 131
Շահերի բախումը, արգելքները եւ սահմանափակումները…………………………………………. 132
Անհամատեղելիության դեպքերը, ոչ ծառայողական գործունեությունը եւ հետաշխատանքային սահմանափակումները………………………………………………………………………………………………. 133
Նվերները………………………………………………………………………………………………………….. 135
Պետական միջոցների ոչ պատշաճ օգտագործումը……………………………………………………. 135
Գաղտնի տեղեկությունների ոչ պատշաճ օգտագործումը……………………………………………. 136
Գույքի, եկամուտների, պարտավորությունների եւ շահերի հայտարարագրումը………….. 136
Ներքին վերահսկողության մեխանիզմները…………………………………………………………………… 137
Հաղորդում ներկայացնելու պարտավորությունը եւ ազդարարի պաշտպանությունը……..139
Ազդարարի պաշտպանության ընդհանուր շրջանակը……………………………………………….. 139
Ազդարարների պաշտպանությունը ոստիկանությունում…………………………………………… 140
Խախտումների վերացման ընթացակարգերը լայն հասարակության համար……………. 147
Ներքին վարչական բողոքի ընթացակարգը……………………………………………………………… 147
Արտաքին բողոքների մեխանիզմը………………………………………………………………………….. 149
Կատարման ապահովումը եւ պատժամիջոցները……………………………………………………. 151
Կարգապահական ընթացակարգը………………………………………………………………………….. 151
Քրեադատավարական ընթացակարգը…………………………………………………………………… 155
Վիճակագրությունը……………………………………………………………………………………………… 155
VI.ԱՌԱՋԱՐԿՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԸ ԵՎ ՀԵՏԱԳԱ ՔԱՅԼԵՐԸ……………………………… 156
I. ԱՄՓՈՓ ՆԿԱՐԱԳԻՐ
1.Այս զեկույցով գնահատում է բարձրաստիճան պաշտոնատար անձանց (ԲՊԱ) եւ իրավապահ մարմիններում պաշտոնյաների (ԻՄՊ) շրջանում կոռուպցիայի կանխարգելման համար Հայաստանում գործող շրջանակի արդյունավետությունը: Այն նպատակ ունի աջակցելու երկրին հանրային կյանքում թափանցիկության, բարեվարքության եւ հաշվետվողականության ամրապնդման գործում՝ ԳՐԵԿՈ-ի չափանիշներին համապատասխան:
2.2018 թվականի Թավշյա հեղափոխությունից հետո նախաձեռնվել է բարեփոխումների հավակնոտ ծրագիր՝ արմատախիլ անելու համար կոռուպցիան, արդիականացնելու պետական կառավարումը, նվազեցնելու ստվերային տնտեսությունը, մեղմելու հարկերից խուսափելու դեպքերը եւ պայքարելու մենաշնորհների ու օլիգարխիկ կարտելների դեմ։ Կազմվել է Հակակոռուպցիոն ռազմավարություն եւ գործողությունների ծրագիր (եւ թարմացվել են այցի ժամանակ), եւ ստեղծվել կամ բարեփոխվել են հակակոռուպցիոն մասնագիտացված հաստատություններ, ինչպիսիք են Կոռուպցիայի կանխարգելման հանձնաժողովը, Հակակոռուպցիոն կոմիտեն, Հակակոռուպցիոն դատարանը, Վերաքննիչ հակակոռուպցիոն դատարանը եւ Վճռաբեկ դատարանի հակակոռուպցիոն պալատը։ Հարուցվել են լայնածավալ քննություններ՝ քրեական պատասխանատվության ենթարկելու նախկին ռեժիմների հետ կապված կոռուպցիոն եւ կլեպտոկրատական լուրջ ցանցերին: Գործերը դեռ ընթացքի մեջ են։
3.Ինչ վերաբերում է ԲՊԱ–ներին, 2015 թվականի դեկտեմբերին կայացած հանրաքվեով հաստատվել են կառավարման համակարգը նախագահականից խորհրդարանականի փոխելու սահմանադրական բարեփոխումները եւ 2018թվականի ապրիլին մտել են ուժի մեջ։ Նախագահը պետության ղեկավարն է, սակայն նրա լիազորությունները հիմնականում կրում են արարողակարգային եւ ներկայացուցչական բնույթ: Կառավարությունը՝ վարչապետի գլխավորությամբ, գործադիր իշխանության բարձրագույն մարմինն է, ինչպես հստակ նշված է Սահմանադրության մեջ։ Զեկույցում ընդգրկված ԲՊԱ-ներն են վարչապետը, փոխվարչապետները, նախարարները, նախարարների տեղակալներն ու խորհրդականները:
4.«Հանրային ծառայության մասին» օրենքով (ՀԾՄ օրենք), ի թիվս այլնի, նախատեսվում են էթիկայի, կոռուպցիայի կանխարգելման, գույքի, եկամուտների, շահերի եւ ծախսերի հայտարարագրման կանոններ եւ դրանց իրականացման մեխանիզմներ: Այն, ի թիվս այլոց, վերաբերում է ԲՊԱ-ներին: Ինչ վերաբերում է չվարձատրվող խորհրդականներին, ապա նրանց վիճակը պետք է ավելի լավ կարգավորվի եւ ենթարկվի թափանցիկության, բարեվարքության եւ հաշվետվողականության համապատասխան կանոններին:
5.Այցից հետո ընդունված Հակակոռուպցիոն նոր ռազմավարությունը (2023-2026 թթ.) բաղկացած է ԲՊԱ-ներին ուղղված որոշ միջոցառումներից, սակայն դրանք դեռ պետք է մշակվեն, այդ թվում՝ մինչեւ նշանակումը պահանջվող բարեվարքության ստուգումների համակարգված իրականացման միջոցով: ԲՊԱ-ների վարքագծի կանոնագիրքն ընդունվել է վերջերս, եւ ԲՊԱ-ներին տրամադրվելու է թիրախային դասընթաց՝ բարեվարքության հարցերի վերաբերյալ: Նվերների, դրանց հաղորդման եւ գրանցման վերաբերյալ լրացուցիչ ուղեցույցներ են պահանջվում: Աշխատանքային գործունեությունը դադարեցնելու վերաբերյալ դրույթները թույլ են իրենց ծավալային առումով, ինչպես նաեւ հսկողության եւ կիրարկման առումով: Սա համակարգի վճռորոշ թույլ կողմն է՝ առավել եւս հաշվի առնելով այն փաստը, որ Հայաստանում քաղաքական եւ տնտեսական շահերը համընկնում են։ Լրացուցիչ գործողություններ են անհրաժեշտ նաեւ ԲՊԱ-ների շահերի բախման կանխարգելման եւ կառավարման վերաբերյալ մանրամասն ուղեցույց տրամադրելու համար:
6.Տեղեկատվության ազատության մասին օրենսդրության մատչելիությունը (ՏԱՕՄ) ողջամտորեն համապարփակ է՝ տեղեկությունների ներկայացման եւ մշակման, տեղեկությունների մասով պատասխանատու ծառայողների նշանակման համար սահմանված ընթացակարգերով եւ կանոններով, ինչպես նաեւ բողոքարկման մեխանիզմներով: Քաղաքացիական հասարակությունը եւ Մարդու իրավունքների պաշտպանն առանցքային դեր են խաղում ՏԱՕՄ-ի իրականացման ընթացքը վերահսկելու գործում, սակայն չկա հատուկ ինստիտուցիոնալ մարմին, որը կապահովեր իրականացման միասնական գործելակերպի համակարգված եւ անկախ վերանայումը, դիտանցումն ու խթանումը։ Օրենսդրությունը նախատեսում է ինստիտուցիոնալ մեխանիզմներ՝ քաղաքացիական հասարակությանն ու լայն հանրությանը որոշումների կայացման գործընթացում ներգրավելու համար, այդ թվում՝ էլեկտրոնային հարթակ՝ հանրային քննարկումների, հանրային լսումների եւ խորհրդատվական մարմինների համար: Այնուամենայնիվ, գործնականում դրանցից ոչ բոլորն են լիովին ֆունկցիոնալ եւ արդյունավետ: Լոբբինգի մասին կանոններ ընդունելն ակնառու խնդիր է։
7.Հայաստանն ունի ֆինանսական տեղեկությունների բացահայտման բավականին համապարփակ համակարգ։ Ավելին, վերջին տարիներին ձեռնարկվել են որոշ կարեւոր քայլեր՝ ֆինանսական տեղեկությունները բացահայտելու գործընթացի դիտանցումը (այդ թվում՝ արդյունավետ խաչաձեւ ստուգումների, միջգերատեսչական համագործակցության եւ տվյալների բազաների հասանելիության միջոցով) եւ իրականացումն ուժեղացնելու համար: Այս ոլորտում Կոռուպցիայի կանխարգելման հանձնաժողովի նախաձեռնողականությունը ողջունելի է, սակայն ծրագրված բարելավումներն իրականություն դարձնելու համար անհրաժեշտ են ավելի շատ ռեսուրսներ։ Պետք է ուժեղացվի ԲՊԱ-ների կողմից բարեվարքության կանոնները խախտելու դեպքերի վերաբերյալ հաշվետվողականության համակարգը: Պետք է ուժեղացվի խորհրդարանի կողմից Կառավարության նկատմամբ կիրառվող վերահսկողական դերը:
8.Զեկույցի ուշադրության առանցքը ոստիկանությունն է՝ որպես հանցավորության եւ օրենքների այլ խախտումների դեմ պայքարի, հասարակական կարգի եւ անվտանգության պահպանման մասով կառավարության քաղաքականությունն իրականացնող առաջնային իրավապահ մարմին: Ներկայումս ոստիկանությունը կառուցվածքային լուրջ բարեփոխումների է ենթարկվում՝ սկսած 2019 թվականի դեկտեմբերից (Ոստիկանության բարեփոխումների 2020-2022 թվականների ռազմավարություն): 2022 թվականի դեկտեմբերին ստեղծվել է Ներքին գործերի նախարարությունը, որն իրականացնում է ոստիկանության անմիջական ղեկավարումն ու կառավարումը։
9.Ոստիկանությունում բացակայում է էթիկայի լավ զարգացած ենթակառուցվածքը։ Այն չունի ո՛չ հատուկ հակակոռուպցիոն քաղաքականություն/ռազմավարություն, ո՛չ սեփական վարքագծի կանոնագիրք, եւ մինչ օրս չի իրականացվել ռիսկերի գնահատում: Չի հավաքագրվում որեւէ տեղեկություն այն մասին, թե արդյոք աշխատանքային գործունեությունը դադարեցնելու ներկայիս փորձառությունը կարող է խոցելի լինել ոստիկանության համար: Ոստիկանության համակարգ մուտք գործելիս եւ ծառայության ընթացքում անցկացվում են որոշակի (թեեւ ոչ բավարար) դասընթացներ՝ կոռուպցիայի դեմ պայքարի եւ բարեվարքության թեմաներով։ Պետք է ակտիվացվեն նաեւ վեթինգի եւ վերավեթինգի գործընթացները: Կին ծառայողների համամասնությունը (18.7%) ցածր է, ինչը պահանջում է դրական միջոցներ ձեռնարկել ոստիկանությունում, այդ թվում՝ բարձր ղեկավար պաշտոններում կանանց ավելի լավ ներկայացվածությունն ապահովելու համար: Կարելի է նաեւ անել ավելին՝ բարձրացնելու համար ոստիկանության գործունեության թափանցիկության եւ հանրությանը տրամադրվող տեղեկությունների համապատասխանության մակարդակը:
10.Ներքին հսկողության համար պատասխանատվությունը կրում են Ներքին անվտանգության վարչությունը եւ Կոռուպցիայի դեմ պայքարի վարչությունը, որն ունի կադրերի խնդիր (2024 թվականին նախատեսվում է էական ուժեղացում՝ կենտրոնացման գործընթացին զուգընթաց) եւ գործում է ավելի շատ ռեակտիվ, քան պրոակտիվ: Գոյություն ունի «Ազդարարման համակարգի մասին» հատուկ օրենք (վերջին անգամ փոփոխվել է 2022թվականին), որը բավականին ընդգրկուն է: Այնուամենայնիվ, դեռեւս կա խորապես արմատավորված մշակույթ հաղորդում ներկայացնելու դեմ: Ամենայն հավանականությամբ անհրաժեշտ են լրացուցիչ գործողություններ՝ ազդարարների կողմից հաղորդում ներկայացնելու եւ խորհրդատվական ուղիների, ինչպես նաեւ առկա պաշտպանական միջոցների նկատմամբ վստահություն ձեւավորելու համար, այդ թվում՝ գործնականում արդյունավետորեն գործող իրականացման մեխանիզմների հետագա մշակման միջոցով:
II. ՆԵՐԱԾՈՒԹՅՈՒՆ ԵՎ ՄԵԹՈԴԱԲԱՆՈՒԹՅՈՒՆ
11.Հայաստանը ԳՐԵԿՈ-ի անդամ է դարձել 2004 թվականին: Անդամակցությունից հետո երկիրը գնահատման է ենթարկվել ԳՐԵԿՈ–ի գնահատման միացյալ առաջին եւ երկրորդ փուլերի (2005 թվականի հունիս), երրորդ փուլի (2010 թվականի մայիս) եւ չորրորդ փուլի (2014 թվականի ապրիլ) շրջանակներում: Գնահատման համապատասխան զեկույցները, ինչպես նաեւ դրանց հաջորդող՝ պարտավորությունների կատարման վերաբերյալ զեկույցները հասանելի են ԳՐԵԿՈ–ի ինտերնետային կայքում (www.coe.int/greco)։ Գնահատման հինգերորդ փուլը մեկնարկել է 2017 թվականի հունվարի 1-ին։
12.Սույն զեկույցի նպատակն է գնահատել իշխանության կառավարման մարմիններում (բարձրագույն գործադիր մարմիններում) եւ իրավապահ մարմիններում կոռուպցիայի կանխարգելման եւ բարեվարքության խթանման ուղղությամբ Հայաստանի իշխանությունների կողմից ընդունված միջոցառումների արդյունավետությունը: Զեկույցում ներառված է շահագրգիռ դերակատարների գործադրած ջանքերն ու ձեռք բերած արդյունքներն արտացոլող իրավիճակի քննադատական վերլուծությունը: Վերլուծության մեջ երեւան են հանվում հնարավոր թերություններն ու ներկայացվում բարելավման առաջարկություններ։ ԳՐԵԿՈ-ի գործելակերպի համաձայն՝ առաջարկությունները ԳՐԵԿՈ-ի պատվիրակության ղեկավարի միջոցով ուղղված են Հայաստանի իշխանություններին, որոնք որոշում են անհրաժեշտ գործողությունների իրականացման համար պատասխանատու ազգային հաստատություններին/մարմիններին։ Սույն զեկույցի ընդունումից հետո՝ 18 ամսվա ընթացքում, Հայաստանը պետք է զեկուցի ԳՐԵԿՈ-ի առաջարկություններին ի պատասխան ձեռնարկված գործողությունների մասին։
13.Այս զեկույցը պատրաստելու համար ԳՐԵԿՈ-ի գնահատման թիմը (այսուհետ՝ ԳԳԹ) 2023 թվականի սեպտեմբերի 11-ից 15-ը այցելեց Հայաստան, եւ անդրադարձ կատարվեց Գնահատման հարցաշարի շրջանակներում Հայաստանի կողմից ներկայացված պատասխաններին, ինչպես նաեւ ստացված այլ տեղեկություններին, այդ թվում՝ քաղաքացիական հասարակությունից ստացված։ ԳԳԹ-ի կազմում էին պարոն Մեթյու ԳԱՐԴՆԵՐԸ՝ Ներքին գործերի նախարարության Մետրոպոլիտենի ոստիկանության մասնագիտական չափանիշների վարչության մարտական ստորաբաժանման հրամանատար, նախկին գլխավոր հսկիչ (Միացյալ Թագավորություն), տիկին Կատերինա ՀԼԱՎԱՉՈՎԱՆ՝ Ոստիկանության նախագահության Ներքին վերահսկողության վարչության ոստիկանության ծառայող (Չեխիայի Հանրապետություն), պարոն Յենս-Օսկար ՆԵՐԳՈՐԸ՝ Տեղական ինքնակառավարման եւ տարածաշրջանային զարգացման նախարարության ավագ խորհրդական (Նորվեգիա) եւ տիկին Նատաշա ՆՈՎԱԿՈՎԻՉԸ՝ Շահերի բախման կարգավորման հանձնաժողովի նախկին նախագահ (Խորվաթիա): ԳԳԹ-ին աջակցություն էր ցուցաբերում տիկին Լաուրա ՍԱՆԶ-ԼԵՎԻԱՆ՝ ԳՐԵԿՈ-ի գործադիր քարտուղարի տեղակալը։
14.ԳԳԹ-ն բանակցություններ է վարել Վարչապետի աշխատակազմի, Արդարադատության նախարարության, Ներքին գործերի նախարարության, Ներքին գործերի նախարարության կրթահամալիրի, Կոռուպցիայի կանխարգելման հանձնաժողովի, Ոստիկանության, Հաշվեքննիչ պալատի, Ֆինանսների նախարարության, Պետական վերահսկողական ծառայության, Մարդու իրավունքների պաշտպանի (Օմբուդսմենի), Գլխավոր դատախազության, Հակակոռուպցիոն կոմիտեի, Բարձրագույն դատական խորհրդի, Հակակոռուպցիոն դատարանի դատավորների, Վճռաբեկ դատարանի հակակոռուպցիոն պալատի հետ։ ԳԳԹ-ն հանդիպել է ԶԼՄ-ների եւ քաղաքացիական հասարակության ներկայացուցիչների հետ («Թրանսփարենսի ինթերնեշնլ», Հելսինկյան քաղաքացիական ասամբլեա՝ Վանաձորի գրասենյակ, «Իրավունքների պաշտպանություն առանց սահմանների» ՀԿ, Ժողովրդավարության զարգացման հիմնադրամ, Օրենքի զարգացման եւ պաշտպանության հիմնադրամ):
III. ՀԱՄԱՏԵՔՍՏ
15.2004 թվականից ի վեր Հայաստանը ԳՐԵԿՈ-ի անդամ է։ Այդ ժամանակից ի վեր՝ այն անցել է գնահատման չորս փուլ՝ ուշադրությունը հրավիրելով կոռուպցիայի կանխարգելման եւ դրա դեմ պայքարի հետ կապված տարբեր թեմաների։ Կարճ ասած՝ Գնահատման միացյալ առաջին եւ երկրորդ փուլերի ընթացքում կատարվել է առաջարկությունների 75%-ը, իսկ Գնահատման երրորդ փուլում՝ 100%-ը։ Գնահատման չորրորդ փուլում, որը վերաբերում էր պատգամավորների, դատավորների եւ դատախազների շրջանում կոռուպցիայի կանխարգելմանը, առաջարկությունների 50%-ը կատարվել է ամբողջությամբ, իսկ 50%-ը՝ մասնակիորեն։ Այդ փուլով նախատեսված պարտավորությունների կատարման ընթացակարգը, այնուամենայնիվ, դեռեւս մշակման փուլում է։
16.2018 թվականի Թավշյա հեղափոխությունից հետո Կառավարությունը նախաձեռնել է բարեփոխումների ծրագիր՝ արմատախիլ անելու համար կոռուպցիան, արդիականացնելու պետական կառավարումը, նվազեցնելու ստվերային տնտեսությունը, մեղմելու հարկերից խուսափելու դեպքերը եւ պայքարելու մենաշնորհների ու օլիգարխիայի դեմ։ Կազմվել են Հակակոռուպցիոն ռազմավարություն եւ գործողությունների ծրագիր, որոնք սահմանում են հակակոռուպցիոն ինստիտուտների (Կոռուպցիայի կանխարգելման հանձնաժողով, Հակակոռուպցիոն կոմիտե, Հակակոռուպցիոն դատարան, Վերաքննիչ հակակոռուպցիոն դատարան եւ Վճռաբեկ դատարանի հակակոռուպցիոն պալատ) բարեփոխման/ստեղծման աշխատանքային ծրագիրը եւ իրավական դաշտը։
17.Վերոհիշյալ Ռազմավարության մեկ այլ կարեւոր տարր էր իրական շահառուների ռեգիստրի ստեղծումը: Այդ նպատակի արդյունքում Հայաստանը դարձավ այն առաջին երկրներից մեկը, որն առցանց տվյալներ է հրապարակել իրական շահառուների վերաբերյալ. այս ջանքերը սկսվել էին հանքարդյունահանող արդյունաբերության վրա սկզբնական ուշադրություն դարձնելուց, սակայն աստիճանաբար տարածվել են այլ ոլորտների վրա: 2023 թվականի հունվարի 1-ից իրական շահառուների հայտարարագրման պահանջը վերաբերում է բոլոր ընկերություններին, այդ թվում՝ պետության սեփականություն հանդիսացող բաժնեմաս ունեցող ընկերություններին։
18.Կատարված այցելություններից հետո 2023 թվականի հոկտեմբերին ընդունվել է 2023-2026 թվականների Հակակոռուպցիոն նոր ռազմավարություն։ Ռազմավարության ընդհանուր նպատակն է ապահովել հակակոռուպցիոն բարեփոխումների եւ միջազգային կոնվենցիայով ստանձնած պարտավորությունների ու առաջարկությունների շարունակականությունը: Նոր ռազմավարության հիմնական ուղղություններն են կոռուպցիայի կանխարգելումը եւ բարեվարքության համակարգի ամրապնդումը, կոռուպցիայի դեմ պայքարի իրավական եւ ինստիտուցիոնալ դաշտի բարելավումը, կոռուպցիայի վերաբերյալ կրթության եւ հանրային իրազեկման գործիքների ընդլայնումը, բիզնես գործունեության շրջանակներում բարեվարքությունը, պետական կարեւորության գործերի վարչական գործունեության դյուրացումը եւ հակակոռուպցիոն մոնիթորինգի եւ գնահատման ուժեղացումը:
19.Հայաստանում հակակոռուպցիոն պայքարում առանձնահատուկ առավելություն է քաղաքացիական հասարակության կազմակերպությունների (ՔՀԿ-ների) կատարած դերը: Հակակոռուպցիոն ռազմավարության եւ դրա 2019-2022 թվականների գործողությունների ծրագրի մշակման առնչությամբ քաղաքացիական հասարակության ակտիվ մասնակցությամբ տեղի է ունեցել հանրային խորհրդակցությունների ներառական եւ լայնամասշտաբ գործընթաց։ Այդպիսի մոտեցում է կիրառվել նաեւ նոր ռազմավարության նկատմամբ (մանրամասների համար տե՛ս նաեւ 97-րդ կետը): Բացի այդ, ՔՀԿ-ները կարեւոր դեր են խաղում հակակոռուպցիոն պարտավորությունների մոնիթորինգի գործում. դրա վառ օրինակները նկարագրված են ավելի ուշ սույն զեկույցում (օրինակ՝ կապված տեղեկությունների հասանելիության իրականացման, հանրային խորհրդակցությունների, շահերի բախման կանոնների եւ այլնի հետ):
20.«Թրանսփարենսի ինթերնեշնլի կոռուպցիայի ընկալման համաթվով ԿԸՀ 2023 թվականին Հայաստանը 180 երկրների շարքում զբաղեցրել է 62-րդ տեղը եւ վաստակել 47 միավոր (ընդհանուր 100 միավորից, որտեղ՝ 0-ն համապատասխանում է կոռուպցիայի բարձր մակարդակ ունեցող երկրներին, իսկ 100-ը՝ կոռուպցիայի ցածր մակարդակ ունեցող երկրներին)։ Կոռուպցիոն ռիսկերի ընկալումը հատկապես բարձր է դատական համակարգում, զինված ուժերում, հանքարդյունաբերության ոլորտում եւ պետական գնումներում (CMI U4 Հակակոռուպցիոն ռեսուրս կենտրոն, 2022թ.)։
21.Տնտեսական համագործակցության եւ զարգացման կազմակերպության Արեւելյան Եվրոպայի եւ Կենտրոնական Ասիայի հակակոռուպցիոն ցանցի (ՏՀԶԿ Հակակոռուպցիոն ցանցի)՝ Հայաստանի գնահատման վերջին զեկույցով (2023թվականի հոկտեմբեր) սահմանվում են 2018 թվականից երկրում սկսված հակակոռուպցիոն հավակնոտ բարեփոխումները եւ 2022 թվականին ներդրված էական փոփոխությունները՝ ուղղված օրենսդրական դաշտի ամրապնդմանը եւ կոռուպցիայի կանխարգելմանն ու հակակոռուպցիոն միջոցների կիրառմանը, ինչպես նաեւ դատական անկախության բարելավմանը (որոնց համար համապատասխան միավորները բարձրացվել են):
22.Սույն զեկույցում ընդգրկված առանձին ոլորտների առնչությամբ հարուցվել են լայնածավալ քննություններ՝ քրեական պատասխանատվության ենթարկելու նախկին ռեժիմների հետ կապված կոռուպցիոն եւ կլեպտոկրատական լուրջ ցանցերին: Կատարված այցերի պահին գործերն ընթացքի մեջ են եղել, եւ դատապարտման որեւէ դեպք չի եղել (առանձին մանրամասների համար տե՛ս 178-րդ կետը): Ոստիկանությունն արդեն երկար ժամանակ է, ինչ տուժում է ինստիտուցիոնալ թուլություններից, կոռուպցիայի մեջ մեղադրանքներից եւ ուժի կիրառումից։ 2018 թվականին իրավապահ մարմիններում բարձրաստիճան պաշտոնյաների զանգվածային պաշտոնանկությունից եւ 2019 թվականի դեկտեմբերին լայնածավալ բարեփոխումների մեկնարկից հետո վերջին տարիներին բարելավումներ են տեղի ունեցել, սակայն էթիկայի հստակ ենթակառուցվածքը դեռեւս բացակայում է:
IV.ԿՈՌՈՒՊՑԻԱՅԻ ԿԱՆԽԱՐԳԵԼՈՒՄԸ ԻՇԽԱՆՈՒԹՅԱՆ ԿԱՌԱՎԱՐՄԱՆ ՄԱՐՄԻՆՆԵՐՈՒՄ (ԲԱՐՁՐԱԳՈՒՅՆ ԳՈՐԾԱԴԻՐ ՄԱՐՄԻՆՆԵՐՈՒՄ)
Կառավարման համակարգ եւ բարձրագույն գործադիր մարմիններ
Կառավարման համակարգ եւ բարձրաստիճան պաշտոնատար անձանց կարգավիճակ
Նախագահը
23.Հայաստանը՝ պաշտոնապես Հայաստանի Հանրապետությունը, ունիտար խորհրդարանական հանրապետություն է՝ բազմակուսակցական քաղաքական համակարգով. նախագահը պետության ղեկավարն է։ Օրենսդիր իշխանությունը վերապահված է միապալատ խորհրդարանին՝ Ազգային ժողովին, որը բաղկացած է առնվազն 101 անդամից, որոնք ընտրվում են հինգ տարի ժամկետով։ Ազգային ժողովում ամենամեծ ներկայացվածություն ունեցող կուսակցությունը (կամ կուսակցությունների կոալիցիան) կազմում է Կառավարությունը, որի թեկնածուն դառնում է վարչապետ։ Կառավարությունը՝ վարչապետի գլխավորությամբ, գործադիր իշխանության բարձրագույն մարմինն է, ինչպես հստակ նշված է Սահմանադրության մեջ (Սահմանադրության 146-րդ հոդված)։
24.Նախագահին ընտրում է Ազգային ժողովը մեկանգամյա՝ յոթ տարի ժամկետով։ Նախագահի սահմանադրական լիազորությունները հիմնականում կրում են արարողակարգային եւ ներկայացուցչական բնույթ: Նախագահը ստորագրում եւ հրապարակում է Ազգային ժողովի կողմից ընդունված օրենքները եւ կնքում է միջազգային պայմանագրեր՝ վարչապետի առաջարկությամբ։
25.Նա վարչապետ է նշանակում խորհրդարանական մեծամասնության ներկայացրած թեկնածուին։ Նա նաեւ պատասխանատու է վարչապետի առաջարկությամբ/առաջարկով պաշտոնապես նշանակելու մի քանի բարձրաստիճան պաշտոնյաների, այդ թվում՝ նախարարների, օտարերկրյա պետություններում եւ միջազգային կազմակերպություններում դիվանագիտական ներկայացուցիչների (որոնց Նախագահը կարող է նաեւ հետ կանչել) եւ բարձրագույն զինվորական պաշտոններ զբաղեցնող անձանց։ Առաջին ատյանի եւ վերաքննիչ դատարանների դատավորներին նշանակում է Հանրապետության նախագահը` Բարձրագույն դատական խորհրդի առաջարկությամբ: Վճռաբեկ դատարանի դատավորներին նշանակում է Հանրապետության նախագահը` Ազգային ժողովի առաջարկությամբ: Վճռաբեկ դատարանի պալատների նախագահներին նշանակում է Հանրապետության նախագահը՝ Բարձրագույն դատական խորհրդի առաջարկությամբ: Նախագահն իրավունք ունի առաջարկելու Սահմանադրական դատարանի երեք դատավորների։ Այսպիսով, Սահմանադրության համաձայն, Նախագահի հիմնական առաքելությունը Սահմանադրության իրականացումն ապահովելն է՝ հավասարակշռության մեջ պահելով իշխանության տարբեր ճյուղերի լիազորությունները։
26.Նախագահը պարտավոր է նշանակել խորհրդարանական ընտրություններ եւ հանրաքվեներ, ներում շնորհել, պարգեւներ ու պատվավոր կոչումներ շնորհել։ Իր լիազորություններն իրականացնելիս Հանրապետության նախագահն ընդունում է հրամանագրեր եւ կարգադրություններ (Սահմանադրության 93-րդ, 123-րդ, 128-139-րդ, 149-150-րդ, 155-րդ, 166-րդ, 169-րդ եւ 206-րդ հոդվածներ, որոնք վերաբերում են Նախագահի լիազորություններին)։
27.Նախագահի պարտականություններն անհամատեղելի են որեւէ այլ հասարակական կամ մասնագիտական գործառույթի հետ։ Ընտրվելուց հետո Նախագահը պետք է հրաժարվի քաղաքական կուսակցության անդամությունից: Հանրապետության նախագահը չի կարող զբաղեցնել որեւէ այլ պաշտոն, զբաղվել ձեռնարկատիրական գործունեությամբ, կատարել վճարովի այլ աշխատանք (Սահմանադրության 124-րդ հոդված):
28.Հանրապետության նախագահը կարող է պաշտոնանկ արվել պետական դավաճանության, այլ ծանր հանցագործության կամ Սահմանադրության կոպիտ խախտման համար: Ազգային ժողովի պահանջով Սահմանադրական դատարանը եզրակացություն է տալիս Հանրապետության նախագահին պաշտոնանկ անելու հիմքերի առկայության մասին: Ազգային ժողովը Հանրապետության նախագահին պաշտոնանկ անելու մասին որոշում է կայացնում պատգամավորների ընդհանուր թվի ձայների առնվազն երկու երրորդով: Հանրապետության նախագահն իր հրաժարականը ներկայացնում է Ազգային ժողով: Հրաժարականը համարվում է ընդունված՝ օրենքով սահմանված կարգով այն հրապարակելու պահից (Սահմանադրության 141-րդ եւ 142-րդ հոդվածներ):
29.ԳՐԵԿՈ-ն համաձայնել է, որ գնահատման 5-րդ փուլում «իշխանության կառավարման մարմին (բարձրագույն գործադիր մարմին)» թեմայի ներքո պետք է նկատի ունենալ պետության ղեկավարին, երբ այդ անհատն ակտիվորեն, կանոնավոր կերպով մասնակցում է կառավարական գործառույթների մշակմանը եւ (կամ) իրականացմանը կամ Կառավարությանը տրամադրում է խորհրդատվություն՝ այդ գործառույթների վերաբերյալ։ Այդ գործառույթները կարող են ներառել քաղաքականությունները որոշելու եւ իրականացնելու հարցերը, օրենքների կիրարկումը, օրենսդրության վերաբերյալ առաջարկներ ներկայացնելը եւ (կամ) դրանք կիրարկելը, ենթաօրենսդրական ակտեր/նորմատիվ որոշումներ ընդունելն ու կիրարկելը, պետական ծախսերի վերաբերյալ որոշումներ կայացնելը եւ բարձրագույն գործադիր մարմիններում անհատներին պաշտոնի նշանակելու մասին որոշումներ ընդունելը:
30.ԳԳԹ-ն նշում է, որ Հայաստանում պետության ղեկավարի գործառույթները մեծ մասամբ կրում են ֆորմալ, ներկայացուցչական եւ արարողակարգային բնույթ, եւ որ ղեկավարն ակտիվորեն եւ կանոնավոր կերպով չի մասնակցում կառավարական գործառույթներին, ոչ էլ խորհրդատվություն է տրամադրում Կառավարությանը այդպիսի գործառույթների վերաբերյալ։ Թեեւ Նախագահն արարողակարգային պարտականություններից բացի ունի նաեւ պետական որոշ գործառույթներ, նրա լիազորությունները խստորեն սահմանափակված են Սահմանադրությամբ եւ իրականացվում են Ազգային ժողովի կամ Կառավարության միջնորդությունների հիման վրա, եւ նա զերծ է պահվում քաղաքականության մշակման մեջ անմիջական եւ ակտիվ ներգրավվածությունից: Ուստի դրանից հետեւում է, որ Հայաստանի նախագահի գործառույթները չեն մտնում վերը նշված «բարձրաստիճան պաշտոնատար անձանց» (ԲՊԱ) կատեգորիայի մեջ։
Կառավարությունը
31.Կառավարությունը գործադիր իշխանության բարձրագույն մարմինն է: Կառավարությունը կազմված է վարչապետից, երկու փոխվարչապետից եւ 12 նախարարից: Վարչապետին ընտրում է խորհրդարանական մեծամասնությունը եւ պաշտոնապես նշանակում է Նախագահը։
32.Վարչապետը Կառավարության ծրագրի շրջանակներում որոշում է Կառավարության քաղաքականության հիմնական ուղղությունները, ղեկավարում է Կառավարության գործունեությունը եւ համակարգում է Կառավարության անդամների աշխատանքը: Վարչապետը կարող է Կառավարության անդամներին կոնկրետ հարցերով հանձնարարականներ տալ: Վարչապետը գլխավորում է Անվտանգության խորհուրդը։ Ազգային անվտանգության ծառայությունը, Պետական վերահսկողական ծառայությունը, Արտաքին հետախուզության ծառայությունն ու Պետական պահպանության ծառայությունը գործում են վարչապետի ենթակայության ներքո։ Պատերազմի ժամանակ զինված ուժերի գերագույն հրամանատարը վարչապետն է:
33.Փոխվարչապետները վարչապետի հանձնարարությամբ իրականացնում են Կառավարության գործունեության առանձին ոլորտների համակարգումը, ներառյալ՝ տարբեր նախարարությունների հետ համակարգումն ու կապի ապահովումը։ Փոխվարչապետներից մեկը փոխարինում է վարչապետին նրա բացակայության ժամանակ: Փոխվարչապետներն իրենց վերապահված համակարգման շրջանակներում ընդունում են ենթաօրենսդրական նորմատիվ իրավական ակտեր։
34.Նախարարներն ինքնուրույն ղեկավարում են նախարարությանը վերապահված գործունեության ոլորտը եւ ինքնուրույն զարգացնում եւ իրականացնում են Կառավարության քաղաքականությունը նախարարությանը վերապահված գործունեության ոլորտում. ղեկավարում եւ վերահսկում են նախարարության ենթակայության տակ գործող մարմիններին եւ կազմակերպություններին, այդ թվում՝ նրանց կողմից կայացված որոշումները վերանայելու միջոցով. վարչապետին ներկայացնում են առաջարկություններ՝ նախարարությանը վերապահված գործունեության հիմնական ասպեկտների վերաբերյալ. Կառավարության քննարկմանն են ներկայացնում օրենքների եւ Կառավարության որոշումների նախագծեր։ Նախարարները հաշվետու են վարչապետին եւ Կառավարությանը։ Վարչապետը լիազորված է ընդլայնելու նախարարության գործունեության շրջանակը։ Վարչապետը հաստատում է առանձին նախարարության կանոնադրությունը եւ որոշում է այդ նախարարությանը վերապահված անձնակազմի անդամների թիվը։
35.Նախարարի տեղակալներին նշանակում եւ պաշտոնից ազատում է վարչապետը՝ նախարարի առաջարկությամբ։ Նրանք Կառավարության անդամներ չեն։ Նախարարի տեղակալներից մեկը կարող է փոխարինել նախարարներին նրանց բացակայության ժամանակ եւ կատարել նախարարին վերապահված լիազորությունները՝ վարչապետի որոշման համաձայն։ Սովորաբար նրանք գործում են պատասխանատու նախարարի կողմից պատվիրակված լիազորությունների համաձայն եւ համակարգում են աշխատանքի համապատասխան ոլորտները։ Համակարգման այդպիսի լիազորությունների շրջանակում նախարարի տեղակալները կարող են անդրադառնալ պատասխանատու նախարարի հանձնարարականներին եւ ապահովել դրանց կատարումը համապատասխան նախարարության կառուցվածքային միավորների, ենթակա մարմինների, կազմակերպությունների եւ հիմնարկների նկատմամբ։ Նախարարի տեղակալներն իրավասու չեն սեփական պատասխանատվությամբ քաղաքական որոշումներ կայացնելու։ Նրանք հաղորդում են ներկայացնում անմիջապես նախարարներին։
36.Կատարած այցի պահին վարչապետը եւ երկու փոխվարչապետները եղել են արական սեռի ներկայացուցիչներ։ Նախարարներից տասը եղել են արական սեռի (Արդարադատության, Պաշտպանության, Էկոնոմիկայի, Ներքին գործերի, Ֆինանսների, Շրջակա միջավայրի, Արտաքին գործերի, Բարձր տեխնոլոգիական արդյունաբերության, Աշխատանքի եւ սոցիալական հարցերի, Տարածքային կառավարման եւ ենթակառուցվածքների նախարարները), այսինքն՝ բոլոր նախարարների 83 %-ը, եւ միայն երկու նախարար են եղել իգական սեռի (Առողջապահության եւ Կրթության, գիտության, մշակույթի եւ սպորտի նախարարները), այսինքն՝ բոլոր նախարարների 17 %-ը։ Նախարարների տեղակալների թիվը 51 է, որոնցից 10-ը իգական սեռի ներկայացուցիչներ են, իսկ 41-ը՝ արական (80.4 %): Այս կապակցությամբ ԳԳԹ-ն Հայաստանի իշխանությունների ուշադրությունը հրավիրում է Եվրոպայի խորհրդի Նախարարների կոմիտեի՝ անդամ պետություններին ուղղված «Քաղաքական եւ պետական որոշումների կայացման գործընթացին կանանց եւ տղամարդկանց հավասարակշռված մասնակցության մասին» թիվ Rec(2003)3 հանձնարարականի վրա, որում նախանշված է, որ քաղաքական կամ պետական կյանքում որոշումներ կայացնող ցանկացած մարմնում կանանց կամ տղամարդկանց ներկայացվածությունը չպետք է լինի 40%-ից ցածր:
37.Կառավարությունը որոշումները կայացնում է կոլեգիալ։ Կառավարության որոշումներն ընդունվում են Կառավարության բոլոր անդամների կամ նիստին մասնակցող Կառավարության անդամների ձայների մեծամասնությամբ, իսկ ձայների հավասարության դեպքում վարչապետի ձայնը որոշիչ է: Կառավարության նիստն իրավազոր է, եթե նիստին մասնակցում է Կառավարության անդամների կեսից ավելին: Կառավարության նիստերը հրավիրում եւ վարում է վարչապետը:
Քաղաքական պաշտոն զբաղեցնող անձնակազմը
38.Վարչապետը, փոխվարչապետներն ու նախարարները կարող են նշանակել խորհրդականների։ Խորհրդականների պաշտոնները հայեցողական պաշտոններ են, որտեղ խորհրդականներն իրեն վերապահված լիազորությունների շրջանակներում կատարում են իրենց անմիջական ղեկավարի հանձնարարականները եւ պատասխանատվություն են կրում այդ հանձնարարականների կատարման համար: Խորհրդականներն աջակցում են վարչապետի, փոխվարչապետների եւ նախարարների գործառույթների իրականացմանը, քանի որ նրանք կատարում են իրենց անմիջական ղեկավարի ցանկացած հանձնարարություն (օրինակ՝ իրենց վերապահված ոլորտներին վերաբերող հաշվետվություններ եւ վերլուծական փաստաթղթեր ներկայացնելը, ոլորտի զարգացման միտումները բացահայտելը, արդիական խնդիրներ բարձրաձայնելը, դրանց լուծման համար առաջարկներ ներկայացնելը եւ այլն): Խորհրդականները կարող են մասնակցել հանրային մարմինների եւ կազմակերպությունների կողմից կազմակերպվող քննարկումներին եւ կարող են ղեկավար պաշտոն զբաղեցնել խորհրդատվական մարմիններում։ Խորհրդականների գործառույթները հիմնված են նրանց անմիջական ղեկավարի համապատասխան առաջարկությունների, հանձնարարությունների եւ որոշումների վրա, նրանք ուղղակիորեն չեն մասնակցում որոշումների կայացման գործընթացներին:
39.Խորհրդականի պաշտոն կարող են զբաղեցնել բարձրագույն կրթություն ունեցող, հանրային ծառայության առնվազն երեք տարվա կամ պաշտոնի անձնագրով պահանջվող աշխատանքի բնագավառում առնվազն երեք տարվա աշխատանքային ստաժ ունեցող եւ 25 տարին լրացած անձինք: Խորհրդականի պաշտոնի համար նախատեսվում է պաշտոնի անձնագիր, որի համար չափանիշներ սահմանում է այն պաշտոնատար անձը, որի անմիջական ենթակայությամբ աշխատելու է խորհրդականը: Պաշտոնի անձնագիրը, ներկայացված չափանիշներին համապատասխան, հաստատում է տվյալ մարմնի գլխավոր քարտուղարը կամ Վարչապետի աշխատակազմի ղեկավարը: Խորհրդականի պաշտոն զբաղեցնող անձը պաշտոնի է նշանակվում առանց մրցույթի՝ բավարարելով տվյալ պաշտոնի անձնագրով սահմանված պահանջները: Աշխատավարձերը հիմնված են պետական պաշտոնյաների աշխատավարձի սանդղակի վրա:
40.Խորհրդականները կցված են իրենց անմիջական ղեկավարներին: Անմիջական ղեկավարի փոփոխության դեպքում խորհրդականը շարունակում է պաշտոնավարել մինչեւ իր պաշտոնում նոր նշանակում կատարելը։ Նոր նշանակումը կատարվում է անմիջական ղեկավարի նշանակման օրվանից հետո` մեկ ամսվա ընթացքում:
41.Նախագահը, վարչապետը, փոխվարչապետներն ու նախարարները կարող են ունենալ նաեւ հասարակական հիմունքներով նշանակված խորհրդականներ (չվարձատրվող խորհրդականներ): Հասարակական հիմունքներով նշանակված խորհրդականները չեն վարձատրվում, չունեն նորմավորված աշխատանքի եւ աշխատաժամանակի ռեժիմ: Նրանք մասնագիտական խորհրդատվություն են տրամադրում որոշակի բնագավառի վերաբերյալ. նրանք լիազորված չեն այլ գործառույթներ ստանձնելու կամ որոշումներ կայացնելու։ Վարչապետի՝ հասարակական հիմունքներով նշանակված խորհրդականները կարող են ընդգրկվել վարչապետի կողմից ստեղծվող հանձնաժողովներում: Նրանց չի կարող վերապահվել առանձին դեպքերում պետական մարմնի ղեկավարի լիազորությունների իրականացմանն աջակցելու որոշակի աշխատանքների կամ ծրագրերի համակարգումը։ Արդյունքում, հասարակական հիմունքով խորհրդականներն իրավունք չունեն իրենց աշխատանքի կատարման վերաբերյալ տեղեկություններ ստանալու կառուցվածքային ստորաբաժանումներից, գրասենյակներից, ենթակա պետական մարմիններից, կազմակերպություններից եւ հիմնարկներից։
42.Հանրապետության նախագահի հասարակական հիմունքներով խորհրդականների թիվը չի կարող գերազանցել երկուսը, սակայն Վարչապետի, Փոխվարչապետի եւ նախարարների՝ հասարակական հիմունքներով այլ խորհրդականների թվի սահմանափակում չկա: Այցի ժամանակ Վարչապետի հասարակական հիմունքներով խորհրդականները եղել են երկուսը, եղել են հասարակական հիմունքներով եւս վեց խորհրդականներ՝ համապատասխանաբար Էկոնոմիկայի նախարարությունից (2 չվարձատրվող խորհրդական), Առողջապահության նախարարությունից (2 չվարձատրվող խորհրդական) եւ Բարձր տեխնոլոգիական արդյունաբերության նախարարությունից (2 չվարձատրվող խորհրդական)։
43.Այցի ժամանակ ԳԳԹ-ն պատշաճ կերպով քննարկել է խորհրդականների կարգավիճակի հարցը։ Թեեւ նրանց չեն կարող վերապահվել բառի բուն իմաստով գործադիր լիազորություններ, այնուամենայնիվ, նրանք ունեն գործադիր գործառույթներ, քանի որ նրանք կա՛մ ուղղակիորեն մասնակցում են հանրային քաղաքականության վերաբերյալ որոշումների կայացմանը, կա՛մ ունեն որոշիչ ազդեցություն դրանց մշակման վրա՝ հաշվի առնելով իրենց զբաղեցրած պաշտոնը: ԳՐԵԿՈ-ի մշտական գործելակերպի համաձայն՝ խորհրդականները (անկախ նրանից՝ նրանք աշխատում են վճարովի, թե անվճար հիմունքներով) նույնպես համարվում են ԲՊԱ՝ սույն զեկույցում ներկայացված առաջարկությունների իմաստով: Հետեւաբար, եզրահանգում կատարելով, պետք է նշել, որ ԲՊԱ հասկացության ներքո ներառված են հետեւյալ անձինք՝ վարչապետը, փոխվարչապետները, նախարարներն ու նախարարների տեղակալները, ինչպես նաեւ խորհրդականները:
44.ԳԳԹ-ն նշում է, որ Հայաստանում ԲՊԱ-ները կարող են հավաքագրվել քաղաքական կուսակցություններից կամ ընտրվել ինքնուրույն: Ինչ վերաբերում է վարձատրվող խորհրդականներին, ապա նրանց հավաքագրման համար գործում են հստակ կանոններ (նվազագույն պահանջներ եւ որակավորում, պաշտոնի անձնագիր, աշխատավարձ), եւ նրանց նշանակման մասին լուրերը հրապարակվում են համապատասխան մարմինների պաշտոնական կայքերում, այդպես է կատարվում նաեւ նախարարների եւ նախարարների տեղակալների դեպքում։ «Հանրային ծառայության մասին» օրենքը (ՀԾՄ օրենք), որով նախատեսվում են էթիկայի, կոռուպցիայի կանխարգելման, ինչպես նաեւ գույքի, եկամուտների, շահերի եւ ծախսերի հայտարարագրման կանոններ, ի թիվս այլնի, տարածվում է նաեւ նախորդ կետերում թվարկված ԲՊԱ-ների վրա՝ բացառությամբ միայն հասարակական հիմունքներով խորհրդականների։ Ավելին, ԳԳԹ-ն նշում է, որ նախարարություններն իրենց համապատասխան կայքերում տեղադրում են տեղեկություններ նախարարների, նախարարների տեղակալների եւ խորհրդականների մասին՝ անկախ այն հանգամանքից՝ նրանք վճարվում են, թե՝ ոչ (այդ թվում՝ նրանց կոնտակտային տվյալները, նրանց կենսագրությունը եւ պորտֆոլիոն): Համապատասխան աշխատավարձերը, եթե այդպիսիք կիրառելի են, հանրային տիրույթում են, քանի որ դրանք հանրային ծառայության վարձատրության սահմաններում են (տե՛ս նաեւ 47-րդ կետը):
45.ԳԳԹ-ն նշում է, որ ներկայումս հասարակական հիմունքներով խորհրդականները գորշ գոտում են: Թեեւ վարձատրվող խորհրդականներն ակնհայտորեն ընդգրկված են ՀԾՄ օրենքի շրջանակում, հասարակական հիմունքներով (չվարձատրվող) խորհրդականներն այդ շրջանակից դուրս են։ Իշխանությունները բացատրել են, որ հաշվի առնելով իրենց կամավոր հիմունքներով աշխատանքի կարգավիճակը եւ վարձատրության բացակայությունը՝ նրանք չեն կարող ենթարկվել պետական պաշտոնյաների նկատմամբ կիրառվող օրենսդրական պահանջներին: ԳԳԹ-ն կարծում է, որ թեեւ այդ անձինք չեն վարձատրվում, սակայն նրանց դերը նախարարություններում զգալի է, քանի որ նրանք նպաստում են վարչապետի քաղաքական մանդատի իրականացմանը։ Հասարակական հիմունքներով խորհրդականները կարող են նաեւ ամենախնդրահարույցը լինել գաղտնի տեղեկությունների պոտենցիալ հասանելիության, լոբբինգի եւ քողարկված ազդեցության առումով: Այս բացը պետք է հասցեագրվի: Համապատասխանաբար, ԳՐԵԿՈ–ն առաջարկում է հստակեցնել եւ կարգավորել հասարակական հիմունքներով (չվարձատրվող) խորհրդականների իրավական կարգավիճակը եւ պարտավորությունները, որպեսզի նրանք ենթարկվեն թափանցիկության, հաշվետվողականության եւ բարեվարքության ամենաբարձր չափանիշներին (մասնավորապես՝ վարքագծի կանոնների, շահերի բախման կանխարգելման, գաղտնի տեղեկությունների օգտագործման եւ ֆինանսական բացահայտման մասով): Ավելին, այս զեկույցում հաջորդիվ արված առաջարկությունները, որոնք ուղղված են բարձրաստիճան պաշտոնատար բոլոր անձանց, անհրաժեշտության դեպքում վերաբերում են նաեւ չվարձատրվող խորհրդականներին։
Վարձատրություն եւ այլ երաշխիքներ
46.«Պետական պաշտոններ զբաղեցնող անձանց վարձատրության մասին» օրենքով սահմանվում են պետական պաշտոններ զբաղեցնող անձանց, այդ թվում՝ ԲՊԱ-ների, աշխատավարձի կառուցվածքը, ինչպես նաեւ աշխատավարձի հաշվարկման մեթոդը։ Աշխատավարձը բաղկացած է՝ 1) հիմնական աշխատավարձից, որ բազային աշխատավարձի եւ օրենքով նախատեսված գործակցի արտադրյալն է. 2) լրացուցիչ աշխատավարձից, որը չի կարող գերազանցել հիմնական աշխատավարձի 30%-ը եւ ներառում է` ա) հավելավճար՝ դասային, դիվանագիտական աստիճան ունենալու, կոչումների, իսկ օրենքով սահմանված դեպքերում` օտար լեզուների իմացության, աշխատանքային եւ (կամ) ծառայության ստաժի համար. եւ բ) հավելում՝ արտաժամյա աշխատանքի համար. եւ(3) պարգեւատրումից:
47.ԲՊԱ-ների ամսական աշխատավարձի չափը հետեւյալն է (Հայաստանում միջին ամսական համախառն աշխատավարձը կազմում է մոտավորապես 263 021 ՀՀ դրամ (638 եվրո)։ Ստորեւ ներկայացված գումարներում ներառված չեն լրացուցիչ աշխատավարձերն ու պարգեւատրումները։
| Համապատասխան ԲՊԱ | Գործակից | Աշխատավարձը եվրոյով /ամսական ՀԱՄԱԽԱՌՆ | Աշխատավարձը եվրոյով /ամսական ԶՈՒՏ |
| Վարչապետ | 18.00 | 3 500.4 | 2 560.7 |
| Փոխվարչապետ | 15.5 | 3 014.2 | 2 171.8 |
| Նախարար | 12.00 | 2 333.6 | 1 672.1 |
| Նախարարի առաջին տեղակալ | 10.00 | 1 944.6 | 1 399.8 |
| Նախարարի տեղակալ | 8.5 | 1 652.9 | 1 195.6 |
| Վարչապետի գլխավոր խորհրդական | 11.00 | 2 143.3 | 1 567.5 |
| Վարչապետի խորհրդական | 10.00 | 1 948.5 | 1 424.8 |
| Փոխվարչապետի խորհրդական | 9.00 | 1 753.6 | 1 282.2 |
| Նախարարի խորհրդական | 5.50 | 1 071.7 | 783.4 |
48.Կառավարության անդամն ունի ամենամյա վճարովի արձակուրդի իրավունք` 30 աշխատանքային օր տեւողությամբ: Հիմնական արձակուրդային վճարից բացի՝ Կառավարության անդամին վճարվում է լրացուցիչ միանվագ արձակուրդային վճար` իր միջին ամսական աշխատավարձի չափով: Բացի այդ, վարչապետի համաձայնությամբ Կառավարության անդամին մեկ աշխատանքային տարվա ընթացքում կարող է տրամադրվել մինչեւ 15 օր տեւողությամբ չվճարվող արձակուրդ:
49.Իր մշտական բնակության վայրից դուրս պաշտոնի նշանակված Կառավարության անդամը կարող է դիմել տվյալ վայրում բնակարանի վարձին համարժեք փոխհատուցում ստանալու համար։ Այդպիսի փոխհատուցման տրամադրման ժամկետներն ու պայմանները, ինչպես նաեւ դրա ամսական առավելագույն չափը (ներկայումս 100000 ՀՀ դրամ՝ 240 եվրո) սահմանվում է Կառավարության՝ 2018 թվականի հունիսի 15-ին ընդունված թիվ 685-Լ որոշմամբ։
50.Վարչապետին տրամադրվում են ծառայողական առանձնատուն, պետական ամառանոց, հատուկ նշանակության ավտոտրանսպորտ, հատուկ սարքավորված ինքնաթիռ եւ ուղղաթիռ։ Վարչապետը, ինչպես նաեւ նրան ուղեկցող ընտանիքի անդամները կարող են օգտվել Հայաստանի Հանրապետության օդանավակայաններում առանձնացված հատուկ սրահից:
51.Պաշտոնաթող վարչապետին տրամադրվում է ավտոտրանսպորտ եւ իր ցանկությամբ՝ կահավորված գրասենյակ: Այդ գրասենյակում աշխատելու համար նախատեսված է ոչ ավելի, քան երեք հաստիքային աշխատող: Այդ գրասենյակի գործունեության ֆինանսավորման գործընթացը ենթարկվում է պետական միջոցների վերահսկման համար գործող կանոններին։
52.Պաշտոնաթող վարչապետի կողմից մեկ տարվա ընթացքում ոչ ավելի, քան 20 օր տեւողությամբ երրորդ երկրներ կատարած այցերի ծախսերը, ներառյալ՝ այցի ընթացքում պետության պաշտպանության հետ կապված ծախսերը, կատարվում են պետական բյուջեի միջոցների հաշվին։
53.Պաշտոնաթող վարչապետն իրավունք ունի ստանալու հատուկ տեսակի կենսաթոշակ՝ աշխատավարձի պաշտոնային դրույքաչափի 70%-ի չափով, որը սահմանվում է վարչապետի համար՝ բացառությամբ աշխատանքից ազատվելու դեպքի։ Կենսաթոշակ ստանալու այս իրավունքը չի գործում, երբ նա զբաղեցնում է որեւէ պաշտոն եւ ստանում է վարչապետի պաշտոնական աշխատավարձի 70%-ը գերազանցող աշխատավարձ։ Նշված գումարից ցածր աշխատավարձ ստանալու դեպքում հատուկ կենսաթոշակի եւ աշխատավարձի միջեւ առկա տարբերությունը տրամադրվում է որպես կենսաթոշակ:
Հակակոռուպցիոն եւ բարեվարքության քաղաքականություն, նորմատիվ իրավական եւ ինստիտուցիոնալ շրջանակ
54.2019-2022 թվականների Հակակոռուպցիոն ռազմավարության ընդունումը շրջադարձային էր Հայաստանի համար՝ մի քանի ուղղություններով (կոռուպցիայի կանխարգելում եւ պայքար դրա դեմ, կրթություն եւ իրազեկում, մոնիթորինգ եւ գնահատում) թիրախավորված արդյունքներում դրա ներգրավմամբ: Բացի այդ, Ռազմավարությունը հանգեցրեց մասնագիտացված հակակոռուպցիոն ինստիտուտների ստեղծմանը/բարեփոխմանը:
55.Այցից հետո ընդունվել է 2023-2026 թվականների նոր ռազմավարություն։ Ռազմավարության հիմնական ուղղություններն են կոռուպցիայի կանխարգելումը եւ բարեվարքության համակարգի ամրապնդումը. կոռուպցիայի դեմ պայքարի իրավական եւ ինստիտուցիոնալ շրջանակի ընդլայնումը. Հակակոռուպցիայի վերաբերյալ կրթության եւ հանրային իրազեկման գործիքների կատարելագործումը. բիզնես ոլորտում բարեվարքությունը եւ պետական բիզնես հատվածի վարչական գործունեության դյուրացումը (ներառյալ պետական գնումների ընթացակարգերը). հակակոռուպցիոն մոնիթորինգի եւ գնահատման համակարգի կատարելագործումը։ Ռազմավարության գործողությունների ծրագրում մասնավորապես նախատեսված են միջոցառումներ՝ ուղղված Կոռուպցիայի կանխարգելման հանձնաժողովի (այսուհետ՝ ԿԿՀ) կողմից իրականացվող վարույթների բարելավմանը, հայտարարատուների շրջանակի ընդլայնմանը, բարեվարքության ստուգումների շրջանակի ընդլայնմանն ու քաղաքական կուսակցությունների ֆինանսավորման պրոցեսի վերահսկողության մեխանիզմների արդյունավետության բարձրացմանը: Հատուկ ուշադրություն է դարձվել պետական եւ տեղական ինքնակառավարման մարմիններում վարքագծի կանոնների ներդրման եւ կատարելագործման ապահովմանը: Ավելին, Ռազմավարությամբ, ի թիվս այլնի, նախատեսվում է շահերի բախման եւ այլ սահմանափակումների վերաբերյալ օրենսդրական կարգավորումների վերանայում: Բացի այդ, կոչ է արվում կատարելագործել անհամատեղելիության կանոնների բացահայտման եւ մոնիթորինգի գործիքները:
56.ԿԿՀ-ին, որը ստեղծվել է 2019 թվականին, վերապահված են կանխարգելիչ լայն լիազորություններ՝ կապված բարեվարքության խթանման, հակակոռուպցիոն քաղաքականության զարգացման, հակակոռուպցիոն իրազեկման եւ վերապատրաստման աջակցության հետ: Այն ինքնավար կոլեգիալ մարմին է, որը հաշվետու է Ազգային ժողովին, բաղկացած է հինգ հանձնակատարից, որոնք նշանակվում են Ազգային ժողովի կողմից՝ վեց տարի ժամկետով, հատուկ մրցույթով, որն անցկացվում է հատուկ Հանձնակատարների ընտրության համար ստեղծված մրցույթի հանձնաժողովի կողմից: Հանձնաժողովը գործում է կոլեգիալության, ֆինանսական ինքնուրույնության, հանրային հաշվետվողականության եւ թափանցիկության, համագործակցության եւ քաղաքական չեզոքության սկզբունքների հիման վրա («Կոռուպցիայի կանխարգելման հանձնաժողովի մասին» օրենքի 3-րդ հոդված):
57.Պետական բյուջեում ԿԿՀ-ն ունի իր առանձին սեփական բյուջեն։ Այն իր գործունեությունը սկսել է անձնակազմի 40 անդամով, իսկ հիմա ունի անձնակազմի 57 անդամ, թեեւ դրա ընդհանուր հնարավորությունները նախատեսված են 65 աշխատողի համար։ Կադրերի հավաքագրման մասով կան որոշակի մարտահրավերներ՝ հաշվի առնելով ԿԿՀ-ի հատուկ դիրքը, դրա մասնագիտացումն ու մանդատի զգայունությունը: Այս կապակցությամբ ԳԳԹ-ին ասվել է, որ քաղաքացիական ծառայությունում հավաքագրման վերաբերյալ գործող կանոնները հարմարեցված չեն վերը նշված առանձնահատկություններին: Իշխանություններն այնուհետեւ ավելացնում են, որ ԿԿՀ-ի համար մասնագիտացված կադրերի հավաքագրման մեկ այլ մարտահրավեր է մրցունակ աշխատավարձը եւ պետական հատվածում սոցիալական երաշխիքները: ԳԳԹ-ին տեղեկացվել է նաեւ ԿԿՀ-ում աշխատողների բարձր շրջանառության մասին. նույն տարում հավաքագրված աշխատողների մոտավորապես կեսը, ովքեր անցել են մրցույթի բոլոր փուլերը (թեստավորում եւ հարցազրույց), նույն տարում լքում են աշխատավայրը: Սրանք, անշուշտ, խնդրահարույց մտահոգություններ են, որոնք կարող են ազդել ԿԿՀ-ի աշխատանքի որակի եւ արդյունավետության վրա, եւ ԳԳԹ-ն կոչ է անում իշխանություններին ուշադրություն դարձնելու գործերի ներկա վիճակին: Սույն զեկույցում ստորեւ ներկայացված է առաջարկություն՝ ԿԿՀ-ի ռեսուրսները բարելավելու վերաբերյալ (տե՛ս 171-րդ կետը):
58.Արդարադատության նախարարությունը կարեւոր դեր է խաղում նաեւ հակակոռուպցիոն հարցերի վերաբերյալ քաղաքականության մշակման, համակարգման եւ մոնիթորինգի գործում: Այն ունի հատուկ Հակակոռուպցիոն քաղաքականության մշակման եւ մոնիթորինգի վարչություն (Հակակոռուպցիոն վարչություն)՝ երկու բաժիններով. մեկը պատասխանատու է հակակոռուպցիոն քաղաքականության եւ օրենսդրության մշակման համար, իսկ մյուսը պատասխանատու է Հակակոռուպցիոն ռազմավարությունը եւ դրա գործողությունների ծրագրի իրականացումը վերահսկելու եւ գնահատելու, ինչպես նաեւ միջազգային պարտավորություններից բխող գործողությունների համակարգման համար: Նախատեսվում է, որ Վարչությունը կգործի ութ անձից բաղկացած անձնակազմով, սակայն ներկայումս Վարչությունում աշխատում է ընդամենը չորս անձ:
59.ԳԳԹ-ն ընդունում է Կոռուպցիայի դեմ պայքարի վարչության կողմից մինչ օրս գործադրված արդյունավետ ջանքերը, որոնք լայնորեն ընդունվում են քաղաքացիական հասարակության ներկայացուցիչների կողմից: Միեւնույն ժամանակ, ԳԳԹ-ին տեղեկացվել է այն մարտահրավերների մասին, որոնց ներկայումս բախվում է Վարչությունն իր առանցքային առաջադրանքներն արդյունավետորեն կատարելու հարցում, այդ թվում՝ անձնակազմի թերհամալրվածության, ինչպես նաեւ Արդարադատության նախարարությունում ղեկավարության եւ անձնակազմի հաճախակի փոփոխությունների մասով: Զրուցակիցներն ընդգծել են, որ հավակնոտ հակակոռուպցիոն քաղաքականության արդյունավետ իրականացման համար չափազանց կարեւոր է Վարչությանը մարդկային բավարար ռեսուրսներ տրամադրելը եւ դրա աշխատանքին քաղաքական բարձր մակարդակով աջակցություն ցուցաբերելը: ԳԳԹ-ն համակարծիք է այս տեսակետի հետ եւ կոչ է անում իշխանություններին լրացուցիչ ջանքեր գործադրել այս առումով:
60.Իշխանությունները նշել են, որ հաշվի առնելով, որ կոռուպցիոն ռիսկերի կառավարումը ցանկացած հակակոռուպցիոն եւ բարեվարքության քաղաքականության էական տարր է, ԿԿՀ-ն քայլեր է ձեռնարկել՝ ուղղված տարբեր մակարդակներում կոռուպցիոն ռիսկերի կառավարման համակարգի ներդրմանը: Միասնական մեթոդաբանության վրա հիմնված կոռուպցիոն ռիսկերի կառավարման համակարգի ներդրման անհրաժեշտության մասին առաջին անգամ նշվել է 2019-2022 թվականների հակակոռուպցիոն ռազմավարությունում, իսկ ռիսկերի կառավարումն իր ավելի մանրամասն եւ համապարփակ կարգավորումն է գտնում 2023-2026 թվականների նոր ռազմավարության մեջ:
61.ԿԿՀ-ն մշակել է մի շարք մեթոդաբանական փաստաթղթեր, որոնք ուղղված են կոռուպցիոն ռիսկերի գնահատման երկու մոդելների (ինքնագնահատման եւ արտաքին (ոլորտային) գնահատման) ներդրմանն ինչպես պետական կառավարման, այնպես էլ տեղական ինքնակառավարման մարմիններում, ինչպես նաեւ պետական սեփականություն հանդիսացող կազմակերպություններում: Մշակված մեթոդաբանությունների նախագծերի հիման վրա 2023 թվականին ԿԿՀ-ն մեկնարկեց փորձնական գնահատումներ երեք պետական (ինքնագնահատման մոդելներ) եւ հաշմանդամության գնահատման համակարգում (արտաքին (ոլորտային) գնահատման մոդել): Ակնկալվում է, որ փորձնական գնահատումների արդյունքները կամփոփվեն 2024 թվականի առաջին կիսամյակում: Իշխանություններն այնուհետեւ ներկայացրել են, որ մեթոդաբանությունների նախագծերին ԿԿՀ-ի կողմից հավանություն տալու համար Արդարադատության նախարարությունը պետք է մի շարք օրենսդրական փոփոխություններ կատարի՝ ըստ 2023-2026 թվականների Հակակոռուպցիոն ռազմավարության, որի միջոցով համապատասխան գործառույթները կվերապահվեն ԿԿՀ-ին։
62.Բարեվարքության ստուգումներն իրականացվում են ԿԿՀ-ի կողմից պաշտոնատար անձանց հետեւյալ կատեգորիաների նկատմամբ. Սահմանադրական դատարանի դատավորների թեկնածուներ, Բարձրագույն դատական խորհրդի անդամների թեկնածուներ, դատավորների թեկնածուներ, դատավորների ծառայողական առաջխաղացման ցուցակներում ընդգրկվելու հավակնող թեկնածուներ, գլխավոր դատախազ եւ գլխավոր դատախազի տեղակալներ, դատախազի թեկնածուներ, առաջխաղացման ցուցակներում ընդգրկվելու հավակնող դատախազներ, Հակակոռուպցիոն կոմիտեի նախագահ եւ նախագահի տեղակալներ, ինչպես նաեւ Հակակոռուպցիոն կոմիտեի քննիչներ, Օպերատիվ հետախուզության բաժնի ծառայողներ։ 2022 թվականի դեկտեմբերի31-ի դրությամբ ընդհանուր առմամբ իրականացվել է բարեվարքության 689 ստուգում։
63.ԳԳԹ-ն նշում է, որ ռիսկերի կառավարումն այն ոլորտն է, որը որոշակի սահմանափակ ուշադրության է արժանացել 2019-2022 թվականների հակակոռուպցիոն ռազմավարության մեջ, որն ավելի շատ կենտրոնացած է հակակոռուպցիոն ինստիտուտների կառուցման վրա (այն ժամանակվա համար շատ անհրաժեշտ զարգացում): Ոլորտային հակակոռուպցիոն ծրագրերի հետագա մշակման համար ԿԿՀ-ն պատրաստել է քաղաքականության վերաբերյալ մի շարք փաստաթղթեր՝ կապված ռիսկերի գնահատման հետ: Դրանք դեռեւս պետք է ընդունվեն, իսկ դրանցից առանցքայինները պատշաճ կերպով կիրականացվեն: Շարունակվում է ԵՄ թվինինգ ծրագիրը, որն ուղղված է կոռուպցիայի դեմ պայքարի գործում ներկայումս գործադրվող ջանքերի նկատմամբ ռազմավարական մոտեցումների ընդլայնմանը: 2023-2026 թվականների հակակոռուպցիոն ռազմավարությունը հետագայում տարածվում է ռիսկերի գնահատման եւ կառավարման վրա, սակայն համակարգը գործի դնելու համար դեռեւս պետք է ապահովվեն մի շարք օրենսդրական եւ կիրառական միջոցառումներ։ Այս ամբողջ աշխատանքն ընթացքի մեջ է:
64.2019-2022 թվականների հակակոռուպցիոն ռազմավարությունը չի ներառում որեւէ բաղադրիչ ԲՊԱ-ների համար բարձր ռիսկային ոլորտների կամ բարձր մակարդակի կոռուպցիայի վերաբերյալ: 2023-2026 թվականների հակակոռուպցիոն նոր ռազմավարությունը ներառում է մի քանի միջոցառումներ՝ ուղղված ԲՊԱ-ներին (օրինակ՝ բարեվարքության ստուգում, ուսուցում, խախտումների դեպքում պատժամիջոցների կիրառում եւ այլն), ինչը ողջունելի զարգացում է, սակայն դրանք դեռեւս պետք է իրականացվեն: Իրականացված այցի պահին բարեվարքության ստուգումներ չեն իրականացվել նախքան ԲՊԱ-ների նշանակումը: ԳԳԹ-ին ասվել է, որ 2023-2026 թվականների հակակոռուպցիոն նոր ռազմավարությամբ նախատեսվում է ԲՊԱ-ների նկատմամբ բարեվարքության ստուգումների իրականացում, սակայն դա դեռ գործնականում պետք է իրականացնել: ԳԳԹ-ի համար կարեւոր է, որ ավելի մեծ ուշադրություն դարձվի բարեվարքության հարցերին՝ որպես ԲՊԱ-ների նշանակման գործընթացի մի մաս, որպեսզի հնարավոր լինի լուծել ցանկացած խնդիր, որը կարող է վտանգի ենթարկել անաչառ ձեւով հանրային ծառայություն իրականացնելու նրանց կարողությունը կամ ընկալվել որպես վտանգ այդ կարողության համար: ԳՐԵԿՈ–ն առաջարկում է, որ i) կանոնավոր կերպով իրականացվի ռիսկերի վերլուծություն, որը ներառում է բարձրաստիճան պաշտոնատար անձանց բարեվարքության հատուկ ռիսկերը, եւ շտկման միջոցները ներառվեն հակակոռուպցիոն ռազմավարություններում եւ գործողությունների ծրագրերում. եւ ii) բարձրաստիճան պաշտոնատար անձինք բարեվարքության ստուգում անցնեն նշանակումից առաջ կամ նշանակումից անմիջապես հետո՝ հնարավոր շահերի բախումը բացահայտելու եւ կառավարելու համար:
Էթիկական սկզբունքներ եւ վարքագծի կանոններ
65.«Հանրային ծառայության մասին» օրենքով (ՀԾՄ օրենք) եւ «Կոռուպցիայի կանխարգելման հանձնաժողովի մասին» օրենքով նախատեսվում են էթիկայի, կոռուպցիայի կանխարգելման, ինչպես նաեւ գույքի, եկամուտների, շահերի եւ ծախսերի հայտարարագրման կանոններ եւ դրանց իրականացման մեխանիզմներ: Այն, ի թիվս այլոց, վերաբերում է ԲՊԱ-ներին: 2022 թվականին ԿԿՀ-ն ընդունել է Պետական ծառայողների վարքագծի տիպային կանոնագիրք, որը ներառում է ինչպես սկզբունքներ (վարքագծի արժանի կանոններ), այնպես էլ կոնկրետ պարտավորություններ (վարքագծի պարտադիր կանոններ): Այնուհետեւ այն թողարկել է մեկնաբանական գրավոր ուղեցույց եւ անցկացրել դասընթացներ՝ դրա բովանդակության վերաբերյալ: Բարեվարքության հարցերով մասնագետները նշանակվում են աջակցելու էթիկայի եւ բարեվարքության հետ կապված դրույթների իրականացմանը, մասնավորապես՝ հանրային հաստատություններում իրենց գործընկերներին ուղղորդելու միջոցով:
66.Պետական պաշտոն ստանձնելիս նախարարները երդում են տալիս, որը ներառում է օրինականության, բարեխղճության եւ հանրային շահերին հավատարմության սկզբունքները («Կառավարության կառուցվածքի եւ գործունեության մասին» օրենքի 4-րդ հոդված): ԲՊԱ-ների համար վարքագծի կանոնագիրք դեռեւս գոյություն չունի: Այդուհանդերձ, կատարված այցի պահին ԿԿՀ-ն աշխատում էր Պետական պաշտոններ զբաղեցնող անձանց վարքագծի կանոնագրքի վրա, ներառյալ՝ ԲՊԱ-ները՝ հիմնվելով Պետական ծառայողների վարքագծի տիպային կանոնագրքի վրա, ներառյալ՝ հատուկ կանոնները, որոնք ուղղված են կառավարող պաշտոններ զբաղեցնող անձանց եւ ենթակաների հետ նրանց փոխհարաբերություններին, ինչպես նաեւ ներառում են պատժամիջոցներ դրա պարտադիր դրույթները չկատարելու համար: ԳՐԵԿՈ–ն առաջարկում է՝ i) ընդունել բարձրաստիճան պաշտոնատար անձանց վարքագծի կանոնագիրք, հրապարակել այն եւ զուգակցել վերահսկողության եւ կիրարկման վստահելի եւ արդյունավետ մեխանիզմով, եւ ii) այն ենթակա լինի իրազեկման համակարգված բարձրացման բարձրաստիճան պաշտոնատար անձանց շրջանում՝ վերապատրաստման (պաշտոն զբաղեցնելու սկզբում եւ այնուհետև կանոնավոր պարբերականությամբ), հատուկ ուղեցույցի եւ խորհրդատվության միջոցով:
Իրազեկումը
67.ԳԳԹ-ն նշում է հակակոռուպցիոն խնդիրների վերաբերյալ համապատասխան օրենսդրական դաշտի թեմայով ներածական դասընթացի կամ աշխատաժողովների բացակայությունը, օրինակ՝ բացակայում են Քրեական օրենսգիրքը, շահերի բախումը, տեղեկատվության ազատությունը, հայտարարագրելու պարտականությունները, հանրային տեղեկատվության եւ ռեսուրսների չարաշահումը եւ այլն։ Հետեւաբար ակնկալվում է, որ ԲՊԱ-ները պետք է արդեն իսկ ունենան կամ կարողանան ինքնուրույն ձեռք բերել բավարար գիտելիքներ/գիտակցություն՝ իրենց բոլոր «անելիքների եւ չանելիքների» վերաբերյալ, նախքան պաշտոնավարումը սկսելը:
68.Կանոնների ըմբռնման մասով կասկածներ ունենալու դեպքում ԲՊԱ-ն կարող է դիմել ԿԿՀ-ին խորհրդատվության համար: ԳԳԹ-ին ասվել է, որ ԿԿՀ-ն տարեկան միջինը 20 խորհրդատվություն է ստանում ԲՊԱ-ից՝ հիմնականում գրավոր ձեւով:
69.ԳԳԹ-ի կարծիքով՝ եւ՛ Վարչապետի աշխատակազմը, եւ՛ ԿԿՀ-ն պետք է ունենան ընդլայնված դերեր եւ պարտականություններ՝ բարձրացնելու համար ԲՊԱ-ների իրազեկությունը էթիկայի եւ բարեվարքության հարցերի վերաբերյալ՝ ներածական ծրագրերի եւ կանոնավոր «թարմացման» միջոցով: Քանի որ ընդունվում է ԲՊԱ-ների վարքագծի նոր կանոնագիրք, էական է, որ դրանից հետո տրամադրվեն դրա դրույթների վերաբերյալ նպատակային ուղղորդում եւ իրազեկման միջոցառումներ, մասնավորապես՝ նպատակային վերապատրաստման միջոցով, ինչի վերաբերյալ առաջարկը ներկայացվել է վերեւում (տե՛ս 66-րդ կետը):
Իշխանության կառավարման մարմնի գործադիր գործունեության թափանցիկությունը եւ այդ գործունեության նկատմամբ վերահսկողությունը
Տեղեկությունների մատչելիությունը
70.2022 թվականի մայիսի 4-ին Հայաստանը վավերացրել է Պաշտոնական փաստաթղթերին հասանելիության մասին Եվրոպայի խորհրդի (CETS 205) կոնվենցիան: Կոնվենցիան Հայաստանի մասով ուժի մեջ է մտել 2022 թվականի նոյեմբերի 1-ին: Հայաստանը դրա վերաբերյալ որեւէ վերապահում չի արել: 2011 թվականից Հայաստանը Բաց կառավարման գործընկերության (ԲԿԳ) անդամ է։ Այն ներկայումս իրականացնում է իր Գործողությունների հինգերորդ ծրագիրը (2022-2024թթ.)։
71.Հայաստանում տեղեկությունների մատչելիության հարցը կարգավորվում է 2003 թվականի՝ «Տեղեկատվության ազատության մասին» օրենքով (այսուհետ՝ ՏԱՕ)։ ՏԱՕ-ով սահմանվում են հանրային տեղեկությունների համար հարցում ներկայացնելու ընդհանուր կանոնները։ Տեղեկատվությունը տրամադրվում է գրավոր կամ բանավոր դիմումով ներկայացված հարցման միջոցով՝ ուղղված տեղեկատվությունը տնօրինողին. դիմողը պարտավոր չէ հիմնավորել հարցումը։
72.ՏԱՕ-ն պետական մարմիններից նաեւ պահանջում է իրենց պաշտոնական կայքերում տրամադրել ՏԱՕ հարցումների առցանց ձեւանմուշներ եւ մշակել քաղաքացիներից եւ կազմակերպություններից ստացված գրավոր հարցումները՝ դիմումը ներկայացնելուց հետո հինգ օրվա ընթացքում: Պատասխան ներկայացնելու ժամանակը կարող է երկարաձգվել մինչեւ 30 օրով, սակայն միայն այն դեպքում, երբ պետական մարմնին լրացուցիչ ժամանակ է անհրաժեշտ պահանջվող տեղեկատվությունը մշակելու համար։
73.Ավելին, ՏԱՕ-ով նախատեսվում է, որ յուրաքանչյուր հաստատություն պետք է նշանակի ՏԱՕ-ի հարցերով աշխատակից, որը պատասխանատու է տեղեկատվության տրամադրման եւ օրենսդրական պահանջների պատշաճ կատարման, ինչպես նաեւ տեղեկատվության հասանելիության միջազգային չափանիշներին հետեւելու համար: Գանձվող վճարը ներառում է միայն այդպիսի տեղեկատվության տրամադրման տեխնիկական ծախսերը՝ առանց տասը էջ կամ պակաս տեղեկատվության տպագրման կամ պատճենման համար գանձումների՝ տեղեկությունները էլեկտրոնային փոստով տրամադրելու կամ գրավոր հարցումներին պատասխանելու միջոցով:
74.Տեղեկատվության մատչելիություն ապահովելու պարտավորությունից բացառությունները սպառիչ կերպով նախատեսված են ՏԱՕ-ում: Հատկանշական է, որ պետական մարմինը մերժում է տեղեկության տրամադրումը, եթե այն ա) պարունակում է պետական, ծառայողական, բանկային կամ առեւտրային գաղտնիք. բ) խախտում է մարդու անձնական եւ ընտանեկան կյանքի գաղտնիությունը, այդ թվում՝ նամակագրության, հեռախոսային խոսակցությունների, փոստային, հեռագրական եւ այլ հաղորդումների գաղտնիությունը. գ) պարունակում է քրեական վարույթի՝ հրապարակման ոչ ենթակա տվյալներ, որոնք ենթակա չեն հրապարակման. դ) բացահայտում է մասնագիտական գործունեությամբ պայմանավորված մատչելիության սահմանափակում պահանջող տվյալներ (բժշկական, նոտարական, փաստաբանական գաղտնիք). եւ ե) խախտում է հեղինակային եւ հարակից իրավունքները։
75.Տեղեկատվության հարցումը չի կարող մերժվել, եթե այն ա) վերաբերում է հանրային անվտանգությանն ու առողջությանը սպառնացող հրատապ դեպքերին, ինչպես նաեւ բնական աղետներին (ներառյալ՝ պաշտոնապես կանխատեսվողները) եւ դրանց հետեւանքներին. բ) ներկայացնում է Հայաստանի Հանրապետության ընդհանուր տնտեսական վիճակը, ինչպես նաեւ իրական վիճակը բնության եւ շրջակա միջավայրի պահպանության, առողջապահության, կրթության, գյուղատնտեսության, առեւտրի եւ մշակույթի ոլորտներում. գ) եթե տեղեկատվության հարցումը մերժելը բացասական ազդեցություն կունենա Հայաստանի Հանրապետության սոցիալ-տնտեսական, գիտական, հոգեւոր եւ մշակութային զարգացմանն ուղղված պետական ծրագրերի իրականացման վրա։
76.ՏԱՕ-ն պահանջում է պետական մարմիններից ակտիվորեն հրապարակել տեղեկատվության որոշ կատեգորիաներ, ինչպիսիք են իրենց տարեկան բյուջեն կամ հաշվետվությունները։ Էլեկտրոնային հարցումների միասնական հարթակը (www.e-request.am) գործարկվել է Կառավարության կողմից եւ ծառայում է առցանց դիմումները, հարցումները կամ բողոքները պետական մարմիններին ներկայացնելու եւ դրանց հետեւելու համար:
77.«Կոռուպցիայի դեմ պայքարի շրջանակներում 2022 թվականի հաղորդակցման գործողությունների ծրագիրը հաստատելու մասին» վարչապետի որոշմամբ մեկնարկել է հանրային իրազեկման լայն արշավ այս ուղղությամբ իրականացվող բարեփոխումների գործընթացի եւ դրա կոնկրետ գործունեության վերաբերյալ, որն իրականացվում է կոռուպցիայի դեմ պայքարի հարցերով պատասխանատու մարմինների կողմից։ Արշավը բաղկացած էր հեռուստատեսությամբ, սոցիալական ցանցերում եւ պաշտոնական կայքերում գովազդի եւ իրազեկման բարձրացման տեսանյութերի հեռարձակումից/ցուցադրումից, ինչպես նաեւ սոցիալական ցանցերում, պաշտոնական կայքերում եւ զանգվածային լրատվամիջոցներում տեղեկատվական նյութերի հրապարակումից: Իրականացված այցից հետո իշխանությունները նաեւ նշել են, որ 2023-2026 թվականների հակակոռուպցիոն նոր ռազմավարության շրջանակներում հրապարակվել է 2024-2026 թվականների հաղորդակցման ծրագիր՝ հանրությանը եւ տարբեր թիրախային խմբերին Հակակոռուպցիոն ռազմավարության հիմնական ուղղությունների մասին տեղեկացնելու, ինչպես նաեւ հանրային ներգրավվածության միջոցով ընթացիկ հակակոռուպցիոն բարեփոխումներին հասարակության աջակցությունն ապահովելու համար: Նախատեսվում է կատարելագործել հակակոռուպցիոն մոնիթորինգի եւ գնահատման էլեկտրոնային երկլեզու հարթակը, որտեղ կհրապարակվեն Հակակոռուպցիոն ռազմավարության կիսամյակային եւ տարեկան հաշվետվությունները, Հաղորդակցության գործողությունների ծրագրի տարեկան հաշվետվությունները, ինչպես նաեւ հակակոռուպցիոն բարեփոխումների, քաղաքականության մասին տեղեկատվությունը, համապատասխան կանոնները, ընթացակարգերը եւ այլն։
78.Հակակոռուպցիոն բարեփոխումների եւ քաղաքականության մասին տեղեկատվությունը հրապարակված է Կառավարության եւ Արդարադատության նախարարության պաշտոնական կայքէջերում։ Բացի այդ, բոլոր համապատասխան կանոններն ու ընթացակարգերը կարելի է գտնել նորմատիվ իրավական ակտերի համար նախատեսված կայքէջերում: Կոռուպցիոն բնույթի հանցագործությունների հետաքննության մասին տեղեկատվությունը հրապարակված է Հակակոռուպցիոն կոմիտեի եւ Գլխավոր դատախազության կայքէջերում։ ԿԿՀ-ի մանդատի վերաբերյալ տեղեկատվությունը հրապարակված է Հանձնաժողովի կայքում։
79.Ինչ վերաբերում է տեղեկատվության մատչելիության պահանջների խախտման համար նախատեսված տուգանքներին, 2022 թվականի սեպտեմբերին Վարչական իրավախախտումների օրենսգրքում կատարվել են վերջին փոփոխությունները, որոնք ավելի բարձր տուգանքներ են սահմանում տեղեկատվություն չտրամադրող տեղեկատվություն տնօրինողների համար: Փոփոխությունների համաձայն՝ տեղեկատվություն չտրամադրելու համար տուգանքները կազմում են 30 000-70 000 ՀՀ դրամ (70-165 եվրո), մինչդեռ մեկ տարվա ընթացքում նույն խախտումը կրկնելու դեպքում նախատեսվում է՝ 100000-150 000 ՀՀ դրամ (240-360 եվրո) տուգանք: ՏԱՕ-ով նախատեսվում են ներքին եւ արտաքին (դատարանի առաջ) բողոքարկման մեխանիզմներ:
80.Պահանջվում է, որ պետական մարմինները վարեն վիճակագրություն՝ հայցվող թեմաների եւ մերժման պատճառների վերաբերյալ։ Վիճակագրական տվյալները պետք է առնվազն պարունակեն ստացված հարցումների ընդհանուր թիվը եւ տեսակը: Տարեկան վիճակագրությունը պետք է հրապարակվի տեղեկատվություն տնօրինողի պաշտոնական կայքէջում:
81.ԳԳԹ-ն համարում է, որ Տեղեկատվության ազատության մասին օրենսդրության մատչելիությունը (ՏԱՕՄ) ողջամտորեն համապարփակ է տեղեկությունների ներկայացման եւ մշակման, տեղեկությունների մասով պատասխանատու ծառայողների նշանակման համար սահմանված ընթացակարգերով եւ կանոններով, ինչպես նաեւ բողոքարկման մեխանիզմներով: ՔՀԿ-ներն այն կարծիքին էին, որ ՏԱՕ-ի շրջանակում ընդգրկված թեմաների մասով բարելավման տեղ կա: «Տեղեկատվություն տնօրինող» եւ «հանրային նշանակության կազմակերպություններ» կիրառելի սահմանումները չեն ներառում մասնավոր հատվածի այն կազմակերպությունները, որոնք օգտագործում են հանրային ակտիվներ/ռեսուրսներ, ինչպիսիք են հանքարդյունաբերական, փայտամշակման, հիդրոէներգետիկ ընկերությունները եւ այլն: ՔՀԿ-ներն ընդգծել են, որ դրանք Հայաստանում զգայուն, կոռուպցիայի հակված տիրույթներ են, որտեղ թափանցիկությունը եւ հանրային վերահսկողությունը կարող են հատկապես արժեքավոր լինել: Այս կապակցությամբ ԳԳԹ-ն վկայակոչում է Պաշտոնական փաստաթղթերին հասանելիության մասին Եվրոպայի խորհրդի կոնվենցիան (CETS 205), որը հրապարակայնությունը բարձրացնելու նպատակով նախատեսում է ֆիզիկական կամ իրավաբանական անձանց համար ՏԱՕ-ի շրջանակի ընդլայնման հնարավորություն այնքանով, որքանով նրանք իրականացնում են հանրային գործառույթներ կամ առնչվում են պետական միջոցների հետ՝ համաձայն ազգային օրենսդրության։
82.ԳԳԹ-ին նաեւ ասվել է, որ ՏԱՕ-ի իրականացման գործելակերպը ներկայումս լիովին բավարար չէ: Շատ դեպքերում պետական մարմինները տրամադրում են անորոշ, ոչ ամբողջական կամ ուշացած պատասխաններ: Ըստ լրատվամիջոցների՝ հանրային տեղեկատվության ստացման վերաբերյալ հարցումների մշակման ժամկետը սովորաբար երկար է (35 օր), ինչը դժվարացնում է լրատվամիջոցների կողմից կառավարության եւ ընդհանրապես հանրային ոլորտի դիտորդի դերը: Պետական իշխանությունները հաճախ են վկայակոչում մասնավոր կյանքը եւ Պետական գաղտնիությունը որպես տեղեկատվության տրամադրումը մերժելու հիմք: 2023 թվականի մարտին Ազգային ժողովն ընդունեց «Պետական գաղտնիքի մասին» օրենքի փոփոխությունները, որոնց համաձայն ՏԱՕ-ի շրջանակներում պաշտոնական տվյալների տրամադրման հարցումները ենթակա են մերժման, եթե դրանք պարունակում են «սահմանափակ տարածման ծառայողական տեղեկություններ»: ԳԳԹ-ի համար տեղեկությունների այս տեսակի մասին հասկացությունը, ինչպես այն նկարագրված է օրենքում, չափազանց լայնիմաստ եւ անորոշ է, ինչը հանգեցնում է տեղեկատվության ազատության կամայական սահմանափակման ռիսկերի առաջացման: Քաղաքացիական հասարակության ներկայացուցիչները նաեւ վկայակոչել են «Ռազմական դրության իրավական ռեժիմի մասին» օրենքով առաջարկված օրենսդրական փոփոխությունները, որոնք ներկայումս քննարկման փուլում են, եւ որոնց առումով նրանք ունեին մտահոգություն առ այն, որ դրանք կարող են լուրջ հետեւանքներ ունենալ երկրում տեղեկատվության ազատության համար:
83.Նաեւ անհրաժեշտ է կատարելագործել պրոակտիվ հրապարակման եղանակները: Պաշտոնական կայքերի մեծամասնությունը չի պարունակում տեղեկությունների այն ամբողջական շրջանակը, որը պետական մարմիններից պահանջվում է հրապարակել ՏԱՕ-ին համապատասխան: Շատ դեպքերում առկա տեղեկատվությունը դժվար հասանելի է կամ հնացած: Ինչպես ԳԳԹ-ն տեղեկացել էր տեղում, սրա հետեւանքն այն է, որ պետական մարմինների կողմից ինքնուրույն հրապարակված տեղեկությունները քիչ են հետաքրքրում ԶԼՄ-ներին:
84.Քաղաքացիական հասարակության ներկայացուցիչները նշել են, որ պետական իշխանությունների կողմից ՏԱՕ-ի դրույթների մերժումները կամ ոչ համապատասխան պատասխանները վիճարկելը չափազանց բարդ է: Բարձրաստիճան պաշտոնյայի բողոք ներկայացնելիս, բողոքը հաճախ ուղարկվում է այն անձին, որի դեմ ներկայացվել է բողոքը, ինչի արդյունքում առաջին ատյանի որոշումն անփոփոխ է թողնվում: Թեեւ հնարավոր է դատական կարգով բողոքարկման միջոցով օրինական կերպով վիճարկել ՏԱՕ-ի վերաբերյալ որոշումները, այդ տարբերակը կարող է տարիներ տեւել, որից հետո պահանջվող տեղեկությունները կկորցնեն իրենց արդիականությունը: Հետեւաբար դատական գործերը քննվել են ՏԱՕ-ի կիրառության համար նախադեպ ստեղծելու նպատակով: Բացի այդ, այս ընթացակարգերը ծախսատար են:
85.ՔՀԿ-ները եւ Մարդու իրավունքների պաշտպանն առանցքային դեր են խաղում ՏԱՕ-ի իրականացման ընթացքը վերահսկելու գործում, եւ Պետական կառավարման բարեփոխումների վերաբերյալ ռազմավարությամբ նույնպես միջոցներ են սահմանվում ՏԱՕ-ի դրույթներին համապատասխանությունը գնահատելու գործընթացին քաղաքացիական հասարակության ներգրավվածության ուղղությամբ: Այնուամենայնիվ, ԳԳԹ-ն նշում է, որ չկա հատուկ ինստիտուցիոնալ մարմին, որը կապահովեր իրականացման միասնական գործելակերպի համակարգված եւ անկախ վերանայումը, մոնիթորինգն ու խթանումը:
86.Ստացված մի շարք հարցումների մասին վիճակագրական տվյալները պահվում են Վարչապետի աշխատակազմի Դիմումների քննարկման, քաղաքացիների հետ հետադարձ կապի մշտադիտարկման եւ գնահատման վարչությունում (ինչը ցույց է տալիս տեղեկատվության հարցումների աճող տենդենցը), սակայն ներկայացված հարցումների եւ ստացված բողոքների ընդհանուր թվի վերաբերյալ պաշտոնական վիճակագրական տվյալները հասանելի չեն, նաեւ առկա չէ հանրային տեղեկատվություն ուշացումով ներկայացված կամ ոչ ամբողջական պատասխանների առնչությամբ բողոքների թվի կամ թերությունների վերացման համար ձեռնարկվող քայլերի մասին: ԳԳԹ-ն համարում է, որ առաջիկայում սպասվում է ավելի որակյալ (եւ ոչ քանակական) տեղեկատվություն հավաքելու աշխատանքի իրականացում, ինչը թույլ կտա ստեղծել ընդհանուր օրինաչափություններ եւ թերությունների վերացման համար ձեռնարկվող քայլեր իրականացման թերությունների ի հայտ գալու դեպքում:
87.Ամփոփելով նշենք, որ թեեւ ՏԱՕ-ն բավականին հասկանալի է տեսականորեն, դրա իրականացումը գործնականում բարդությունների հետ է կապված: Հաշվի առնելով վերը նշված թերությունները՝ ԳՐԵԿՈ–ն առաջարկում է՝ i) իրականացնել տեղեկատվության մատչելիության վերաբերյալ օրենսդրության կիրարկման ազդեցության անկախ գնահատում՝ հատուկ ուշադրություն դարձնելով բացառությունների կիրառմանը, պատասխանների ժամանակին ներկայացմանը, տեղեկատվության պրոակտիվ բացահայտման գործելակերպին եւ կատարմանը, որին կհետեւի տեղեկատվության հանրային մատչելիությունը բարելավելու ուղղությամբ անհրաժեշտ օրենսդրական եւ գործնական միջոցների ձեռնարկումը, ii) հավաքել եւ հրապարակել մերժումների, ուշացած կամ թերի պատասխաների հետ կապված հարցումների եւ բողոքների մասին պաշտոնական վիճակագրական տվյալներ եւ հանրությանը տրամադրել տեղեկատվություն թերությունների վերացմանն ուղղված քայլերի վերաբերյալ, եւ iii) դիտարկել վերահսկողության հատուկ անկախ մարմնի ստեղծման հարցը, որը կապահովի տեղեկատվության ազատության մասին օրենսդրության իրականացման միասնական գործելակերպի համակարգված վերնայումը, մոնիթորինգը և խթանումը:
88.Ինչ վերաբերում է մասնավորապես Կառավարության գործունեության թափանցիկությանը եւ ԲՊԱ-ների որոշումներին եւ գործունեությանը, Կառավարության նորմատիվ իրավական ակտերը ենթակա են պաշտոնական հրապարակման (ՀՀ օրենքը «Նորմատիվ իրավական ակտերի մասին», 23-րդ եւ 24-րդ հոդվածներ), դրանք հասանելի են առցանց (www.arlis.com, www.parliament.am and www.president.am): Նմանապես գործնականում Կառավարության եւ վարչապետի որոշումները հրապարակվում են առցանց (www.e-gov.am եւ www.primeminister.am): Կառավարության ծրագրի համար պատասխանատու մարմինները նաեւ առցանց հրապարակում են իրենց գործունեության մասին տարեկան զեկույցները (Կառավարության պաշտոնական կայքում կամ համապատասխան նախարարությունների կայքերում): Վարչապետը պարբերաբար հանրությանն է հաղորդում կառավարության գործունեության մասին տեղեկատվությունը պաշտոնական ուղերձների, մամուլի ասուլիսների, համացանցային հարթակներում հրապարակումների, Կառավարության նիստերի ժամանակ ունեցած ելույթների կամ այլ միջոցներով (Կառավարության աշխատակարգի 10-րդ, 116-րդ եւ 136-րդ կետեր):
89.Կառավարության նիստերն ուղիղ հեռարձակվում են Կառավարության պաշտոնական յութուբյան ալիքով, ինչպես նաեւ Վարչապետի եւ Կառավարության ֆեյսբուքյան էջերով: Հավատարմագրված լրագրողների եւ օպերատորների համար ապահովվում է հասանելիություն Կառավարության շենք՝ նիստի աշխատանքը լուսաբանելու համար: Զանգվածային լրատվամիջոցների ներկայացուցիչները նիստին հետեւում են ուղիղ եթերով, Մամուլի կենտրոնից, որից հետո նրանք հնարավորություն ունեն ճեպազրույցներ անցկացնելու Կառավարության անդամների հետ նրանց կայացրած որոշումների եւ իրենց հետաքրքրող այլ հարցերի վերաբերյալ: Պատրաստվում է Կառավարության նիստերի մամուլի հաղորդագրություն եւ հրապարակվում է առցանց վարչապետի կամ Կառավարության կայքում (կախված նրանից, թե ով է վարում հանդիպումը՝ վարչապետը, թե փոխվարչապետը):
90.Կառավարության նիստի օրակարգի նախագիծը, այդ թվում՝ քննարկվելիք հարցերի մասին փաստաթղթերը (բացառությամբ պետական գաղտնիք պարունակող փաստաթղթերի, որոնց վրա նշված է, որ դրանք գաղտնի են) պետք է հրապարակվեն Կառավարության հանդիպման անցկացումից առնվազն մեկ օր առաջ: Կառավարության նիստերն արձանագրվում են Վարչապետի աշխատակազմի կողմից: Նիստի արձանագրությունները պետք է ներառեն քննարկված հարցերը եւ կայացված որոշումները, ինչպես նաեւ նիստի ընթացքում վարչապետի կողմից արված բանավոր առաջարկները: Կառավարության նիստի արձանագրությունները կամ դրանց մի մասը կարող են հրապարակվել ըստ վարչապետի հրահանգների («Կառավարության կառուցվածքի եւ գործունեության մասին» օրենքի 10-րդ հոդվածի 16-րդ կետ):
91.ԳԳԹ-ն մտահոգություններ է լսել Նախագահի, Վարչապետի, Վարչապետի թեկնածուի եւ Ազգային ժողովի նախագահի միջոցառուների ծախսերի համար պետական գնումների (փակ(գաղտնի)) գործընթացների թափանցիկության մասին: Մասնավորապես «Պետական գնումների մասին» օրենքում (15-րդ հոդված) 2016 թվականին կատարվեց փոփոխություն, որով սահմանափակվում էր նշված պաշտոնների համար ներկայացուցչական ծախսերի վերաբերյալ տեղեկատվության հասանելիությունը: Իշխանությունները նշել են, որ անհրաժեշտ են համարել գաղտնի պահել այդ տեղեկությունները՝ պետության գործունեության բնականոն իրականացումն ապահովելու համար: ԳԳԹ-ի համար համոզիչ չեն իշխանությունների տրամադրած փաստարկները, որոնցով փորձ է արվում արդարացնել վերոնշյալ ծախսերի բացառումն ընդհանուր բաց մրցույթի եւ թափանցիկության ապահովման կարգից, հատկապես, եթե հաշվի առնենք, որ բացառությունը գործում է որպես ընդհանուր դրույթ: ԳՐԵԿՈ–ն առաջարկում է վերանայել Նախագահի, Վարչապետի, Վարչապետի թեկնածուի եւ Ազգային ժողովի նախագահի արարողակարգային ծախսերի հետ կապված պետական գնումների գործող փակ գործընթացները՝ նպատակ ունենալով սահմանափակել դրանց օգտագործումը բացառապես այն դեպքերում, երբ դրանք բավականաչափ հիմնավորված են ազգային անվտանգության նկատառումներով:
Օրինաստեղծ գործընթացի թափանցիկությունը
92.Սահմանադրությամբ ամրագրվել է որոշում կայացնող անձանց խնդրագրեր եւ օրենսդրական նախաձեռնություններ ներկայացնելու՝ քաղաքացիների իրավունքը: «Նորմատիվ իրավական ակտերի մասին» օրենքի համաձայն նոր օրենսդրական ակտերի մասին հանրային քննարկումները պարտադիր են, բացառությամբ միջազգային համաձայնագրերի վավերացման մասին օրենքի նախագծերի: Այլ նորմատիվ իրավական ակտերի նախագծերը կարող են ներկայացվել հանրային քննարկման՝ դրանք մշակած կամ ընդունած մարմնի նախաձեռնությամբ: Արտակարգ կամ ռազմական դրության հետ կապված իրավական ակտերի համար նույնպես հանրային քննարկումները պարտադիր չեն, թեեւ դրանց վերաբերյալ կարող են քննարկումներ անցկացվել նախագիծը մշակած կամ ընդունած համապատասխան մարմնի նախաձեռնությամբ:
93.Հանրային քննարկումների նվազագույն տեւողությունը 15 օր է, եւ հանրային քննարկումների արդյունքները նույնպես պետք է հրապարակվեն վերանայված նորմատիվ իրավական ակտի հետ միասին: Եթե Կառավարություն ներկայացված օրենսդրական նախագիծը հանրային քննարկում չի անցել, Կառավարությունը կարող է այն վերադարձնել ներկայացրած մարմնին: Ըստ իշխանությունների՝ գոյություն չունի որեւէ «հրատապ ընթացակարգ», որը թույլ կտա շրջանցել հանրային քննարկման պահանջը:
94.Կառավարության մարմնի կողմից մշակված նորմատիվ իրավական ակտի նախագծի մասին հանրային քննարկումները պետք է տեղի ունենան տվյալ մարմնի պաշտոնական կայքում, ինչպես նաեւ Արդարադատության նախարարության կողմից վարվող՝ Իրավական ակտերի նախագծերի հրապարակման միասնական կայքում (www.e-draft.am) այն հրապարակելու միջոցով: Օրենդրական նախագծերը հրապարակվում են նկարագրություններով եւ հիմնավորմամբ, եւ հարթակը թույլ է տալիս ներկայացնել առաջարկներ, որոնք հրապարակվում են պատասխանատու մարմնի պատասխանի հետ միասին:
95.Պարտադիր հանրային քննարկման մասին դրույթը խախտելու համար վարչական պատժամիջոցներ սահմանված չեն: Հանրային քննարկումներ կազմակերպելու եւ անցկացնելու ընթացակարգում նշվում է, որ հանրային քննարկումների գործընթացի խախտումների դեպքերում անհատները եւ կազմակերպությունները կարող են դիմել որոշում կայացնող մարմին, ինչպես նաեւ Արդարադատության նախարարություն՝ բացատրություններ ստանալու համար:
96.2020 թվականին առցանց հրապարակվել են 725 նորմատիվ իրավական ակտեր, 2021 թվականին՝ 903 նորմատիվ իրավական ակտեր, իսկ 2022 թվականին՝ 1300 նորմատիվ իրավական ակտեր: Միասնական կայքը(www.e-draft.am) 2020 թվականին ունեցել է 306 369 օգտատեր (562 143 մուտք), 2021 թվականին՝ 386 934 օգտատեր (669 712 մուտք), իսկ 2022թվականին՝ 370 769 օգտատեր (657 487 մուտք): Իշխանությունները նշել են, որ 2020-2022 թվականներին ստացված մեկնաբանությունների 73%-ն ընդունվել է:
97.Հանրային լսումները կազմակերպվում են ակտն ընդունելու իրավասություն ունեցող մարմնի կամ Կառավարության անդամի, ինչպես նաեւ Կառավարությանը եւ վարչապետին ենթակա մարմինների կողմից: Դրան հետեւում են գրավոր արձանագրություններ, եւ դրանց արդյունքներն ամփոփ ձեւաչափով հրապարակվում են միասնական կայքում: Ռազմավարական նշանակություն ունեցող փաստաթղթերի համար պարտադիր է շահառուների, այդ թվում՝ քաղաքացիական հասարակության կազմակերպությունների, հանդիպումների եւ քննարկումների իրականացումը (վարչապետի 2021 թվականի դեկտեմբերի 30-ի թիվ 1508-Լ որոշում): Այդպես է եղել, օրինակ, 2019-2022 թվականների Հակակոռուպցիոն ռազմավարության, հետագայում դրանում կատարված փոփոխությունների եւ 2023-2026 թվականների նոր Ռազմավարության մշակման ժամանակ: Նույնը տեղի է ունեցել, ի թիվս այլնի, Դատական եւ իրավական բարեփոխումների ռազմավարության եւ Մարդու իրավունքների պաշտպանության ռազմավարության կապակցությամբ:
98.Իշխանությունները նշել են, որ հանրային լսում անցկացնելուց անմիջապես հետո համապատասխան նախագիծն ուղարկվում է համապատասխան նախարարների կոմիտե, Խորհրդարանում մշտական հանձնաժողովի կառավարական նիստ եւ Խորհրդարանի լիագումար նիստում երկու լսումների: Ըստ իշխանությունների՝ այս բոլոր փուլերում նախագծերը ենթակա են ստուգման (մեկնաբանման, ընդունման), ինչը լայնորեն ընդունված պրակտիկա է:
99.Նաեւ կարող են ստեղծվել հանրային խորհուրդներ՝ առանձին նախարարությունների նպատակների եւ գործառույթների իրականացման գործում քաղաքացիական հասարակության մասնակցությունն ապահովելու համար: Խորհուրդները ստեղծվում են հայտարարության միջոցով եւ բաց են համապատասխան ոլորտներում փորձառություն ունեցող բոլոր քաղաքացիների եւ կազմակերպությունների համար: Խորհրդի կազմի վերաբերյալ վերջնական որոշումը ստորագրվում է համապատասխան նախարարի կողմից, որը նաեւ նախագահում է խորհրդում:
100.Պետական կառավարման բարեփոխման, հակակոռուպցիոն բարեփոխման ռազմավարությունը, Իրավական եւ դատական բարեփոխման ռազմավարությունները, ինչպես նաեւ Բաց կառավարման գործընկերության (ԲԿԳ) 2022-2024 թվականների գործողությունների ծրագիրը (հինգերորդ գործողությունների ծրագիր) ներառում են մի շարք միջոցառումներ, որոնք ապահովում են հանրության առավել լավ ներգրավվածությունը որոշում կայացնելու գործընթացում (օրինակ՝ բաց եւ ներառական որոշումների կայացման գործընթացի ապահովման նպատակով մասնակցության մեխանիզմների եւ գործիքների վերանայում, պետական եւ տեղական բյուջեների մշակմանը մասնակցության համար հարթակների ստեղծում):
101.ԳԳԹ-ն տեղեկություններ ունի այն մասին, որ չնայած կարգավորման ազդեցության գնահատումը եւ հանրային քննարկումները սահմանված են օրենքով, այս գործիքները կենտրոնացած չեն կարեւոր նշանակություն ունեցող հատուկ ոլորտների վրա, այլ կիրառելի են բոլոր օրենքների համար եւ կարող են տուժել ճշգրիտ ժամկետներից եւ ծանրաբեռնվածությունից: Կառավարության նախագծերը նախաձեռնողների մոտեցումը (օրենքով սահմանված պահանջների կատարում) ավելի շուտ ձեւական է, քան պրագմատիկ. միշտ չէ, որ առանցքային շահառուների համար բավարար չափով իրազեկում է ապահովվում, նրանց նաեւ բավարար ժամանակ եւ տեղեկատվություն չեն տրամադրվում կառուցողական ներդրում կատարելու համար: Քաղաքականության մշակման ներառականության առումով, իհարկե, արձանագրվել է խիստ դրական փորձ (ինչպես նկարագրվել եւ ընդունվել է սույն զեկույցում), բայց պաշտոնատար անձ չհանդիսացող ներկայացուցիչների կարծիքով՝ հանրային քննարկման գործընթացների կիրառումը մեծապես տատանվում է որոշում կայացնող անձից եւ քննարկվող թեմայից կախված: ԳԳԹ-ի տեսանկյունից հանրային քննարկման ղեկավար սկզբունքը քննարկման տեսակի եւ շրջանակի եւ առաջարկի կամ որոշման հնարավոր ազդեցության միջեւ համամասնության ապահովումն է: Համապատասխան շահառուների եւ քաղաքացիական հասարակության իրական ներգրավվածությունն ապահովելու համար, բյուրոկրատական գործընթացի փոխարեն, անհրաժեշտության դեպքում պետք է իրականացնել պատշաճ վերլուծություն (եւ ձեռնարկել համապատասխան գործողություն):
102.Ինչ վերաբերում է հանրային քննարկումերի էլեկտրոնային հարթակին (www.e-draft.am)՝ ՔՀԿ-ներն այս հարթակը համարում են տեղեկատվության օգտակար աղբյուր, որտեղ ցուցադրվում են նախագծերը: Այնուամենայնիվ, ընդգծվել են հարթակի որոշակի թերություններ, այդ թվում՝ նախագծերի վերանայված տարբերակների չհրապարակված լինելը, առաջարկներին արձագանքների բացակայությունը կամ ուշացած արձագանքումը, առաջարկների մերժման դեպքում ոչ բավարար հիմնավորումները եւ ծավալուն օրենսդրական նախագծերի համար առաջարկներ ներկայացնելու կարճ ժամկետը: Բացի այդ, ԳԳԹ-ն տեղեկացվել է այն մասին, որ էլեկտրոնային նախագծերի հարթակը հաճախ ծառայում է որպես արդարացում այլ քննարկումներ եւ առերես լսումներ չկազմակերպելու համար:
103.Թեեւ իշխանությունները նշել են, որ հանրային քննարկումները եւ լսումները տեղի կունենան օրինաստեղծ գործընթացի տարբեր փուլերում (տե՛ս 92-94-րդ եւ 98-րդ կետեր), ՔՀԿ-ները փաստել են, որ իրենց փորձից ելնելով կարող են ասել, որ վերջնական ընդունված նախագիծը կարող է էապես տարբերվել հանրային մեկնաբանությունների համար հրապարակված տարբերակից: Ավելին, թեեւ առկա է հանրային խորհուրդներ ստեղծելու հնարավորություն, գործնականում, այս խորհուրդները միշտ չեն գործունակ եւ հաճախ ՔՀԿ-ների կողմից ներկայացվում են որպես ձեւական: ԳՐԵԿՈ–ն առաջարկում է ապահովել քաղաքացիական հասարակության նպատակային մասնակցությունը, այդ թվում՝ որոշումների կայացման սկզբնական փուլերում ներգրավվելու միջոցով, քննարկումների համար տրամադրել բավարար ժամանակ, կազմակերպել հաճախակի առերես քննարկումներ եւ հանրային լսումներ, ինչպես նաեւ առավելագույն չափով փոխանակել հանրային առաջարկներ:
Երրորդ կողմեր եւ լոբբիստներ
104.Ներկայում լոբբինգի վերաբերյալ կարգավորումներ առկա չեն, առկա չէ նաեւ այս հարցը լուսաբանող օրենսդրական նախաձեռնություն, չնայած՝ 2019-2022 թվականների Հակակոռուպցիոն ռազմավարության, ինչպես նաեւ նոր՝ 2023-2026 թվականների Հակակոռուպցիոն ռազմավարության շրջանակներում առաջարկվել է դրա դիտարկումը: ԳԳԹ-ն համոզված է, որ սա հրատապ հարց է, որին անհրաժեշտ է պատշաճ լուծում տալ: ԳԳԹ-ն կրկնում է Հայաստանի մասին Գնահատման չորրորդ փուլի զեկույցում լոբբինգի կարգավորման կարեւորության վերաբերյալ արդեն արված նշումները:
105.Լոբբինգի գործունեության հստակ կարգավորումները կօգնեն ապահովել օրենսդրական գործընթացի թափանցիկության պատշաճ մակարդակ, ինչը կարեւոր է քաղաքական գործիչների եւ ժողովրդավարական գործընթացի նկատմամբ քաղաքացիների վստահությունը շահելու տեսանկյունից, այդ թվում՝ լոբբիստների պարտադիր գրանցումը ներդնելու, շահագրգիռ երրորդ կողմերի վարքագծի կանոնների ներկայացման եւ այս ոլորտում թափանցիկության ակտիվ խթանման միջոցով: Իր կողմից ընդունված գործելակերպին համապատասխան՝ ԳՐԵԿՈ-ն առաջարկում է՝ i) ներկայացնել մանրամասն կանոններ եւ ուղեցույցներ այն մասին, թե ինչպես են բարձրագույն գործադիր գործառույթներ ունեցող անձինք շփումներ ունենում լոբբիստների եւ այլ երրորդ կողմերի հետ, որոնք ձգտում են ազդել կառավարության օրենսդրական եւ այլ գործունեության վրա, եւ ii) բացահայտել բավարար տեղեկություններ այս շփումների նպատակների մասին, օրինակ՝ այն անձի (անձանց) ինքնությունը, որի հետ (կամ որի անունից) տեղի է ունեցել հանդիպումը, եւ քննարկման կոնկրետ թեման:
Վերահսկողության մեխանիզմներ
106.Ազգային ժողովը վերահսկողություն է իրականացնում գործադիր մարմնի նկատմամբ (Սահմանադրություն, 88-րդ հոդված): Վարչապետը եւ Կառավարությունը հաշվետու են Ազգային ժողովին: Կառավարության կազմավորումից հետո վարչապետը Կառավարության ծրագիրը ներկայացնում է Ազգային ժողով։ Ազգային ժողովը հաստատում է Ծրագիրը: Այն դեպքում, երբ Ազգային ժողովը չի հաստատում Կառավարության ծրագիրը եւ Սահմանադրությանը համապատասխան չի ընտրում նոր վարչապետ, Ազգային ժողովը լուծարվում է: Կառավարությունն իր Ծրագրի իրականացման ընթացքի եւ դրա արդյունքների վերաբերյալ տարեկան զեկույց է ներկայացնում Ազգային ժողով։
107.Ազգային ժողովի ցանկացած անդամ (այսուհետ՝ պատգամավոր) իրավունք ունի բանավոր (գրավոր) հարցեր առաջադրելու Կառավարությանը եւ նախարարներին: Ազգային ժողովի խմբակցություններն իրավունք ունեն Կառավարության անդամներին գրավոր հարցապնդումներով դիմելու, որոնք կարող են դրանց քննարկումից հետո ավարտվել՝ Կառավարության առանձին անդամի լիազորությունները դադարեցնելու մասին վարչապետին առաջարկ ուղարկելով կամ վարչապետին անվստահություն հայտնելու միջնորդություն ներկայացնելու առաջարկով (տե՛ս նաեւ ստորեւ բերված պարբերությունը): 7-րդ գումարման օրենսդիր մարմնի գործունեության ընթացքում (2019 թվականի հունվար-2021 թվականի օգոստոս) Կառավարության անդամներին հասցեագրվել են երկու հարցապնդումներ Կառավարության անդամներից մեկի մանդատը դադարեցնելու առաջարկով: Առաջարկն Ազգային ժողովի կողմից չի ընդունվել: Ներկայիս 8-րդ գումարման օրենսդիր մարմնի գործունեության ընթացքում Կառավարություն է ստացվել 44-օրյա պատերազմի հումանիտար խնդիրների վերաբերյալ մեկ հարցապնդում:
108.Խորհրդարանական վերահսկողության մեկ այլ առանցքային գործիք է անվստահության քվեն: Սահմանադրության 115-րդ հոդվածի համաձայն՝ վարչապետին անվստահություն հայտնելու մասին Ազգային ժողովի որոշման նախագիծ կարող է ներկայացնել պատգամավորների ընդհանուր թվի առնվազն մեկ երրորդը միայն այն դեպքում, եթե որոշման նախագծով միաժամանակ առաջադրվում է նոր վարչապետի թեկնածու: Վարչապետին անվստահություն հայտնելու մասին Ազգային ժողովի որոշման նախագիծը քվեարկության է դրվում այն ներկայացվելուց ոչ շուտ, քան քառասունութ, եւ ոչ ուշ, քան յոթանասուներկու ժամ հետո: Որոշումն ընդունվում է պատգամավորների ընդհանուր թվի ձայների մեծամասնությամբ՝ անվանական քվեարկությամբ: Որոշումն ընդունվելու դեպքում համարվում է, որ վարչապետը հրաժարականի դիմում է ներկայացրել:
109.Կառավարությունն իր կողմից առաջարկվող օրենսդրության առնչությամբ կարող է բարձրացնել վստահության քվեի հարցը: Եթե Ազգային ժողովն անվստահության քվե չի հայտնել Կառավարությանը, Կառավարության կողմից առաջարկված օրենդրությունը համարվում է ընդունված: Կառավարությունը չի կարող նույն նստաշրջանի ընթացքում առաջարկվող օրենսդրության առնչությամբ երկու անգամից ավելի բարձրացնել վստահության քվեի հարցը:
110.Հայաստան կատարած աշխատանքային այցի ընթացքում ԳԳԹ-ն կասկածելի տեղեկություններ է ստացել նախարարների սահմանադրական պատասխանատվության հարցի մասին: Վարչապետի աշխատակազմի ներկայացուցիչները պնդում էին, որ միայն վարչապետն ու կառավարությունն են (որպես մեկ ամբողջական կառույց) պատասխանատվություն կրում Ազգային ժողովի նկատմամբ, իսկ մյուս զրուցակիցները պնդում էին, որ նախարարները նույնպես անհատապես պատասխանատվություն են կրում Ազգային ժողովի նկատմամբ: Առաջին մեկնաբանությունը, ըստ երեւույթին, հաստատվում է Սահմանադրությամբ (121-րդ հոդված), որով նախատեսվում է, որ խմբակցության ներկայացուցիչն իր եզրափակիչ ելույթում կարող է Ազգային ժողովին առաջարկել որոշում կայացնել Կառավարության առանձին անդամի հետագա պաշտոնավարման հարցի վերաբերյալ: Այդ առաջարկը հանձնվում է վարչապետի քննարկմանը եւ հետո դրվում քվեարկության (փաստացի անվստահության քվե է ներկայացվում)։ Այնուամենայնիվ, երկրորդ մեկնաբանությունն այն մասին, որ նախարարներն անհատապես պատասխանատու են Ազգային ժողովի առջեւ, նույնպես կարող է որոշակի, թեեւ անուղղակի իմաստ ունենալ: Կառավարության առանձին անդամի հետագա պաշտոնավարման մասին որոշումը, որը հանձնվել է վարչապետին, կարող է հանգեցնել տվյալ նախարարի ինքնաբացարկի կամ հետագայում անօրինական գործողությունների համար վարչապետի դեմ քվեարկության (եթե նա պատշաճ գործողություններ չձեռնարկի):
111.ԳԳԹ-ի կարծիքով՝ Ազգային ժողովի կողմից վարչապետից բացի նախարարների վրա ուղղակի պատասխանատվություն դնելու հնարավորությունների բացակայությունն ակնհայտորեն թուլացնում է Ազգային ժողովի վերահսկողական գործառույթը: Չնայած դա կախված է Ազգային ժողովում կառավարությանն աջակցությունից (այսինքն՝ գերակշռող քաղաքական իրավիճակից), վարչապետի կամ Կառավարության՝ որպես մեկ ամբողջական կառույցի, դեմ առաջարկ ներկայացնելու շեմն ավելի բարձր կլինի, քան մեկ նախարարի դեմ նույն առաջարկը ներկայացնելը: Հաշվեքննիչ պալատը ԳԳԹ-ին չի տրամադրել կոնկրետ օրինակներ, որոնցում Պետական բյուջեի ոչ նպատակային օգտագործման մասին աուդիտորական զեկույցներում Պալատի առաջարկությունները կոմիտեներում, Ազգային ժողովի լիագումար նիստերում հարցեր են առաջացրել առանձին նախարարների նկատմամբ անվստահության մասին: Բացի այդ, ԳԳԹ-ին պարզ չէ, թե արդյոք փոխվարչապետների նկատմամբ (նրանք բավական մեծ թիվ են կազմում եւ ունեն որոշում կայացնելու լիազորություններ այն դեպքում, երբ փոխարինում են նախարարի) գործում են խորհրդարանական հսկողության նույն մեխանիզմները, որոնք գործում են նախարարների նկատմամբ: Այս կապակցությամբ օրենսդրությունը որեւէ հստակ դրույթ չի պարունակում: ԳԳԹ-ն վկայակոչում է սույն զեկույցում հետագայում ԲՊԱ-ների, այդ թվում նաեւ նախարարների տեղակալների հաշվետվողականությունը բարձրացնելու վերաբերյալ արված առաջարկությունը (տես 181-րդ կետը): ԳԳԹ-ն նաեւ կարծում է, որ խորհրդարանական վերահսկողության լիազորությունները զգալիորեն կամրապնդվեն, եթե Կառավարությունը եւ (բոլոր) նախարարներն առանձին հաշվետու լինեն Ազգային ժողովին:
112.Ստեղծվում են մշտական հանձնաժողովներ (տասներկուսից ոչ ավելի)՝ օրենքի նախագծերի եւ իրենց իրավասության ներքո գտնվող այլ հարցերի նախնական քննարկման եւ դրանց վերաբերյալ Ազգային ժողով կարծիքներ ներկայացնելու, ինչպես նաեւ խորհրդարանական վերահսկողություն իրականացնելու համար: Կարող են ստեղծվել Հատուկ կոմիտեներ՝ օրենքի առանձին նախագծերի, Ազգային ժողովի որոշումների, ուղերձների եւ հայտարարությունների, ինչպես նաեւ պատգամավորների էթիկային վերաբերող հարցերի ուսումնասիրության համար: Նաեւ պատգամավորների ընդհանուր թվի առնվազն մեկ քառորդի պահանջով կարող է ստեղծվել քննիչ հանձնաժողով՝ հատուկ մտահոգությունների տեղիք տվող հարցերի վերաբերյալ փաստերը ճշտելու համար: Ութերորդ գումարման օրենսդիր մարմնի գործունեության ընթացքում ստեղծվել են երեք քննիչ հանձնաժողովներ:
113.Պետական վերահսկողության ծառայությունը, որը հաշվետու է վարչապետին, ապահովում է վարչապետին Սահմանադրությամբ եւ այլ օրենքներով տրված վերահսկողական լիազորությունը: Այդ պարտավորության շրջանակներում Ծառայությունն ուսումնասիրություններ է իրականացնում պետական կառավարման մարմիններում եւ կառույցներում Կառավարության օրենսդրական եւ քաղաքական գործունեության, դրանց օրինականության եւ արդյունավետության, պետական միջոցների կառավարման եւ գնման ընթացակարգերի վերաբերյալ: Այն առաջարկություններ է ներկայացնում կատարված վերահսկողության հիման վրա, այդ թվում՝ օրենսդրական փոփոխությունների վերաբերյալ, եւ վարչապետի հրահանգով կարող է կարգապահական ընթացակարգեր իրականացնել:
114.Մարդու իրավունքների պաշտպանը (Օմբուդսմեն), որն ընտրվել է Ազգային ժողովի կողմից վեց տարի ժամկետով, անկախ կառույց է, որն ապահովում է պետական եւ տեղական ինքնակառավարման մարմինների եւ պաշտոնատար անձանց եւ սույն օրենքով սահմանված դեպքերում նաեւ կազմակերպությունների կողմից մարդու իրավունքների եւ ազատությունների պահպանումը, դյուրացնում է խախտված իրավունքների եւ ազատությունների վերականգնումը, իրավունքներին ու ազատություններին վերաբերող նորմատիվ իրավական ակտերի բարելավումը: Մարդու իրավունքների պաշտպանն ունի բավական լայն մանդատ, որը ներառում է պետական իշխանությունների (պետական եւ տեղական իշխանություններ) եւ հանրային ծառայությունների բնագավառում գործող կազմակերպությունների կողմից իրավունքների եւ ազատությունների խախտումները: Նրան նաեւ հանձնարարված է Հայաստանում կոնվենցիայի մի շարք դրույթների ներդրումը, եւ այս առումով նա հանդես է գալիս որպես Խոշտանգումների կանխարգելման ազգային մեխանիզմ (Միացյալ ազգերի կազմակերպության Խոշտանգումների եւ անմարդկային կամ նվաստացնող վերաբերմունքի կամ պատժի կանխարգելման եվրոպական կոնվենցիայի 2002 թվականի դեկտեմբերի 18-ի Կամընտիր արձանագրություն): Մարդու իրավունքների պաշտպանը նաեւ մշտադիտարկում է իրականացնում «Երեխայի իրավունքների մասին» ՄԱԿ-ի՝ 1989 թվականի նոյեմբերի 20-ին ընդունված կոնվենցիայի, ինչպես նաեւ ««Հաշմանդամություն ունեցող անձանց իրավունքների մասին» ՄԱԿ-ի՝ 2006 թվականի դեկտեմբերի 13-ի դրույթների իրականացման նկատմամբ, ինչպես նաեւ իրականացնում է երեխայի եւ հաշմանդամություն ունեցող անձանց իրավունքների խախտումների կանխարգելումը եւ նրանց պաշտպանությունը:
115.Մարդու իրավունքների պաշտպանը (Օմբուդսմեն), որն ընտրվում է Ազգային ժողովի կողմից վեց տարի ժամկետով, անկախ պաշտոնատար անձ է, որն ապահովում է պետական եւ տեղական ինքնակառավարման մարմինների եւ պաշտոնատար անձանց եւ սույն օրենքով սահմանված դեպքերում նաեւ կազմակերպությունների կողմից մարդու իրավունքների եւ ազատությունների պահպանումը, նպաստում է խախտված իրավունքների եւ ազատությունների վերականգնմանը, իրավունքներին ու ազատություններին առնչվող նորմատիվ իրավական ակտերի կատարելագործմանը: Մարդու իրավունքների պաշտպանն ունի բավական լայն մանդատ, որը ներառում է պետական իշխանությունների (պետական եւ տեղական ինքնակառավարման մարմիններ) եւ հանրային ծառայության ոլորտում գործող կազմակերպությունների կողմից իրավունքների եւ ազատությունների խախտման վերաբերյալ հարցերը: Նրան նաեւ հանձնարարված է Հայաստանում կոնվենցիայի մի շարք դրույթների ներդրումը, եւ այս առումով նա հանդես է գալիս որպես Խոշտանգումների կանխարգելման ազգային մեխանիզմ (Միացյալ ազգերի կազմակերպության Խոշտանգումների եւ անմարդկային կամ նվաստացնող վերաբերմունքի կամ պատժի կանխարգելման եվրոպական կոնվենցիայի 2002 թվականի դեկտեմբերի 18-ի Կամընտիր արձանագրություն): Մարդու իրավունքների պաշտպանը նաեւ մշտադիտարկում է իրականացնում «Երեխայի իրավունքների մասին» ՄԱԿ-ի՝ 1989 թվականի նոյեմբերի 20-ին ընդունված կոնվենցիայի, ինչպես նաեւ ««Հաշմանդամություն ունեցող անձանց իրավունքների մասին» ՄԱԿ-ի՝ 2006 թվականի դեկտեմբերի 13-ին ընդունված կոնվենցիայի դրույթների իրականացման նկատմամբ, ինչպես նաեւ կանխարգելում է երեխայի եւ հաշմանդամություն ունեցող անձանց իրավունքների խախտումները եւ պաշտպանում է նրանց:
116.Ազգային ժողովի օրենքներն ու որոշումները, Հանրապետության նախագահի հրամանագրերն ու կարգադրությունները, Կառավարության եւ վարչապետի որոշումները եւ ենթաօրենսդրական նորմատիվ իրավական ակտերը դրանց սահմանադրականության մասով կարող են բողոքարկվել Սահմանադրական դատարանում: Կառավարության կողմից ընդունված ենթաօրենսդրական նորմատիվ ակտերի, ինչպես նաեւ նախարարների եւ Կառավարության անհատական բնույթի որոշումների եւ գործողությունների եւ վարչական ակտերի օրինականությունը (օրենքին համապատասխանությունը) կարող է բողոքարկվել առաջին ատյանի վարչական դատարաններում:
117.Հաշվեքննիչ պալատն անկախ պետական մարմին է, որն իրականացնում է հաշվեքննություն հանրային ֆինանսների եւ սեփականության ոլորտում, պետական բյուջեի (այդ թվում՝ Վարչապետի աշխատակազմի միջոցների), համայնքային բյուջեների միջոցների, ստացված վարկերի եւ փոխառությունների, ինչպես նաեւ համայնքի սեփականություն հանդիսացող գույքի օգտագործման օրինականության եւ արդյունավետության նկատմամբ:
118.Բացի այդ, Ֆինանսների նախարարությանը կից Հանրային վերահսկողության խորհուրդը հանրային վերահսկողություն է իրականացնում հաշվապահական եւ հաշվեքննիչ գործունեության կարգավորման նկատմամբ: Այն գործում է կամավոր հիմունքներով, եւ դրա կազմում ընդգրկված են ներկայացուցիչներ Ֆինանսների նախարարությունից, Կենտրոնական բանկից, Էկոնոմիկայի նախարարությունից եւ Պետական եկամուտների կոմիտեից:
119.Ռիսկի գնահատման վրա հիմնված տարեկան ներքին աուդիտն իրականացվում է պետական իշխանությունների կողմից: Հաջորդիվ ներկայացվում են աուդիտի իրականացման տարեկան զեկույցները, որոնք ներառում են ռազմավարական եւ տարեկան ծրագրերի կատարման, իրականացված աուդիտի եւ ծրագրի չիրականացման պատճառների մասին տեղեկություններ, ֆինանսական կառավարման եւ հսկողության համակարգերի գործունեության հետ կապված հիմնական եզրակացությունները, գործունեությունը բարելավելու համար կատարված առաջարկությունները, իրավական ակտերի պահանջների խախտումների դեպքերը եւ խարդախության հատկանիշները, ներքին աուդիտի բարելավման համար առաջարկները: Ներքին աուդիտը կարելի է իրականացնել թե՛ ներքին միջոցներով, թե՛ արտապատվիրակման միջոցով. 2023 թվականի մարտի դրությամբ 47 պետական մարմիններից 28-ն իր ներքին աուդիտի առաջադրանքներն արտապատվիրակել է մասնավոր ընկերությունների:
120.Ազգային ժողովը Կառավարության ներկայացմամբ հաստատում է պետական բյուջեն: Ազգային ժողովը վերահսկում է պետական բյուջեի կատարումը, ինչպես նաեւ օտարերկրյա պետություններից եւ միջազգային կազմակերպություններից ստացված փոխառությունների եւ վարկերի օգտագործումը (Սահմանադրություն, 110-111-րդ հոդվածներ): Ֆինանսների նախարարությունը պատրաստում եւ հրապարակում է պետական բյուջեի կատարման տարեկան զեկույցը: Հաշվեքննիչ պալատը պատրաստում եւ հրապարակում է վերոնշյալ տարեկան զեկույցի մասին եզրակացությունները, այդ թվում՝ հայտնաբերված անհամապատասխանությունների մասին տեղեկությունները եւ բարելավմանն ուղղված առաջարկություններ: Պետական բյուջեի կատարման տարեկան զեկույցը քննարկվում եւ հաստատվում է Ազգային ժողովի կողմից («Հայաստանի Հանրապետության բյուջետային համակարգի մասին օրենք», 23-25-րդ հոդվածներ):
121.Կառավարությունը յուրաքանչյուր եռամսյակ առցանց հրապարակում է պետական բյուջեի կատարման վերաբերյալ թարմացված տեղեկատվություն: Բյուջեի ինտերակտիվ տարբերակը հասանելի է Կառավարության էլեկտրոնային կառավարման հարթակում (www.e-gov.am/interactive-budget):
Շահերի բախում
122.Հայաստանի Հանրապետության «Հանրային ծառայության մասին» (ՀԾՄ) օրենքով սահմանվում է հանրային ծառայության ոլորտում շահերի բախման իրավիճակի կանխարգելման, դրա մասին իրազեկման եւ դրա հանգուցալուծման ընդհանուր շրջանակը: 2022 թվականին ՀԾՄ օրենքում կատարվել են փոփոխություններ՝ այն միջազգային ստանդարտներին հնարավորինս համահունչ դարձնելու համար. փոփոխությունները ներառում են շահերի բախման առավել ընդլայնված հասկացությունը եւ փոխկապակցված անձանց շրջանակը, ինչպես նաեւ նոր «մասնավոր շահեր» սահմանումը: Ներկայացվել են նաեւ շահերի բախման իրավիճակի հանգուցալուծման մի շարք հստակ սահմանված մեթոդներ: Բացի այդ, շահերի բախման նկատմամբ հատկապես խոցելի, օրինակ՝ պետական գնումների գործընթացում ներգրավված, հանրային պաշտոն զբաղեցնող անձանց համար գործում են շահերի բախման հատուկ կանոններ:
123.ՀԾՄ օրենքը ներառում է ընդհանուր սահմանում, համաձայն որի շահերի բախումը պետք է հասկանալ որպես մի իրավիճակ, որտեղ պաշտոն զբաղեցնող անձի մասնավոր շահերն ազդում են կամ կարող են ազդել նրա ծառայողական պարտականությունների կատարման անաչառության եւ օբյեկտիվության վրա: Ուստի օրենքի տեսանկյունից՝ սա վերաբերում է թե՛ փաստացի եւ թե՛ հնարավոր շահերի բախումներին: Պաշտոն զբաղեցնող անձի մասնավոր շահերը ներառում են նրան, նրա հետ փոխկապակցված անձանց կամ այն կազմակերպություններին տրամադրված ցանկացած արտոնություն, որոնց հետ նա կամ նրա հետ փոխկապակցված անձինք ունեն գործարար, քաղաքական կամ այլ գործնական կամ անձնական հարաբերություններ:
124.Շահերի բախման կանխարգելմանը եւ կարգավորմանը վերաբերող ընդհանուր կանոնները եւ ընթացակարգերը կիրառվում են այն դեպքերի նկատմամբ, որոնք բխում են ԲՊԱ-ների եւ նրանց հետ մերձավոր ազգակցությամբ կապված անձանց անձնական շահերից (այսպես կոչված փոխկապակցված անձինք)։ Համարվում է, որ պետական պաշտոն զբաղեցնող անձը չի առաջնորդվել իր անձնական շահերով կամ փոխկապակցված անձանց անձնական շահերով, եթե տվյալ գործողությունը (անգործությունը) կամ որոշումն ունի համընդհանուր կիրառելիության եւ անդրադառնում է անձանց լայն շրջանակի վրա, բացառությամբ այն դեպքերի, երբ ակնհայտ է, որ տվյալ որոշման կամ գործողության (անգործության) նպատակը պաշտոն զբաղեցնող անձին, նրա հետ փոխկապակցված անձին կամ այն առեւտրային կամ ոչ առեւտրային կազմակերպություններին, որոնց անդամ են նրանք հանդիսանում, արտոնություն տրամադրելն է:
125.ԲՊԱ-ները պետք է խուսափեն շահերի բախման իրավիճակի առաջացումից, ձեռնպահ մնան շահերի բախման հանգեցնող ցանկացած գործողությունից (անգործությունից) եւ պետք է ձեռնպահ մնան շահերի բախման իրավիճակում որեւէ գործողություն կատարելուց կամ որոշում կայացնելուց, այդ թվում՝ որոշում կայացնելու նպատակով անցկացվող նախապատրաստական աշխատանքներում մասնակցությունից (փաստաթղթերի կազմում, քննարկումների կազմակերպում, որոշում կայացնելու գործընթացի վրա ազդեցություն ունեցող հանձնախմբերի ստեղծում եւ այլն) կամ որոշում կայացնելու գործընթացին այլ կերպ մասնակցելուց:
126.Ինչ վերաբերում է շահերի բախումը կառավարելու կոնկրետ ընթացակարգին, ՀԾՄ օրենքով սահմանվում են երկու տարբեր ուղիներ՝ կախված նրանից, թե տվյալ անձը վերադաս ունի, թե՝ ոչ: Հանրային պաշտոն զբաղեցնող անձինք պարտավոր են իրենց վերադասներին հայտարարել շահերի բախման մասին՝ նախքան այնպիսի գործողություն կատարելը, որը կարող է հանգեցնել շահերի բախման իրավիճակի։ Եթե պաշտոն զբաղեցնող անձի կողմից կամ նրա մասնակցությամբ իր լիազորությունների շրջանակում գործողության կատարումը (անգործությունը) կամ որոշման ընդունումը կարող է հանգեցնել շահերի բախման, ապա պաշտոն զբաղեցնող անձը պարտավոր է 10 օրվա ընթացքում իր վերադաս անձին ներկայացնել գրավոր հայտարարություն շահերի բախմանը վերաբերող հանգամանքների մասին: Գրավոր հայտարարությունն ուսումնասիրելուց հետո պաշտոն զբաղեցնող անձի վերադասը կամ անմիջական ղեկավարն իրավիճակը կարգավորելու համար քայլեր է ձեռնարկում կամ առաջարկում է քայլեր ձեռնարկել:
127.Քաղաքական պաշտոն զբաղեցնող անձինք կամ վերադաս չունեցող պաշտոն զբաղեցնող անձինք պետք է գրավոր հայտարարություն ներկայացնեն ԿԿՀ՝ շահերի բախման իրավիճակի հանգուցալուծման համար: ԿԿՀ-ից պահանջվում է կարծիք հայտնել հարցի վերաբերյալ եւ իրավիճակը հանգուցալուծելու քայլեր առաջարկել, որի մասին տեղեկատվությունը երեք օրվա ընթացքում պետք է հրապարակվի իր կայքում: ԲՊԱ-ներից նույնպես պահանջվում է ԿԿՀ-ի կարծիքն ստանալուց հետո երեք օրվա ընթացքում հանրային պարզաբանում ներկայացնել, որը պետք է հրապարակվի այն մարմնի կայքում, որում տվյալ անձը պաշտոն է զբաղեցնում:
128.Վերադասներ չունեցող ԲՊԱ-ների համար շահերի բախումների կանոնների խախտումները նախատեսված են Վարչական իրավախախտումների օրենսգրքում (169-րդ հոդվածի 31-րդ կետ): Նվազագույն աշխատավարձի 300-ից 800-ապատիկի սահմաններում տատանվող տույժեր են կիրառվում ԿԿՀ գրավոր հայտարարություններ չներկայացնելու, նախքան ԿԿՀ-ի կարծիքն ստանալը գործողություն կատարելու (անգործության) կամ որոշում կայացնելու, ԿԿՀ-ի առաջարկությանն ակնհայտորեն հակասող գործողություն (անգործություն) կամ որոշում կայացնելու համար: Խորհրդականները ենթարկվում են կարգապահական տույժերի:
129.Հատուկ ուշադրություն դարձնելով շահերի բախումը կանխելու համար ԿԿՀ-ի կողմից կատարված խորհրդատվական դերին՝ իշխանությունները ներկայացնում են վիճակագրական տվյալներ 2022 թվականի համար: Հատկանշական է, որ Հանձնաժողովը դիտարկել է վարքագծի կանոնների, անհամատեղելիության պահանջների, շահերի բախման եւ այլ սահմանափակումների վերաբերյալ ընդհանուր առմամբ 44 դիմում/նամակ եւ 11 հրապարակումներ մամուլում: Հանձնաժողովին հասցեագրված դիմումներից 33-ը վերաբերում էին անհամատեղելիության պահանջներին, 4-ը՝ շահերի բախմանը, 3-ը՝ վարքագծի կանոններին, 1-ը՝ այլ սահմանափակումների, եւ 1-ը՝ նվերների ընդունմանը: Հանձնաժողովը նշված գործերի հետ կապված պաշտոնական պարզաբանում է տրամադրել դիմումատուներին: Հանձնաժողովի կողմից ուսումնասիրված մամուլի հրապարակումներից 5-ը վերաբերում էին անհամատեղելիության պահանջներին, 3 հրապարակում վերաբերում էր շահերի բախմանը, 2-ը՝ այլ սահմանափակումների, եւ 1-ը՝ պաշտոն զբաղեցնող անձի հետ փոխկապակցված անձի: ԿԿՀ-ն ընդգծում է, որ նրա կողմից ստացված դիմումների զգալի մասը կապված է անհամատեղելիության կանոնների հետ: Վերոնշյալ ցուցանիշների թվում նշված գործերից երկուսը վերաբերում էին նախարարների, իսկ մեկը՝ նախարարի տեղակալի:
130.ԳԳԹ-ն ողջունում է վերջերս իրականացված՝ շահերի բախման իրավիճակների վերաբերյալ բավական մանրամասն կանոնների եւ դրանց բացահայտման մեխանիզմների ներդրումը: Շահերի բախման վերաբերյալ խորհրդատվություն տրամադրելու համակարգը խիստ ապակենտրոնացված է, որտեղ այս առումով որոշումներ կայացնողները վերադասներն են, ինչն իր հերթին խաթարում է համակարգի կայունությունը նաեւ կասկածներ է առաջացնում շահերի բախման հետ կապված հարցերում առանձին բարձրաստիճան ղեկավարի իրավասության/գիտելիքի նկատմամբ: Յուրաքանչյուր առանձին պետական մարմին ունի բարեվարքության հարցերով աշխատակիցներ, սակայն նրանց կարգավիճակը պետք է ամրապնդվի, նույնը կարելի է ասել էթիկայի հանձնաժողովների դերի մասին: Նոր Հակակոռուպցիոն ռազմավարությունն այս առումով ուղղված է իրավիճակի բարելավմանը: Բացի այդ, իշխանությունները պետք է շարունակաբար ձգտեն վերացնել ՀԾՄ օրենքում եւ հանրային պաշտոն զբաղեցնող անձանց տարբեր կատեգորիաների համար շահերի բախման նորմեր սահմանող իրավական ակտերում առկա թերությունները եւ անհամապատասխանությունները (օրինակ՝ իշխանությունները հենց իրենք են ընդունել «Ոստիկանությունում ծառայության մասին» օրենքում նվերների եւ անհամատեղելիության խնդիրների վերաբերյալ անհամապատասխանությունների առկայությունը՝ ի տարբերություն ՀԾՄ օրենքի. սա ընդգծվել է սույն զեկույցի՝ իրավապահ մարմինների աշխատակիցների (ԻՄԱ) վերաբերյալ բաժնում):
131.Ինչ վերաբերում է ԲՊԱ-ներին, վերադաս չունեցող ԲՊԱ-ները պետք է հայցեն ԿԿՀ-ի խորհրդատվությունը: Խորհրդականները պետք է դիմեն իրենց վերադասներին (Վարչապետ, Փոխվարչապետ, նախարարներ եւ նախարարների տեղակալներ) խորհրդատվություն ստանալու համար: ԳԳԹ-ն համարում է, որ նախընտրելի է, որ նրանք խորհրդատվության համար դիմեն ԿԿՀ-ին (շահերի բախման անհրաժեշտ փորձառություն ունեցող մարմին), եւ սա պետք է հստակ ամրագրված լինի օրենսդրությամբ:
132.ԳԳԹ-ն նաեւ նշել է, որ ԲՊԱ-ների համար առանձին շահերի բախման կառավարման ուղեցույցներ չեն մշակվել: Իշխանությունները նշել են, որ 2022 թվականին ԿԿՀ-ն հաստատել է հանրային ծառայողների վարքագծի տիպային կանոնները, իսկ 2023 թվականին մշակել է այս կանոնները մեկնաբանելու համար ձեռնարկ-ուղեցույց: Ավելին, շահերի բախման մասին կանոնները նաեւ նախատեսվել են Պետական պաշտոններ զբաղեցնող անձանց վարքագծի կանոնագրքում, որը Հայաստան կատարած աշխատանքային այցի ժամանակ գտնվում էր մշակման փուլում (տե՛ս 66-րդ պարբերությունը): ԿԿՀ-ի կարծիքով՝ 2024 թվականին Կանոնագրքի ընդունումից հետո կընդունվեն կանոնների մեկնաբանման ուղեցույցներ/ձեռնարկ:
133.ԳԳԹ-ի համոզմամբ խիստ կարեւոր են շահերի բախումից խուսափելու եւ այն կանխելու անհրաժեշտության մասին ԲՊԱ-ների իրազեկվածության մակարդակը բարձրացնելը եւ կանոնների մեկնաբանման մանրամասն ուղեցույցների/ձեռնարկի մշակումը: Ավելի վաղ առաջարկված (նախնական եւ կանոնավոր) ուսուցումը (տե՛ս 66-րդ պարբերությունը) պետք է մասնավորապես ներառի շահերի բախումը հայտնաբերելու եւ կանխելու եղանակի մասին բաղադրիչ: ԳՐԵԿՈ–ն առաջարկում է, որ (i) բարձրաստիճան պաշտոնատար անձանց, այդ թվում՝ խորհրդականներին խորհրդատվություն տրամադրելու և շահերի բախման վերաբերյալ որոշումներ կայացնելու իրավասություն վերապահվի Կոռուպցիայի կանխարգելման հանձնաժողովին, ii) բարձրացնել նման իրավիճակների գործնական կառավարման վերաբերյալ իրազեկվածության մակարդակը, մասնավորապես՝ բարձրաստիճան պաշտոնատար անձանց շահերի բախման կառավարման մանրամասն ուղեցույցներ (ձեռնարկ) մշակելու եւ շահերի բախման իրավիճակների ու ձեռնարկված միջոցառումների վերաբերյալ վիճակագրական տվյալներ հավաքելու միջոցով:
Այս առաջարկությունը պահանջում է Կոռուպցիայի կանխարգելման հանձնաժողովի ֆինանսական եւ կադրային ռեսուրսների ամրապնդում, ինչպես առաջարկվում է սույն զեկույցի հաջորդ բաժիններում (171-րդ պարբերություն):
134.Վերջապես, ԳԳԹ-ն բազմիցս լսել է կիրառելի կանոնների կատարման եւ կատարման նկատմամբ վերահսկողության մասին քննադատական կարծիքներ՝ տեղում (տե՛ս նաեւ սույն զեկույցի «Պատասխանատվություն» բաժնի նշումները):
Որոշակի գործունեությամբ զբաղվելու արգելքը կամ սահմանափակումը
Անհամատեղելիության դեպքերը, ոչ ծառայողական գործունեությունը եւ ֆինանսական շահերը
135.ԲՊԱ-ները չեն կարող զբաղեցնել իրենց կարգավիճակով չպայմանավորված որեւէ պաշտոն պետական կամ տեղական ինքնակառավարման այլ մարմիններում, որեւէ պաշտոն՝ առեւտրային կազմակերպություններում, զբաղվել ձեռնարկատիրական գործունեությամբ կամ կատարել վճարովի այլ աշխատանք՝ բացի գիտական, կրթական եւ ստեղծագործական աշխատանքից: Հայաստանի Հանրապետության նախագահը չի կարող զբաղեցնել ցանկացած այլ պաշտոն, զբաղվել ձեռնարկատիրական գործունեությամբ կամ կատարել այլ վճարովի աշխատանք:
136.Առեւտրային կազմակերպությունում պաշտոն զբաղեցնելը (բացառությամբ Հայաստանի Հանրապետության մասնակցությամբ միջազգային պայմանագրերի հիման վրա ստեղծված կազմակերպությունների) նշանակում է՝ 1) առեւտրային կազմակերպության ղեկավար մարմնի մաս կազմելը, 2) առեւտրային կազմակերպությունում այլ պաշտոն զբաղեցնելը, 3) առեւտրային կազմակերպության գույքի հավատարմագրային կառավարիչ լինելը, 4) սույն մասի 1-3-րդ կետերում սահմանված դեպքերից բացի՝ առեւտրային կազմակերպության ներկայացուցչական, կարգադրիչ կամ կառավարման գործառույթների իրականացմանն այլ կերպ ներգրավված լինելը: Առեւտրային կազմակերպության կանոնադրական կապիտալում մասնակցություն ունեցող հանրային ծառայողները եւ հանրային պաշտոն զբաղեցնող անձինք (ունեն բաժնետոմսեր՝ բացառությամբ տեղական կամ օտարերկրյա ֆոնդային բորսայում նույն ընկերության կանոնադրական կապիտալում առավելագույնը մեկ տոկոս մասնակցության շրջանակներում շրջանառվող բաժնետոմսերի, բաժնեմաս, փայաբաժին) պարտավոր են պաշտոնում նշանակվելուց (ընտրվելուց) հետո մեկ ամսվա ընթացքում այն օրենքով սահմանված կարգով հանձնել հավատարմագրային կառավարման:
137.Ձեռնարկատիրական գործունեությունը ներառում է՝ 1) Հայաստանի Հանրապետության քաղաքացիական օրենսգրքի 2-րդ հոդվածով նախատեսված գործունեությունն իրականացնելը, 2) անհատ ձեռնարկատեր լինելը, 3) առեւտրային կազմակերպության մասնակից, փայատեր, բաժնետեր լինելը, բացառությամբ այն դեպքի, երբ առեւտրային կազմակերպության բաժնեմասը կամ փայն ամբողջությամբ հանձնվել է հավատարմագրային կառավարման կամ չի գերազանցում բանկի կողմից թողարկված կանոնադրական հիմնադրամի 0,0001%-ը (ՀԾՄ օրենք, հոդված 31, կետ 7):
138.Վերոնշյալ բացառությունների դեպքում (գիտական, կրթական եւ ստեղծագործական աշխատանք) ԲՊԱ-ները պետք է նախքան իրենց գործունեությունն սկսելը տեղեկացնեն վարչապետին (իրենց վերադասին) (խորհրդատուների դեպքում): Բոլոր մյուս անհամատեղելի գործունեության տեսակների դեպքում նրանք պետք է հրաժարական տան պաշտոնում նշանակվելուց հետո՝ մեկ ամսվա ընթացքում: Անհամատեղելիության պահանջի խախտումը լիազորությունների դադարեցման կամ պաշտոնից ազատման հիմք է (ՀԾՄ օրենք, հոդված 31):
139.2023 թվականի հունվարին հիմնվելով «Հետք» նորությունների կայքի հրապարակման վրա՝ ԿԿՀ-ն ուսումնասիրություն է իրականացրել Ներքին գործերի նախարարության փրկարար ծառայության պետի, Ներքին գործերի նախարարի տեղակալի կողմից անհամատեղելիության պահանջների պահպանման վերաբերյալ: Վերջինս 2021 թվականի տարեկան հայտարարագրում չէր հայտարարագրել առեւտրային կազմակերպությունում իր բաժնեմասը: Համապատասխան հարցումների արդյունքում ԿԿՀ-ն հայտնաբերել է, որ 2017թվականին ընկերության բաժնեմասը հանձնվել է հավատարմագրային կառավարման: Անհամատեղելիության պահանջի խախտման հիմքով վարույթ չի հարուցվել: Միեւնույն ժամանակ վերջինիս նկատմամբ հարուցվել է վարչական վարույթ՝ հայտարարագրում ոչ ամբողջական տվյալներ ներկայացնելու հիմքով: Հանձնաժողովի որոշումը հասանելի է հետեւյալ հղմամբ՝ http://cpcarmenia.am/files/legislation/1035.pdf.
140.ԿԿՀ-ն մինչ օրս քննել է անհամատեղելիության պահանջների վերաբերյալ շուրջ 90 դիմում եւ լրատվամիջոցների հրապարակումներ, որոնցից միայն 6-7-ն են առնչվում ԲՊԱ-ներին: Դրանց քննության արդյունքում անհամատեղելիության կանոնների խախտման փաստով վարույթ հարուցելու համար հիմքեր չեն հայտնաբերվել: Լրատվամիջոցների հրապարակումներից 4-ը նախարարի տեղակալների վերաբերյալ է, մեկը կապված է խորհրդատուի պաշտոն զբաղեցնող անձի հետ: Այս հրապարակումները կապված են առեւտրային կազմակերպություններում բաժնեմասի չհայտարարագրման եւ (կամ) իրենց տարեկան հայտարարագրերում հավատարմագրային կառավարման մասին տեղեկատվությունը չբացահայտելու հետ: Այնուամենայնիվ, մանրակրկիտ ուսումնասիրությունից հետո չի հայտնաբերվել որեւէ հիմք՝ անհամատեղելիության պահանջի խախտման համար վարույթ հարուցելու համար: Երկու այլ գործեր ընթացքի մեջ են: Բացի այդ, ԿԿՀ-ն բազմաթիվ դիմումներ է ստացել նախարարի պաշտոն զբաղեցնող անձանցից, որոնք ցանկացել են պարզաբանում ստանալ անհամատեղելիության կանոնների վերաբերյալ, որոնց վերաբերյալ ԿԿՀ-ն համապատասխան պարզաբանումներ է ներկայացրել:
Պետական մարմինների հետ կնքվող պայմանագրերը
140.Պետական մարմինների եւ ԲՊԱ-ների միջեւ պայմանագրերի կնքման կոնկրետ արգելք կամ սահմանափակում առկա չէ, եւ այս դեպքում գործում է «Գնումների մասին» օրենքը: Ավելին, ԲՊԱ-ները պետական մարմինների հետ պայմանագրեր կնքելիս պարտավոր են կատարել բացահայտման հետ կապված պահանջները: Այս կապակցությամբ, եթե հինգ միլիոն ՀՀ դրամը կամ դրան համարժեք արտարժույթը (11 750 եվրոն) գերազանցող պայմանագրերը կնքվել են պետական մարմինների հետ ԲՊԱ-ի, նրա ընտանիքի անդամների, ինչպես նաեւ այն կազմակերպությունների կողմից, որոնցում ԲՊԱ-ն ունի մասնակցություն, համապատասխան ֆինանսական հայտարարագրերում պետք է ներկայացվեն պայմանագրի տեսակը, կողմերը, նրանց հասցեները, տվյալներ պայմանագրի կնքման գործընթացի մասին, պայմանագրի կնքման ամսաթիվը (օրը, ամիսը, տարին), գործողության ժամկետը եւ գինը (արժեքը) (ՀԾՄ օրենք, Հոդված 42, կետ 6):
141.ՀԾՄ օրենքում սահմանվել է, որ հանրային պաշտոն զբաղեցնող անձը եւ հանրային ծառայողը չեն կարող գույքային գործարքներ կնքել իրենց հետ մերձավոր ազգակցությամբ կամ խնամիությամբ կապված անձանց հետ՝ բացառությամբ Հայաստանի Հանրապետության օրենսդրությամբ նախատեսված դեպքերի (ՀԾՄ օրենք, հոդված 32, կետ 2): Այնուամենայնիվ, այս սահմանափակումը կիրառելու ընթացակարգերը մշակված չեն:
142.Ավելին, ՀԾՄ օրենքով չի սահմանվում համապարփակ իրավական դաշտ՝ գնումների գործընթացի բոլոր փուլերում ներգրավված բոլոր դերակատարների շահերի բախումները կանխարգելելու եւ կարգավորելու համար: Սա սահմանափակում է առաջարկների գնահատման եւ բողոքների քննման գործընթացներում ներգրավված անձանց կողմից շահերի բախման իրավիճակները (ՀԾՄ օրենք, հոդվածներ 33-րդ եւ 49-րդ): Սրա հետ կապված՝ ԲՊԱ-ները չեն ստորագրում գնահատման գործընթացի պայմանագրերը: Այս գործառույթը հիմնականում վերապահված է տվյալ պետական մարմնի գլխավոր քարտուղարին, որը փաստացի աշխատում է բարձրաստիճան պաշտոնատար անձանց վերահսկողության ներքո: Այնուամենայնիվ, ԲՊԱ-ներն ունեն քաղաքական ազդեցություն, եւ նույնիսկ կարող են գնման գործընթացում արտոնյալ հասանելիություն ունենալ որոշակի տեղեկատվության:
143.ԳԳԹ-ն կոչ է անում իշխանություններին այս առումով ավելի լայն մտածել պետական գնման գործընթացներում առկա շահերի բախման, արտոնյալ վերաբերմունքի եւ կանխակալ վերաբերմունքի (ֆավորիտիզմի) առաջացման ռիսկերն առավել արդյունավետորեն կանխելու համար: Այս առումով ԳԳԹ-ն անդրադառնում է մի շարք այլ անդամ պետությունների գործելակերպին, որոնք սահմանափակումներ են մտցրել այն անձանց համար, որոնց վստահվել են բարձրաստիճան պաշտոնատար անձանց գործառույթները՝ նրանց այն գնման ընթացակարգերից բացառելու համար, որոնք կարող են առաջացնել ռեալ, հնարավոր կամ ակնհայտ շահերի բախում ակտիվների, պասիվների տնօրինման, ընտանեկան հարաբերությունների եւ այլ հանգամանքների պատճառով, մասնավորապես՝ այն պետական պայմանագրերի ձեռքբերման համար սակարկություններ անցկացնելիս, որոնց նկատմամբ այդ պաշտոն զբաղեցնող անձը կատարում է անմիջական վերահսկողության կամ համակարգման գործառույթներ:
Նվերները
144.Առկա է հանրային պաշտոն զբաղեցնող անձանց և հանրային ծառայողների, այդ թվում՝ ԲՊԱ-ների համար նվերների ընդհանուր արգելք: Ուստի ցանկացած նվեր, որը վերաբերում է հանրային պաշտոն զբաղեցնող անձանց ծառայողական պարտականություններին, անկախ դրա արժեքից, չպետք է ընդունվի: «Նվեր» հասկացությունը ենթադրում է ցանկացած գույքային առավելություն, այդ թվում՝ ներված պահանջ, անհատույց կամ ակնհայտ անհամարժեք ցածր գնով պահանջի զիջում, անհատույց հանձնված գույք կամ ակնհայտ անհամարժեք ցածր գնով վաճառված գույք, անհատույց կամ անհամարժեք ցածր գնով մատուցված ծառայություն կամ կատարված աշխատանք, ինչպես նաեւ արտոնյալ փոխառություն, դրամական միջոցներ (կանխիկ, ոչ կանխիկ կամ արտահայտված ցանկացած այլ ձեւով), կրիպտոարժույթ, ուրիշի գույքի անհատույց օգտագործում եւ այլ գործողություններ, որոնց հետեւանքով անձն ստանում է օգուտ կամ առավելություն, եւ որը տրվում է անձի (այդ թվում՝ փոխկապակցված անձի)՝ պաշտոն զբաղեցնելու հանգամանքով պայմանավորված։
145.Թույլատրելի համարվող նվերներն են՝ 1) պետական կամ պաշտոնական այցերի կամ միջոցառումների, ինչպես նաեւ աշխատանքային այցերի եւ գործուղումների ժամանակ տրվող նվերները կամ կազմակերպվող հյուրասիրությունը, 2) ծառայողական օգտագործման նպատակով անվճար տրամադրվող նյութերը, 3) կրթաթոշակը, դրամաշնորհը կամ նպաստը՝ տրված հրապարակային մրցույթի արդյունքով՝ մյուս դիմորդների նկատմամբ կիրառված նույն պայմաններով եւ նույն չափանիշներով կամ թափանցիկ այլ գործընթացի հետեւանքով, 4) օտարերկրյա պետությունների կամ միջազգային կազմակերպությունների կողմից տրվող արարողակարգային նվերները կամ այլ անձանց կողմից հրապարակային միջոցառումների ժամանակ տրվող նվերները։
146.Եթե հանրային պաշտոն զբաղեցնող անձի կամ հանրային ծառայողի կողմից ստացված նվերի արժեքը գերազանցում է 60 000 Հայաստանի Հանրապետության դրամը (145 եվրո), այն համարվում է պետական կամ համայնքային սեփականություն եւ հաշվառվում է որպես այդպիսին (բացառությամբ սովորաբար կազմակերպվող ընդունելությունների, որոնք նախատեսված են սույն հոդվածի 1-ին կետով): Հանրային պաշտոն զբաղեցնող անձինք եւ հանրային ծառայողները պարտավոր են այն հանձնել պետությանը կամ համայնքին («Հանրային ծառայության մասին» օրենք, հոդված 29): ԳԳԹ-ն նկատել է, որ օրենքում որեւէ հիշատակում չկա ոչ դրամական նվերների մասին, օրինակ՝ ծառայությունների, որոնք չեն կարող հանձնվել պետությանը կամ համայնքին:
147.Թույլատրելի համարվող նվերները պետք է հաշվառվեն. նվերների ռեեստրը դեռ չի ստեղծվել (թեեւ իշխանություններն ակնկալում են, որ այն կստեղծվի 2024 թվականին): Թույլատրելի համարվող նվերները, որոնց արժեքը չի գերազանցում 40 000 Հայաստանի Հանրապետության դրամը (95 եվրոն), չպետք է հաշվառվեն, բացառությամբ վեց ամսվա ընթացքում նույն աղբյուրից պարբերաբար (հինգ կամ ավելի անգամ) ստացված նվերների: Օտարերկրյա պետությունների եւ միջազգային կազմակերպությունների կողմից տրվող արարողակարգային նվերները կամ այլ անձանց կողմից հրապարակային միջոցառումների ժամանակ տրվող նվերները չպետք է հաշվառվեն:
148.Եթե հանրային պաշտոն զբաղեցնող անձի կամ հանրային ծառայողի կողմից ստացված նվերը ողջամտորեն կարող է ընկալվել որպես նրա ծառայողական պարտականությունների հետ կապված, հանրային ծառայողը (օրինակ՝ ոստիկանության ծառայողները) պետք է անմիջապես, սակայն ոչ ուշ, քան հինգ օրվա ընթացքում, դիմի համապատասխան մարմնի բարեվարքության հարցերով աշխատակցին, իսկ հանրային պաշտոն զբաղեցնող անձը (ԲՊԱ-ները)՝ ԿԿՀ՝ 15 օրվա ընթացքում իրավիճակի հանգուցալուծմանն ուղղված գործողությունների վերաբերյալ խորհրդատվական կարծիք ստանալու համար: Եթե նվերը, ԿԿՀ-ի բարեվարքության հարցերով աշխատակցի խորհրդատվական կարծիքի համաձայն, համարվում է անթույլատրելի, հանրային պաշտոն զբաղեցնող անձը կամ հանրային ծառայողը խորհրդատվական կարծիքն ստանալուց հետո 10-օրյա ժամկետում պետք է վերադարձնի նվերը կամ վճարի համարժեք փոխհատուցում: Եթե սահմանված ժամկետում նվերը վերադարձնելը կամ դրա համար համարժեք փոխհատուցում վճարելն անհնար է, նվերը պետք է հանձնվի պետությանը կամ համայնքին:
149.Վերը նկարագրված՝ նվերների արգելքը եւ համապատասխան հաշվետվությունների ներկայացման պահանջները տարածվում են նաեւ փոխկապակցված անձանց վրա: Փոխկապակցված անձինք են պաշտոն զբաղեցնող անձի ամուսինը, նրա կամ նրա ամուսնու զավակները (այդ թվում՝ որդեգրված), ծնողները (այդ թվում՝ որդեգրողը), քույրերը, եղբայրները:
150.Նվերների հետ կապված մի շարք խախտումների համար սահմանվել է վարչական պատասխանատվություն (Վարչական իրավախախտումների վերաբերյալ օրենսգիրք, հոդված 1661. հասանելի պատժամիջոցներն են տուգանքը եւ բռնագրավումը (եթե բռնագրավումը հնարավոր չէ, օրենքով նախատեսվում է տուգանքի նշանակում, որի գումարը պետք է որոշվի՝ հաշվի առնելով դրա արժեքը՝ նվերն ընդունելիս)):
151.Ինչպես ԳՐԵԿՈ-ն արդեն ընդունել է Հայաստանի մասին իր Համապատասխանության վերաբերյալ երկրորդ միջանկյալ զեկույցում, նվերների վերաբերյալ ներկայացվել են բավարար չափով թարմացված տեղեկություններ: Նվերների սահմանումն ընդլայնվել է եւ ներառում է բնաիրային նպաստները եւ փոխկապակցված անձանց տրամադրվող նպաստները, ընդունելի նվերների շեմը նվազեցվել է, առկա է զեկուցելու (այդ թվում՝ թույլատրելի նվերների մասին) եւ որոշակի շեմը գերազանցող նվերները 200 000 Հայաստանի Հանրապետության դրամ = 480 եվրո) ֆինանսական հայտարարագրերում ներառելու պարտավորություն, եւ սահմանվել է վարչական պատասխանատվություն՝ նվերների ընդունման կանոնները խախտելու համար: Նշված զեկույցում ԳՐԵԿՈ-ն եզրակացրել է, որ միակ չլուծված հարցը նվերների ռեեստրի արդյունավետ ստեղծումն ու վարումն է, ուստի այս հարցի շուրջ դեռեւս մոնիթորինգ է իրականացվում Հայաստանի վերաբերյալ գնահատման չորրորդ փուլի զեկույցի եւ դրա համապատասխանության համապատասխան ընթացակարգի շրջանակներում:
152.ԳԳԹ-ն տեղեկացվել է այն մասին, որ իշխանությունները մտադիր են կատարելագործել նվերների մասին կանոնները, այդ թվում՝ «թույլատրելի նվերներ» եւ «ծառայողական պարտականությունների իրականացման հետ կապված նվերների ստացում» հասկացությունների հետագա մշակման միջոցով: Մինչ իշխանությունները շարունակում են ջանքեր գործադրել այս ուղղությամբ, ԳԳԹ-ն խորհուրդ է տալիս վերանայել եւ հստակեցնել կիրառվող շեմերը (անհրաժեշտ է 95 եվրոյի շեմը դիտարկել Հայաստանում միջին ամսական համախառն աշխատավարձի համատեքստում, որը ներկայումս կազմում է ամսական 500 եվրո): ԳԳԹ-ն համարում է, որ օգտակար կլիներ ԲՊԱ-ներին նվերների վերաբերյալ լրացուցիչ ցուցումներ տալ՝ հաշվի առնելով այն փաստը, որ արգելված նվերների եւ թույլատրելի համարվող նվերների միջեւ օրենքով սահմանված սահմանը գործնականում գծելը հաճախ հեշտ չէ: Այս առումով ԳԳԹ-ն անդրադառնում է 66-րդ պարբերության մեջ սահմանված առաջարկությանը:
Պետական միջոցների ոչ պատշաճ օգտագործումը
153.Հանրային պաշտոն զբաղեցնող անձանց եւ հանրային ծառայողներին, այդ թվում՝ ԲՊԱ-ներին, արգելվում է ոչ ծառայողական նպատակներով նյութատեխնիկական, ֆինանսական եւ տեղեկատվական միջոցները, այլ պետական եւ (կամ) համայնքային գույք եւ ծառայողական տեղեկատվությունն օգտագործելը: ԲՊԱ-ների նկատմամբ կիրառվում են Քրեական օրենսգրքի (այսուհետ՝ ՔՕ)՝ տնտեսական հանցագործություններին, ինչպես օրինակ՝ գողությանը, խարդախությանը եւ յուրացմանը վերաբերող ընդհանուր դրույթները:
154.Բացի այդ, հանրային պաշտոն զբաղեցնող անձանց եւ հանրային ծառայողների կողմից ծառայողական նպատակներով նյութատեխնիկական, ֆինանսական եւ տեղեկատվական միջոցները, այլ պետական եւ (կամ) համայնքային գույք եւ ծառայողական տեղեկատվությունն օգտագործելն արգելվում է նաեւ ՀԾՄ օրենքի 32-րդ հոդվածով: Այնուամենայնիվ, վերոնշյալ դրույթի խախտման դեպքում վարչական պատասխանատվություն սահմանված չէ, այդ թվում՝ պետական միջոցների վերականգնման հնարավորությունների մասով: Սա պետք է հաշվի առնել ԲՊԱ-ների նկատմամբ հաշվետվողականության մեխանիզմներն ամրապնդելիս, ինչպես առաջարկվում է 181-րդ պարբերության մեջ:
Գաղտնի տեղեկությունների ոչ պատշաճ օգտագործումը
155.Հանրային պաշտոն զբաղեցնող անձանց եւ հանրային ծառայողների, այդ թվում՝ ԲՊԱ-ների կողմից ծառայողական տեղեկությունների՝ ոչ ծառայողական նպատակներով օգտագործումը արգելված է։ Քրեական օրենսգրքի՝ պետական գաղտնիքի հրապարկման մասին (Քրեական օրենսգրքի 427-430-րդ հոդվածներ), ինչպես նաեւ ներքին տեղեկությունների անբարեխիղճ օգտագործման (Քրեական օրենսգրքի 268-րդ հոդված) մասին ընդհանուր դրույթները վերաբերում են ԲՊԱ-ներին։
«Պտտվող դռների» համակարգը
156.Հանրային պաշտոն զբաղեցնող անձանց, այդ թվում՝ ԲՊԱ-ներին, արգելվում է աշխատանքի անցնել այն գործատուի մոտ կամ դառնալ այն կազմակերպության անդամ, որի նկատմամբ նա անմիջական հսկողություն է իրականացրել իր պաշտոնավարման վերջին մեկ տարվա ընթացքում, եթե պաշտոնից ազատվելուց հետո չի լրացել մեկ տարին։ Պաշտոնից ազատվելու դեպքում չի գործում նախնական համաձայնություն ձեռք բերելու եւ (կամ) նախատեսված կամ ընթացիկ գործունեության մասին զեկուցելու որեւէ ընթացակարգ։ Այս առումով գործում է շահերի բախման հայտարարագրին առնչվող՝ 125-126-րդ պարբերություններում ներկայացված ընթացակարգը, որի շրջանակներում ԲՊԱ անձինք դիմում են ԿԿՀ՝ եզրակացություն ընդունելու նպատակով, եւ ապահովում են թե՛ ԿԿՀ-ի եզրակացության եւ թե՛ դրանից հետո իրականացված գործողության/անգործության մասին նրանց ներկայացրած պարզաբանումների հրապարակումը։
157.Ծառայությունը դադարեցնելուց հետո աշխատանքային գործունեության վերաբերյալ դրույթները ԳԳԹ-ն համարում է թույլ։ ԲՊԱ-ների համար սահմանված է անցումային ժամանակահատված՝ մեկ տարի ժամկետով, երբ աշխատանքային գործունեությունը կապված է այն ոլորտի հետ, որտեղ ԲՊԱ-ները իրականացրել են անմիջական հսկողություն պաշտոնավարման վերջին մեկ տարվա ընթացքում։ Այս արգելքը կարող է ժամանակային առումով չափազանց սահմանափակ լինել (ԳՐԵԿՈ-ի անդամ պետություններում, որպես կանոն, առավել տարածված է երկու տարի ժամկետը)։
158.Ինչ վերաբերում է մասնավորապես ծառայությունը դադարեցնելուց հետո աշխատանքային գործունեության սահմանափակման գործողության շրջանակին, ԳԳԹ-ն ուսումնասիրել է կոնկրետ օրինակներ՝ դրա գործնական հետեւանքները հասկանալու համար։ Օրինակ՝ Հայաստանում Ֆինանսների նախարարը (ՖՆ) կարող է անմիջապես զբաղեցնել գործադիր տնօրենի պաշտոն բանկում, ապահովագրական կամ ներդրումային ընկերությունում, քանի որ վերջիններս գտնվում են Կենտրոնական բանկի, այլ ոչ թե Ֆինանսների նախարարության ենթակայության ներքո։ Ի տարբերություն վերոնշյալի՝ նա չի կարող անմիջապես աշխատանքի անցնել աուդիտորական ընկերությունում, քանի որ այդպիսի ընկերությունն ուղղակիորեն գտնվում է ՖՆ-ի ենթակայության ներքո։ Այս համատեքստում ԳԳԹ-ն համարում է, որ որպես հիշյալ նախարարության ղեկավար ձեռք բերված ներքին տեղեկությունները, որոնք, օրինակ, վերաբերում են հարկաբյուջետային քաղաքականության մշակմանը, կարող են խիստ կարեւոր լինել ընդհանուր առմամբ ֆինանսական ոլորտի եւ այլ ոլորտների համար եւս։
159.ԲՊԱ-ների համար սահմանված՝ պետական հատվածից դուրս նոր պաշտոններ զբաղեցնելու սահմանափակման գործողության շրջանակը պետք է ընդլայնել՝ ներառելով հարակից ոլորտները եւ ոչ միայն այն ոլորտները, որտեղ նախկին նախարարը/ԲՊԱ-ն իրականացրել է անմիջական հսկողություն։ Ներկայիս նեղ սահմանափակումը կարող է դառնալ շահերի բախման պատճառ, որը անհրաժեշտ է վերացնել։ Պետք է հաշվի առնել այն դեպքերը, երբ i) քաղաքական պաշտոն զբաղեցնելիս ԲՊԱ-ների պարտավորությունների, պարտականությունների նախկին շրջանակի կամ ԲՊԱ-ների պաշտոնավարման ընթացքում նախարարությունում դիտարկվող կոնկրետ հարցերի եւ այն կազմակերպության շահերի միջեւ առկա է հստակ կապ, որի հետ առնչակցվում է քաղաքական գործիչը, կամ որը հիմնադրում է նա. կամ ii) ԲՊԱ-ների նախկին պարտավորություններով եւ պարտականություններով պայմանավորված՝ հատուկ առավելություններ են շնորհվում կամ կարող են շնորհվել այն կազմակերպությանը, որի հետ առնչակցվում է քաղաքական գործիչը, կամ որը հիմնադրում է նա. կամ iii) անցումը կարող է այլապես հանգեցնել ընդհանուր առմամբ Կառավարության կողմից տրամադրվող ծառայությունների նկատմամբ վստահության անկման։ Սահմանափակումների շրջանակում պետք է նաեւ ներառել ձեռնարկատիրական գործունեության ստեղծումը, ինչպես նաեւ լոբբինգի հարցը։
160.Հետեւաբար ԳԳԹ-ն համարում է, որ ծառայությունը դադարեցնելուց հետո աշխատանքային գործունեության գործող սահմանափակումը սահմանափակ է թե՛ ժամանակի եւ թե՛ գործողության շրջանակի առումով։ Ավելին, պաշտոնից ազատվելու դեպքում չի գործում նախնական համաձայնություն ձեռք բերելու եւ (կամ) նախատեսված կամ ընթացիկ գործունեության մասին զեկուցելու որեւէ ընթացակարգ։ Առկա չէ նաեւ որեւէ մոնիթորինգի մեխանիզմ։ Սա համակարգի վճռորոշ թույլ կողմն է՝ առավել եւս հաշվի առնելով Հայաստանում քաղաքական եւ տնտեսական շահերի չափազանց մեծ համընկնումը։ ԳՐԵԿՈ–ն առաջարկում է i) ծառայությունը դադարեցնելուց հետո աշխատանքային գործունեության սահմանափակումները ընդլայնել ժամանակի եւ գործողության շրջանակի առումով՝ բարձրաստիճան պաշտոնատար անձանց համար. եւ ii) ստեղծել այս կանոնների մասով արդյունավետ զեկուցման, մոնիթորինգի եւ կատարման ապահովման մեխանիզմներ։
Գույքի, եկամուտների, պարտավորությունների եւ շահերի հայտարարագրումը
161.ՀԾՄ օրենքի 34-րդ հոդվածով պահանջվում է, որ ԲՊԱ-ներն իրենց գույքի (այդ թվում՝ նրանց սեփականությունը չհանդիսացող, սակայն նրանց կողմից փաստացի տնօրինվող գույքի), եկամուտների, շահերի եւ ծախսերի մասին հայտարարագիր ներկայացնեն ԿԿՀ պաշտոնեական պարտականությունները ստանձնելու կամ պաշտոնեական պարտականությունները դադարեցնելու օրվանից 30 օրվա ընթացքում եւ տարեկան կտրվածքով։ Ավելին, կարող է նաեւ կիրառվել այսպես կոչված իրավիճակային հայտարարագիր ներկայացնելու պահանջը։ Իրավիճակային հայտարարագիր կարող է պահանջվել հայտարարատուի հետ կապված անձից (մերձավոր ազգական) կամ խնամիությամբ կապված անձանցից, հայտարարագրված կամ հայտարարագրման ենթակա կողմ հանդիսացող յուրաքանչյուր անձից կամ այն անձից, որին սեփականության իրավունքով կարող է պատկանել հայտարարատուի կողմից փաստացի տիրապետվող կամ օգտագործվող անշարժ գույքը, տրանսպորտային միջոցը կամ թանկարժեք գույքը։ Իրավիճակային հայտարարագրերը պետք է ԿԿՀ ներկայացվեն պաշտոնեական պարտականությունների դադարեցումից հետո երկու տարվա ընթացքում, եթե ԿԿՀ-ն պահանջում է դա անձի գույքային դրության էական փոփոխության (գույքի ավելացում, պարտավորությունների նվազում կամ ծախս) կասկածի դեպքում։
162.Գույքի հայտարարագիրը ներառում է՝ 1) անշարժ գույքը՝ շենքեր, հողամաս, ընդերք, անտառ, հողին ամրակայված այլ գույք. 2) տրանսպորտի միջոցը. 3) բաժնեմասային արժեթղթերը, այլ ներդրում հավաստող փաստաթղթերը (բաժնեմաս, բաժնետոմս, փայաբաժին), ինչպես նաեւ պարտքային արժեթղթերը (պարտատոմսը, չեկը, մուրհակը եւ Հայաստանի Հանրապետության օրենքներով արժեթղթերի շարքին դասված այլ փաստաթղթեր՝ բացառությամբ բանկային վկայագրի). 4) հանձնված եւ վերադարձված փոխառությունը. 5) բանկային ավանդը. 6) 1-5-րդ կետերում չնշված՝ 4 000 000 ՀՀ դրամ (9 650 եվրո) կամ ավելի արժողությամբ ցանկացած գույք. 7) դրամական միջոցները (այդ թվում՝ բանկային հաշիվներում առկա մնացորդը)։ Հայտարարագիրը նաեւ ներառում է հայտարարատուի կողմից փաստացի տիրապետվող գույքը, ինչպես նաեւ երրորդ անձի օրինական/ֆորմալ սեփականությունը հանդիսացող, սակայն հայտարարատուի անունից, օգտին կամ հաշվին ձեռք բերված գույքը, կամ այն գույքը, որից փաստացի օգուտ է ստանում հայտարարատուն, կամ որը տնօրինում է նա։ Հայտարարատուի օրինական սեփականությունը չհանդիսացող, սակայն նրա կողմից փաստացի տիրապետվող գույք կարող են համարվել հաշվետու ժամանակահատվածում 90 օր կամ ավելի տեւողությամբ նրա կողմից փաստացի տիրապետվող կամ օգտագործվող անշարժ գույքը, տրանսպորտի միջոցը, թանկարժեք գույքը (անկախ պետական գրանցումից)։
163.Եկամուտների հայտարարագիրը ներառում է աշխատանքի վարձատրությունը կամ դրան հավասարեցված այլ վճարումներ, գրականության, արվեստի կամ գիտական աշխատանքի օգտագործման կամ օգտվելու իրավունքի համար ցանկացած հեղինակային իրավունքից, ցանկացած արտոնագրից, ապրանքային նշանից, նախագծից կամ մոդելից, պլանից, գաղտնի բանաձեւից կամ գործընթացից, էլեկտրոնային հաշվողական մեքենաների եւ տվյալների բազայի համար ծրագրերի կամ արդյունաբերական, առեւտրային, գիտական սարքավորումներ օգտագործելու կամ օգտվելու համար իրավունքի կամ արդյունաբերական, տեխնիկական, կազմակերպական, առեւտրային, գիտական փորձի վերաբերյալ տեղեկություն տրամադրելու համար ստացվող հատուցումը (ռոյալթի) եւ հեղինակային վարձատրությունը, ստացված փոխառությունները, ստացված վարկերը (այդ թվում՝ հիփոթեքային վարկը), տրված փոխառությունների կամ բանկային ավանդների դիմաց ստացված տոկոսը եւ այլ հատուցում, շահաբաժինները, խաղատներում կամ շահումներով խաղերում ստացված եկամուտները (շահումները), մրցույթների կամ մրցությունների, ինչպես նաեւ վիճակախաղերի իրային կամ դրամական շահումները (մրցանակները), նվիրատվության կամ օգնության կարգով ստացված գույքը, դրամական միջոցները (բացառությամբ աշխատանքի, ծառայության տեսքով ստացված), ժառանգության կարգով ստացված գույքը (նաեւ դրամական միջոցները), ապահովագրական հատուցումները, ձեռնարկատիրական գործունեությունից ստացված եկամուտը, գույքի (նաեւ հայտարարագրման ոչ ենթակա) օտարումից ստացված եկամուտը, վարձակալության դիմաց ստացված վճարը կամ այլ հատուցում, միանվագ վճարները, գույքային իրավունքներից ստացված եկամուտը, քաղաքացիաիրավական այլ պայմանագրերից ստացված եկամուտը, կենսաթոշակը, գյուղատնտեսական գործունեությունից ստացված եկամուտը, ինչպես նաեւ ստացված վարկերի եւ փոխառությունների մայր գումարի մնացորդը։
164.Շահերի հայտարարագիրը ներառում է տեղեկություններ՝ հայտարարատու պաշտոնատար անձի եւ (կամ) նրա ընտանիքի անդամների՝ առեւտրային կազմակերպություններում մասնակցության մասին, հայտարարատու պաշտոնատար անձի եւ (կամ) նրա ընտանիքի անդամների՝ առեւտրային կազմակերպությունների կառավարման, վարչական կամ վերահսկողական մարմիններում ներկայացվածության մասին, հայտարարատու պաշտոնատար անձի մասնակցությամբ առեւտրային կազմակերպություններում բաժնեմասը հավատարմագրային կառավարման հանձնելու մասին, ոչ առեւտրային կազմակերպություններում հայտարարատու պաշտոնատար անձի անդամակցության եւ դրանց կառավարման, վարչական կամ վերահսկողական մարմիններում ներկայացվածության մասին, եւ կուսակցություններին հայտարարատու պաշտոնատար անձի անդամակցության եւ դրանց կառավարման, վարչական կամ վերահսկողական մարմիններում ներկայացվածության մասին։ Բացի այդ, շահերի հայտարարագիրը պետք է ներառի տեղեկություններ՝ Հայաստանի Հանրապետության կամ համայնքների հետ հայտարարատու պաշտոնատար անձի եւ նրա ընտանիքի անդամների, ինչպես նաեւ նրանց մասնակցությամբ կազմակերպությունների կողմից կնքված պայմանագրերի մասին։
165.Ծախսերի հայտարարագիրը ներառում է հաշվետու ժամանակահատվածում կատարված ծախսերը, որոնց միանվագ արժեքը գերազանցում է երկու միլիոն Հայաստանի Հանրապետության դրամը կամ դրան համարժեք արժույթը, կամ նույն տեսակի ծախսերի հանրագումարը գերազանցում է երեք միլիոն Հայաստանի Հանրապետության դրամը կամ դրան համարժեք արժույթը։ Հայտարարագրման ենթակա են ծախսերի հետեւյալ տեսակները. հանգստի համար կատարված ճանապարհածախսը (ավիատոմս, գնացքի, ավտոբուսի, նավի տոմսեր), կեցության ծախսը, շարժական կամ անշարժ գույքի վարձակալության համար վճարվող վարձավճարը, ուսման կամ այլ դասընթացների համար վճարվող վարձավճարը, գյուղատնտեսական գործունեություն իրականացնելու հետ կապված ծախսերը, վարկի մարմանն ուղղված վճարումները, անշարժ գույքի վերանորոգման համար կատարված ծախսերը եւ ցանկացած այլ ծախս, որի միանվագ արժեքը հաշվետու ժամանակահատվածում գերազանցում է 2 000 000 Հայաստանի Հանրապետության դրամը (€4 830) կամ դրան համարժեք արտարժույթը։
166.Հայտարարատու պաշտոնատար անձի ընտանիքի անդամները հայտարարատու պաշտոնատար անձի՝ պաշտոնեական պարտականություններ ստանձնելու հայտարարագրում ներկայացնում են իրենց գույքի եւ եկամուտների վերաբերյալ տվյալներ, իսկ դադարեցնելու, ինչպես նաեւ տարեկան հայտարարագրերում՝ գույքի, եկամուտների եւ ծախսերի վերաբերյալ տվյալներ։ Հայտարարատու պաշտոնատար անձի ընտանիքի անդամներն (ընտանիքի կազմի մեջ մտնող անձինք) են նրա ամուսինը, անչափահաս զավակը (այդ թվում՝ որդեգրված), հայտարարատու պաշտոնատար անձի խնամակալության կամ հոգաբարձության տակ գտնվող անձը, հայտարարատու պաշտոնատար անձի հետ համատեղ բնակվող յուրաքանչյուր չափահաս անձ:
167.Հայտարարագրերը ԿԿՀ ներկայացվելուց հետո հինգ աշխատանքային օրվա ընթացքում վերջինս պետք է իր պաշտոնական կայքէջում հրապարակի դրանք առցանց (http://cpcarmenia.am/hy/declarations-registry) (իրավիճակային հայտարարագրերը ենթակա չեն հրապարակման)։ ԿԿՀ-ն ապահովում է հրապարկման ոչ ենթակա տվյալների պաշտպանությունը։ ԲՊԱ-ի լիազորությունների դադարման կամ դադարեցման դեպքերում հայտարարագիրը մնում է հրապարակված լիազորությունների դադարման կամ դադարեցման օրվանից հետո մեկ տարվա ընթացքում։ Մեկ տարվա ընթացքում հայտարարագրի ներկայացում չնախատեսող պաշտոն կրկին չստանձնելու դեպքում հայտարարագիրն արխիվացվում է։ Այդ ժամկետից հետո տվյալ անձի կողմից հայտարարագրի ներկայացում նախատեսող պաշտոն ստանձնելու դեպքում նրա արխիվացված հայտարարագիրը վերականգնվում եւ հրապարակվում է։
168.ԿԿՀ-ի խնդիրն է մոնիթորինգ իրականացնել հանրային պաշտոնատար անձանց ֆինանսական բացահայտման նկատմամբ։ Այն իրականացնում է այսպես կոչված հայտարարագրերի վերլուծություն, որի արդյունքում բացահայտվում են ներկայացված ֆինանսական հայտարարագրում առկա հնարավոր անհամապատասխանությունները կամ անճշտությունները։ ԿԿՀ-ի համար ապահովվում է Արդարադատության նախարարության քաղաքացիական կացության ակտերի գրանցման գործակալության, Կադաստրի կոմիտեի, Ճանապարհային ոստիկանության, Արդարադատության նախարարության իրավաբանական անձանց պետական ռեգիստրի գործակալության, «Հայաստանի կենտրոնական դեպոզիտարիա» բաժնետիրական ընկերության, Կենտրոնական բանկի, Պետական եկամուտների կոմիտեի, ապահովագրական կազմակերպությունների եւ Ոստիկանության տվյալների բազաներին հասանելիություն։ Իր ստուգիչ դերը իրականացնելիս ԿԿՀ-ն կատարում է խաչաձեւ ստուգումներ վերոնշյալ տվյալների բազաների օգտագործմամբ։ 2023 թվականի փետրվարին գործարկվել է հայտարարագրման նոր թվային համակարգ. այն ապահովում է տարբեր պետական մարմինների տվյալների բազաների փոխգործարկելիությունը եւ այդպիսով դյուրացնում է հայտարարագրերի ներկայացման եւ ստուգման գործընթացը։
169.ԿԿՀ-ն կարող է նաեւ դիմել քննչական մարմիններին (Ազգային անվտանգության ծառայություն, Հակակոռուպցիոն կոմիտե)՝ հայտարարատուի փաստացի գույքային դրությունը եւ իրական շահառուների կարգավիճակը ստուգելու համար։ ԿԿՀ-ն որպես իր վերլուծության մաս կարող է նաեւ օգտվել զանգվածային լրատվության միջոցներում հրապարակված նյութերից եւ բաց համացանցային աղբյուրների միջոցով քաղաքացիներից ստացված տեղեկություններից (օրինակ՝ պետական գնումների, գույքի գրանցամատյանի, կուսակցությունների ֆինանսավորման մասին եւ այլն)։ Եթե հայտարարագրերի վերլուծության գործընթացում հայտնաբերվում են անհամապատասխանություններ, էական փոփոխությունը (գույքի ավելացումը եւ (կամ) պարտավորությունների նվազումը) ողջամտորեն չի հիմնավորվում օրինական եկամուտներով, կամ վերջիններիս մոտ առկա է չհայտարարագրված կամ ոչ ամբողջական հայտարարագրված գույք, կամ եկամտի աղբյուրը օրինական չէ կամ արժանահավատ չէ, ապա Հանձնաժողովը իրավասու է հայտարարատուից հայցելու լրացուցիչ նյութեր կամ պարզաբանում։ Եթե դրանք ստանալուց հետո բավարար չեն առկա կասկածները փարատելու համար, ապա Հանձնաժողովը նյութերն անհապաղ, բայց ոչ ուշ, քան եռօրյա ժամկետում ուղարկում է Գլխավոր դատախազություն։ Ի վերջո, ԿԿՀ-ն լիազորված է կիրառել պատժամիջոցներ՝ հայտարարագրման պահանջներին համապատասխանությունը չապահովելու համար։
170.ԳԳԹ-ն նկատում է, որ Հայաստանն ունի ֆինանսական բացահայտման բավականին համապարփակ համակարգ։ Ավելին, վերջին տարիների ընթացքում ֆինանսական բացահայտման գործընթացի մոնիթորինգը եւ կատարումը խստացնելու ուղղությամբ ձեռնարկվել է մի քանի կարեւոր քայլ։ ԿԿՀ-ին տրվել են լիազորություններ եւ գործիքներ՝ հայտարարագրերի ստուգում իրականացնելու համար եւ վարչական պատժամիջոցներ կիրառելու (ինչպես նաեւ քրեական իրավախախտման հատկանիշներ բացահայտվելու դեպքում գործը իրավապահ մարմիններին ուղարկելու) հնարավորություն։ Ստուգման գործընթացի հիմքում ընկած է տեխնիկական համապատասխանության, տվյալների համապատասխանության ստուգումը, արտաքին տվյալների բազաների օգտագործմամբ խաչաձեւ ստուգումը, հայտարարագրված տվյալների մաթեմատիկական վերլուծությունը եւ բարձր մակարդակի ֆունկցիաների վերլուծությունը։ Համակարգի արդյունավետությունը բարձրացնելու նպատակով ներդրվում է հայտարարագրման եւ ֆինանսական հայտարարագրերի վերլուծության ավտոմատացված գործընթաց, մշակվում են ռիսկայնության գնահատման հիմքով ընտրանքային ստուգումների չափանիշները, ինչպես նաեւ դեռեւս պետք է լիարժեք գործարկվի նախազգուշացնող նշանների համակարգը։
171.Այս ոլորտում ԿԿՀ-ի նախաձեռնողականությունը ողջունելի է, սակայն ծրագրված բարելավումներն իրականություն դարձնելու համար անհրաժեշտ են ավելի շատ ռեսուրսներ։ Ներկայում տասներկու աշխատակից աշխատում է Հայտարարագրերի վերլուծության վարչությունում, որոնցից յոթը՝ Հայտարարագրման բաժնում, իսկ մնացած չորսը՝ Կուսակցությունների ֆինանսական գործունեության վերահսկողության բաժնում։ Մինչ 2023 թվականի դեկտեմբերը Վարչությունն իրականացրել է ՀԾՄ օրենքի համաձայն հաշվետվություն ներկայացնելու պարտավորություն ունեցող սուբյեկտներից (այդ թվում՝ ընտանիքի անդամներից) ստացված 3044 գույքի հայտարարագրի վերլուծություն։ Ինչպես նշվել է վերեւում, ԿԿՀ-ն դեռեւս չի իրացրել ամբողջ գործառնական ներուժը (տե՛ս 5-րդ պարբերության մեջ ներկայացված դիտողությունները եւ մանրամասն տեղեկությունները)։ Հայտարարագրերի վերլուծության վարչությունը ակնհայտորեն համալրված չէ բավարար թվով աշխատակիցներով։ ԳՐԵԿՈ–ն առաջարկում է Կոռուպցիայի կանխարգելման հանձնաժողովին տրամադրել համապատասխան ֆինանսական եւ կադրային ռեսուրսներ՝ բարձրաստիճան պաշտոնատար անձանց մասով իր խնդիրներն արդյունավետորեն կատարելու համար:
Հաշվետվողականության եւ կատարման ապահովման մեխանիզմները
Ոչ քրեական պատասխանատվության մեխանիզմները
172.Քաղաքական պաշտոն զբաղեցնող անձանց կամ վերադաս չունեցող պաշտոն զբաղեցնող անձի նկատմամբ վարչական պատասխանատվություն կիրառվում է շահերի բախումը կանխելու պահանջների խախտման համար, ինչպես նաեւ նվերներ ընդունելու արգելքի խախտման համար (տե՛ս համապատասխանաբար 127-րդ եւ 150-րդ պարբերությունները՝ խախտումների տեսակների եւ կիրառվող պատժամիջոցների վերաբերյալ մանրամասն տեղեկությունների համար)։ Եթե հանրային պաշտոն զբաղեցնող անձն ունի վերադաս կամ անմիջական ղեկավար (խորհրդականների դեպքում), ապա կարգապահական պատասխանատվության միջոց (վարչական պատախասնատվության միջոցի փոխարեն) շահերի բախումները կախելու պահանջների խախտման համար կիրառվում է։ Անհամատեղելիության դրույթների խախտումը կարող է առաջացնել լիազորությունների դադարեցում կամ պաշտոնից հեռացում։ Գույքի հայտարարագրերի՝ ուշացմամբ ներկայացումը, պահանջների եւ ընթացակարգերի խախտմամբ ներկայացումը կամ անփութությամբ ոչ ճշգրիտ կամ թերի տվյալների ներկայացումը կամ լրացուցիչ տեղեկություններ չտրամադրելը պատժվում է տուգանքով՝ 200 000 ՀՀ դրամից մինչեւ 400 000 ՀՀ դրամի չափով (480 եվրոյից մինչեւ 965 եվրոյի չափով)։
173.ԿԿՀ-ն իրականացնում է ոչ քրեական բնույթի կատարողական վարույթ՝ ԲՊԱ-ների կողմից շահերի բախման հետ կապված եւ հարակից արգելքների/սահմանափակումների, հայտարարագրման պահանջների խախտումների առնչությամբ։ Այն հարուցում է համապատասխան վարույթ՝ համապատասխան դրույթների խախտումների վերաբերյալ որոշում կայացնելու համար։ Վարույթ կարող է հարուցվել i) յուրաքանչյուր անձի գրավոր դիմումի հիման վրա. ii) լրատվամիջոցների հրապարակումների հիման վրա. եւ iii) Հանձնաժողովի նախաձեռնությամբ՝ հայտարարագրերը վերլուծելիս կամ օրենքով նախատեսված վարույթ իրականացնելիս առերեւույթ խախտումներ կամ դեպքեր հայտնաբերելու դեպքում: Շահերի բախման վերաբերյալ վարույթը կարող է նաեւ հարուցվել բարձրաստիճան պաշտոնատար անձանց ներկայացրած գրավոր հայտարարության հիման վրա (ԿԿՀ-ի մասին օրենքի 27-րդ հոդված)։
174.Վարույթի արդյունքում Հանձնաժողովն ընդունում է եզրակացություն՝ հետեւյալի առկայության կամ բացակայության մասին. i) բարձրաստիճան պաշտոնատար անձի կողմից անհամատեղելիության պահանջների կամ այլ սահմանափակումների խախտում. կամ ii) էթիկայի կանոնների խախտում. կամ iii) շահերի բախման իրավիճակի առկայության կամ բացակայության մասին։ Եզրակացությունն ընդունելու պահից եռօրյա ժամկետում ուղարկվում է վարույթ հարուցելու դիմում ներկայացրած անձին, բարձրաստիճան պաշտոնատար անձին, նրա վերադասին (առկայության դեպքում)։
Քրեական վարույթը եւ անձեռնմխելիությունը
- Բարձրաստիճան պաշտոնատար անձինք չեն օգտվում անձեռնմխելիությունից կամ որեւէ այլ ընթացակարգային արտոնությունից։ Կոռուպցիոն հանցագործությունները քննվում են Հակակոռուպցիոն կոմիտեի կողմից, որը ստեղծվել է 2021 թվականին։ Ինչպես նաեւ Գլխավոր դատախազության կազմում ձեւավորվել է նոր մասնագիտացված վարչություն։ Գլխավոր դատախազության հակակոռուպցիոն կոմիտեում մինչդատական վարույթի օրինականության նկատմամբ հսկողության վարչությունը հսկողություն է իրականացնում կոռուպցիոն հանցագործությունների՝ Հակակոռուպցիոն կոմիտեում իրականացվող քննության նկատմամբ։ Կոռուպցիոն հանցագործությունների դատական կարգով քննությունը եւ լսումները իրականացվում են Հակակոռուպցիոն կոմիտեում (առաջին ատյանի դատարան)։ Վերաքննիչ հակակոռուպցիոն դատարանն օրենքով սահմանված իր լիազորությունների շրջանակում վերանայում է առաջին ատյանի դատարանների կայացրած դատական ակտերը։ Վճռաբեկ դատարանի հակակոռուպցիոն պալատը իրավազորություն ունի կառուպցիոն հանցագործությունների վերաբերյալ բոլոր վարույթների, ինչպես նաեւ վերաքննիչ քրեական դատարանի դատական ակտերի դեմ ներկայացված բողոքների նկատմամբ։
- Չնայած կոռուպցիոն հանցագործությունների դեպքում քննչական մարմինը եւ դատարանը տարբեր են, այնուհանդերձ, վարույթները նույնն են։ Համաձայն ընդհանուր կարգավորումների՝ մեղադրյալի կարգավիճակում հայտնված հանրային ծառայողի պաշտոնավարման ժամկետը կարող է կասեցվել իրավասու մարմնի կողմից (դատախազ, քննիչ (դատախազի համաձայնությամբ), դատարան), եթե բավարար հիմքեր կան ենթադրելու, որ պաշտոնավարումը շարունակելով՝ նա կխոչընդոտի քրեական վարույթը կամ կկատարի հանցանք։ Կասեցումն ուժի մեջ է մտնում որոշումը կայացնելու պահից։ Պաշտոնավարման կասեցման մասին որոշումն անհապաղ ուղարկվում է մեղադրյալի աշխատավայրի աշխատակազմ, իսկ դրա պատճենը հանձնվում է մեղադրյալին (Քրեական դատավարության օրենսգրքի 126-րդ հոդված)։
- Ինչ վերաբերում է ֆինանսական բացահայտմանը, կեղծ տվյալների ներկայացումը, տեղեկություններ թաքցնելը կամ հայտարարագրեր դիտավորությամբ չներկայացնելը առաջացնում են քրեական պատասխանատվություն՝ պատժվելով տուգանքով կամ ազատազրկմամբ՝ մինչեւ չորս տարի ժամկետով։
- Համաձայն Գլխավոր դատախազության գործունության վերաբերյալ տարեկան հաշվետվությունների՝ ներկայացվել է հետեւյալ վիճակագրությունը.
Բարձրաստիճան պաշտոնատար անձանց նկատմամբ հարուցված հետապնդումների թիվը՝ ըստ տարիների եւ անձանց կատեգորիայի
| Տարի | Քրեական հետապնդում՝ ԲՊԱ–ներ |
| 2018 թվական | Տվյալներ չկան |
| 2019 թվական | Պաշտոնաթող Նախագահ եւ Առողջապահության նախարարի տեղակալ |
| 2020 թվական | Պաշտոնաթող Նախագահ, Ֆինանսների նախարար, Գյուղատնտեսության նախարար, Գյուղատնտեսության նախարարի տեղակալ, Առողջապահության նախարարի տեղակալ, Կրթության, գիտության, մշակույթի եւ սպորտի նախարարի տեղակալ, Էներգետիկայի եւ բնական ռեսուրսների նախարարի տեղակալ |
| 2021 թվական | Պաշտոնաթող Նախագահ, Տրանսպորտի եւ կապի նախարար, Գյուղատնտեսության նախարար, Ֆինանսների նախարարի տեղակալ, Մշակույթի նախարար, Առողջապահության նախարարի տեղակալ Պաշտպանության նախկին նախարար, Աշխատանքի եւ սոցիալական հարցերի նախարարի նախկին խորհրդական |
| 2022 թվական | Արտակարգ իրավիճակների նախարար եւ Արտակարգ իրավիճակների նախարարի խորհրդական |
- Քրեական գործերի, այդ թվում՝ պատժամիջոցների վերաբերյալ տեղեկությունները հրապարակվում են «Datalex» դատական տեղեկատվական համակարգում (http://www.datalex.am)։ Կոռուպցիոն հանցագործությունների քննության վերաբերյալ տարեկան հաղորդումները հրապարկվում են Գլխավոր դատախազության պաշտոնական կայքում։ ԿԿՀ-ի գործունեության տարեկան եւ կիսամյակային հաշվետվությունները, ինչպես նաեւ եզրակացություններն ու որոշումները հրապարակվում են նրա կայքում։ Այնուհանդերձ, ըստ քաղաքացիական հասարակության ներկայացուցիչների՝ շահերի բախման իրավիճակների լուծման վերաբերյալ ԿԿՀ-ի կողմից ներկայացված առանձին առաջարկությունների/ցուցումների իրականացմանն առնչվող տեղեկությունները բավականաչափ հասանելի չեն, եւ անհրաժեշտ է գործադրել լրացուցիչ ջանքեր՝ կատարման վերաբերյալ տվյալներ ձեռք բերելու համար։ Շահերի բախման իրավիճակների եւ ձեռնարկված միջոցառումների վերաբերյալ վիճակագրությանն առնչվող առաջարկությունը ներկայացվել է սույն զեկույցում՝ վերեւում (տե՛ս 132-րդ պարբերությունը)։
- ԳԳԹ-ն համարում է, որ բարձրաստիճան պաշտոնատար անձանց պատասխանատվության համակարգը կարող է էլ ավելի հզորացվել։ Օրենքում պատժամիջոցների մասով առկա են բացեր, քանի որ ոչ բոլոր խախտումներն են առաջ բերում հետեւանքներ։ Չնայած օրենքը պարզ եւ հստակ է որոշ խախտումների նկատմամբ կիրառվող պատժամիջոցների առնչությամբ (այսինքն՝ անհամատեղելիության պահանջները՝ ՀԾՄ օրենքի 31-րդ հոդված), դրանում հետեւողականորեն սահմանված չեն խախտումների այլ տեսակների համար կիրառվող պատիժները, եւ միայն նշվում է կարգապահական/վարչական պատախասնատվություն կիրառելու հնարավորությունը՝ առանց հստակեցնելու՝ այդ համակարգերի կոնկրետ որ դրույթներն են կիրառվում։ Վերոնշյալի դեպքում կարող է օգտակար լինել լրացուցիչ պարզաբանման տրամադրումը, երբ իշխանությունները մշակեն բարձրաստիճան պաշտոնատար անձանց համար բարեվարքության պահանջների վերաբերյալ ուղեցույց, ինչպես առաջարկվել է ավելի վաղ սույն զեկույցում։
- Ավելին, օրենսդրությամբ չի նախատեսվում շահերի բախման կարգավորումների խախտման հետեւանքով որոշումների կամ պայմանագրերի չեղյալ հայտարարման, ծառայությունը դադարեցնելուց հետո աշխատանքային գործունեության սահմանափակումների խախտմամբ կնքված աշխատանքային կամ այլ պայմանագրերի դադարեցման մեխանիզմներ։ ՀԾՄ օրենքում նշվում է, որ վարքագծի կանոնների խախտման համար քաղաքական պաշտոն զբաղեցնող անձանց նկատմամբ չի կիրառվում որեւէ պատժամիջոց (ՀԾՄ օրենքի 28-րդ հոդված)։ Խորհրդականները ենթարկվում են կարգապահական պատասխանատվության, սակայն որեւէ տեղեկություն չի ներկայացվել ԳԳԹ՝ ՀԾՄ օրենքով բարեվարքության կիրառելի դրույթների խախտումների համար նախատեսված համապատասխան կարգապահական պատժամիջոցների վերաբերյալ։ Քրեական դաշտում հարուցվել են բարձր մակարդակի կոռուպցիայի գործերով մի քանի քննություն, սակայն դատապարտման որեւէ դեպք դեռեւս չի արձանագրվել։ ԳՐԵԿՈ–ն առաջարկում է բոլոր բարձրաստիճան պաշտոնատար անձանց էթիկայի կանոններին, շահերի բախմանը եւ բարեվարքությանն առնչվող կարգավորումներին հետեւելու կարգն էապես խստացնել, այդ թվում՝ ապահովելով, որ բոլոր խախտումների համար նախատեսված լինեն պատշաճ հետեւանքներ։
V.ԿՈՌՈՒՊՑԻԱՅԻ ԿԱՆԽԱՐԳԵԼՈՒՄԸ ԻՐԱՎԱՊԱՀ ՄԱՐՄԻՆՆԵՐՈՒՄ
Իրավապահ մարմինների/ ոստիկանության գործունեության կազմակերպումը եւ պատասխանատվությունը
Տարբեր իրավապահ մարմինների համառոտ նկարագիրը
- Հայաստանում իրավակիրառ գործունեություն իրականացնելու լիազորություններ վերապահված են հետեւյալ մարմիններին. Հակակոռուպցիոն կոմիտե, Ազգային անվտանգության ծառայություն, Քննչական կոմիտե, Ոստիկանություն, Գլխավոր դատախազություն։ Սույն զեկույցի ուշադրության առանցքը ոստիկանությունն է, որը համարվում է հանցավորության եւ օրենքների այլ խախտումների դեմ պայքարի, հասարակական կարգի եւ անվտանգության պահպանմանն ուղղված Կառավարության քաղաքականությունն իրականացնող մարմին:
- Մասնավորապես ոստիկանության խնդիրներն են ապահովել 1) մարդու անվտանգությունը՝ օրենքով նախատեսված դեպքերում. 2) հանցագործությունների եւ վարչական իրավախախտումների կանխումը եւ խափանումը. 3) հանցագործությունների հայտնաբերումը եւ բացահայտումը. 3.1) հետաքննության իրականացումը Հայաստանի Հանրապետության քրեական դատավարության օրենսգրքով նախատեսված դեպքերում եւ կարգով. 3.2) ապացույցների ձեռքբերման եւ այլ ընթացակարգային գործողություններին աջակցությունը՝ օրենքով նախատեսված դեպքերում եւ կարգով. 4) հասարակական կարգի պահպանությունը եւ հասարակական անվտանգությունը. 4.1) ճանապարհային երթեւեկության անվտանգությունը. 5) սեփականության բոլոր ձեւերի հավասար պաշտպանությունը. 6) սույն օրենքով նախատեսված սահմաններում ֆիզիկական եւ իրավաբանական անձանց իրենց իրավունքներն ու օրինական շահերը պաշտպանելիս օգնություն ցույց տալը։ Ոստիկանության վրա այլ խնդիրներ կարող են դրվել միայն «Ոստիկանության մասին» օրենքով («Ոստիկանության մասին» օրենքի 2-րդ հոդված)։ Ոստիկանության կանոնադրությամբ սահմանվում են ոստիկանության հետեւյալ նպատակները. 1) մարդու եւ քաղաքացու իրավունքների եւ ազատությունների պաշտպանություն, հասարակության եւ պետության շահերի պաշտպանություն հակաիրավական ոտնձգություններից. 2) իր լիազորությունների սահմաններում օրինականության եւ իրավակարգի պահպանում ու պաշտպանություն (Ոստիկանության կանոնադրության 9-րդ հոդված)։
- Ներկայումս ոստիկանությունը կառուցվածքային լուրջ բարեփոխումների է ենթարկվում՝ սկսած 2019 թվականի դեկտեմբերից (Ոստիկանության բարեփոխումների 2020-2022 թվականների ռազմավարություն): 2022 թվականի դեկտեմբերին ստեղծվել է Ներքին գործերի նախարարությունը։ Ներքին գործերի նախարարը իրականացնում է ոստիկանության անմիջական ղեկավարումը եւ կառավարումը։ Նախարարը հաստատում է ոստիկանությանն առնչվող կարգավորումները, այդ թվում՝ Ոստիկանության զորքերի կառուցվածքը։ Ոստիկանության զորքերի կառուցվածքը եւ կանոնադրությունը հաստատում է Ոստիկանության պետը։ Մինչեւ այս բարեփոխումը ոստիկանությունը գտնվել է վարչապետի ենթակայության ներքո։ Ոստիկանության գործունեությունը ղեկավարում է Ոստիկանության պետը։ 2023 թվականի մարտին ընդունվել է Ոստիկանության կանոնադրությունը։
- Եվրոպայի խորհրդի վերջին՝ Հայաստանի համար իրականացվող 2023-2026 թվականների գործողությունների ծրագիրը խթանում է բարեփոխումների գործընթացը, այդ թվում՝ աջակցություն ցուցաբերելով իշխանություններին ոստիկանության հաշվետվողականությունն ու բարեվարքությունը բարելավելու եւ այս կառույցի պատասխանատու եւ արդյունավետ գործունեությունն ապահովելու, ինչպես նաեւ մարդու իրավունքները եւ գենդերային հավասարությունը նրա աշխատանքում ներառելու հարցում: ԳՐԵԿՈ-ն վստահ է, որ սույն զեկույցի մեջ ներառված առաջարկությունները կծառայեն որպես այն ոլորտներում բարեփոխումների իրականացման ճանապարհային քարտեզ, որտեղ առկա է կատարելագործման անհրաժեշտություն։
- Ոստիկանությունը կարող է համարվել մասամբ քաղաքացիական կազմակերպություն, որն ունի զինվորական եւ քաղաքացիական անձնակազմ։ Ոստիկանությունում զինվորական ծառայությունը իրականացվում է զինված ուժերի վերաբերյալ օրենքների համաձայն։ Իշխանությունները նշել են, որ ոստիկանության շարունակական բարեփոխումների հայեցակարգը վերաբերում է դրա ապառազմականացմանը։ Իշխանությունները նաեւ պարզաբանել են, որ ոստիկանության վերաբերյալ նոր տեսլականը եւ գաղափարախոսությունը նշանակում է, որ բոլոր ոստիկանական ուժերը պետք է լինեն բացառապես քաղաքացիական անձինք։ Սակայն ապառազմականացումն ընդհանուր իմաստով նշանակում է ոստիկանության ամբողջ կառույցի ապառազմականացում մշակութային եւ իրավական առումով՝ վերանայելով այն ենթաօրենսդրական ակտերը, որոնք տեղեկությունները դարձնում են անհասանելի՝ ապահովելով կանոնավոր կապ եւ այդպիսով բարելավելով հասարակական եւ խորհրդարանական վերահսկողությունը։
- Համապատասխանաբար «Ոստիկանության գվարդիայի մասին» օրենքը այժմ մշակվել եւ ուղարկվել է Կառավարության հաստատմանը։ Հայաստանի Ոստիկանական զորքերը, որոնք նաեւ հայտնի ե որպես Ներքին զորքեր, կապառազմականացվեն եւ կվերակազմավորվեն որպես քաղաքացիական ոստիկանական ուժեր։ Ոստիկանության գվարդիան կիրականացնի հասարակական կարգի պահպանության եւ հասարակության անվտանգության ապահովման, պետական շենքերի եւ կարեւորագույն նշանակության օբյեկտների պահպանության, ըստ արարողակարգի՝ պատվիրակությունների ուղեկցման, ինչպես նաեւ արտակարգ դրության կամ ռազմական դրության իրավական ռեժիմի ապահովման գործառույթներ եւ այլ գործառույթներ։
- Ոստիկանությունը բաղկացած է կենտրոնական ապարատից, նրա անմիջական ենթակայության ներքո գտնվող կառուցվածքային ստորաբաժանումներից, Երեւան քաղաքի վարչությունից եւ մարզային վարչություններից ու նրանց բաժիններից։ Կենտրոնական ապարատի հիմնական մասնագիտական կառուցվածքային ստորաբաժանումներն են՝1.Ոստիկանության շտաբ (լուծարվել է 2023 թվականի դեկտեմբերի 14-ին)
2.Քրեական ոստիկանության գլխավոր վարչություն
3.Հասարակական անվտանգության ապահովման գլխավոր վարչություն
4.Պետական պահպանության գլխավոր վարչություն
5.Ոստիկանության զորքեր
6.Օպերատիվ հետախուզության վարչություն
7.Ինտերպոլի ազգային կենտրոնական բյուրո
8.Փորձաքրեագիտական վարչություն
9.Ճանապարհային ոստիկանություն (լուծարվելու է 2024 թականին)
10.Ներքին անվտանգության վարչություն (լուծարվել է 2023 թվականի նոյեմբերի 15-ին, փոխարինվել է Ներքին գործերի նախարարության ներքին անվտանգության եւ հակակոռուպցիոն վարչությամբ)
11.Պարեկային ոստիկանություն
12.Օպերատիվ կառավարման կենտրոն - Ոստիկանությանն աջակցում են հետեւյալ մասնագիտական կառուցվածքային ստորաբաժանումները.1.Իրավաբանական վարչություն (լուծարվել է 2023 թվականի դեկտեմբերի 14-ին, փոխարինվել է Ներքին գործերի նախարարության իրավաբանական վարչությամբ)
2.Ֆինանսաբյուջետային վարչություն (լուծարվել է 2023 թվականի դեկտեմբերի 20-ին, փոխարինվել է Ներքին գործերի նախարարության ֆինանսաբյուջետային վարչությամբ)
3.Տնտեսական վարչություն (լուծարվելու է 2024 թվականին, որից հետո համապատասխան գործառույթները կիրականացնի Ներքին գործերի նախարարության տնտեսական վարչությունը)
4.Կադրային քաղաքականության վարչություն (լուծարվել է 2023 թվականի դեկտեմբերի 10-ին, փոխարինվել է Ներքին գործերի նախարարության մարդկային ռեսուրսների կառավարման վարչությամբ)
5.Ինֆորմացիոն կենտրոն
6.Մարտական եւ ֆիզիկական պատրաստականության բաժին (լուծարվել է 2023 թվականի դեկտեմբերի 10-ին)
7.Գործավարության եւ գաղտնիության ռեժիմի ապահովման վարչություն (լուծարվելու է 2024 թվականին)
8.Հասարակայնության հետ կապի եւ լրատվության վարչություն (լուծարվելու է 2024 թվականին)
9.Կապի եւ տեղեկատվական տեխնոլոգիաների վարչություն (լուծարվել է 2023 թվականի դեկտեմբերի 25-ին, փոխարինվել է Ներքին գործերի նախարարության տեղեկատվական տեխնոլոգիաների եւ կապի վարչությամբ)
10.Բժշկական վարչություն (լուծարվելու է 2024 թվականին): - 2023 թվականի սեպտեմբերի դրությամբ ոստիկանությունն աշխատանքի է ընդունել 13 991 անձի, որոնցից՝
– ոստիկանության ծառայող՝ 10 906 (78%), որից՝ 9 880 տղամարդ,1 կին
– քաղաքացիական հատուկ ծառայող՝ 490 (4%), որից՝ 62 տղամարդ, 428 կին
– հայեցողական պաշտոններ զբաղեցնող, քաղաքացիական աշխատանք կատարող, տեխնիկական սպասարկում իրականացնող անձ՝ 2 537 (18%), որից՝
– հայեցողական պաշտոն զբաղեցնող անձ՝ 7 (6 տղամարդ, 1 կին)
– քաղաքացիական աշխատանք կատարող անձ՝ 1 711 (1 137 տղամարդ, 574 կին)
– տեխնիկական սպասարկում իրականացնող անձ՝ 819 (232 տղամարդ, 587 կին)։
- 13 991 աշխատողից կանանց թիվը կազմում է 2 616 (ոստիկանության աշխատողների ընդհանուր թվի 18.7%-ը)։ ԳԳԹ-ին հայտնել են, որ մշակվել է գործողությունների ծրագիր՝ ոստիկանական ծառայության մեջ ներգրավված կանանց ներկայիս հարաբերակցությունն ավելացնելու եւ մինչեւ 2026 թվականը 18%-ից 30% դարձնելու համար։ Ընդունվել են դրական միջոցառումներ՝ ուղղված հասարակության առավել հավասար ներկայացվածության ապահովմանը եւ կին դիմումատուների համար խոչընդոտների վերացմանը։ Այդպիսի օրինակներ են ոստիկանությունում ծառայության անցնելու համար հասակի սահմանափակման մեղմացումը, կին գործընկերների կողմից խմբային քննարկումների անցկացումը՝ հասկանալու համար, թե ինչպես կարող են բարելավել պայմանները կին ծառայողների համար, իրազեկվածության բարձրացման արշավների իրականացումը (մասնավորապես՝ Պարեկային ոստիկանությունում ծառայության անցնելու մասին), հանրային հանդիպումները, աշխատանքի տոնավաճառների կազմակերպումը, հանրային միջոցառումները եւ այլն։ Այժմ Պարեկային ծառայությունն իրականացնում է կանանց նպատակային ընդունելություն։ ՄԱԶԾ-ի հովանավորությամբ բոլորովին վերջերս իրականացվել է ուսումնասիրություն՝ ոստիկանությունում գենդերային հավասարությունն էլ ավելի խթանելու նպատակով, որի արդյունքում ներկայացվել են կոնկրետ առաջարկներ հինգ հիմնական ուղղություններով՝ կառավարում եւ պլանավորում, կառուցվածք եւ կարողություններ, աշխատանքային միջավայր, մասնակցություն, գործընկերություն եւ հաշվետվողականություն, պետական քաղաքականության իրականացման արդյունքներ ու ազդեցություն։
- ԳԳԹ-ն համարում է, որ ոստիկանության կին ծառայողների ներկայիս հարաբերակցությունը (18.7%) բավականին ցածր է։ Ավելին, կանայք կազմում են ոստիկանությունում բարձրագույն ղեկավար պաշտոններ զբաղեցնող անձանց միայն 10%-ը։ ԳԳԹ-ն ողջունում է վերեւում նկարագրված՝ ոստիկանությունում կանանց ժողովրդագրական պատկերը բարելավելու ուղղությամբ գործադրված ջանքերը։ Բազմազանությունը, իսկապես, կարեւոր գործիք է խմբային մտածելակերպը եւ համապատասխանաբար կոռուպցիան կանխարգելելու հարցում։ Գենդերային հավասարակշռությունը ոչ միայն միջազգային իրավունքով սահմանված հավասարության պահանջ է, այլեւ կարող է զգալիորեն բարելավել ամենօրյա աշխատանքը եւ աշխատակարգերը (օրինակ՝ հասարակության հետ շփումները, ոստիկանության որոշ ստորաբաժանումներում առավել տարասեռ միջավայր ստեղծելը, որը կարող է լինել «լռության կապույտ պատ»-ին հակազդող միջոց, բազմաթիվ անձանց ներգրավմամբ աշխատակարգի կատարելագործումը եւ այլն):
- Հաշվի առնելով վերոնշյալը՝ դեռեւս արդիական է գենդերային բազմազանությունը խթանող քաղաքականություններ իրականացնելու անհրաժեշտությունը։ Սա ենթադրում է ճկուն աշխատանքային պայմանների խթանում (հնարավորության դեպքում կամ ոստիկանությունում աշխատանքի բնույթով պայմանավորված լինելու դեպքում)՝ բոլոր աշխատողների կարիքները բավարարելու համար, եւ կանանց՝ ղեկավար պաշտոններ զբաղեցնելու ճանապարհին առկա խոչընդոտների շարունակական վերացում։ Հետեւաբար ԳՐԵԿՈ–ն առաջարկում է լրացուցիչ նպատակային միջոցներ ձեռնարկել ոստիկանության բոլոր օղակներում, այդ թվում՝ բարձրագույն ղեկավար կազմում կանանց ներկայացվածության մակարդակը բարձրացնելու ուղղությամբ։
Գործունեության անկախությունը
- Որպես ընդհանուր կանոն, ոստիկանության գործունեությանը միջամտությունը արգելված է («Ոստիկանության մասին» օրենքի 3-րդ հոդված)։ Ոստիկանության գործունեությունը հիմնվում է օրինականության, անձի իրավունքների եւ ազատությունների, պատիվն ու արժանապատվությունը հարգելու, մարդասիրության եւ հրապարակայնության սկզբունքների վրա։ Ոստիկանությունն իր իրավունքներն իրականացնելիս պարտավոր է առաջնորդվել մարդու եւ քաղաքացու` Սահմանադրությամբ ամրագրված իրավունքների եւ ազատությունների պաշտպանության անհրաժեշտությամբ, նրանց իրավահավասարության, լիազորությունների իրականացման համաչափության եւ կամայականության արգելքի սկզբունքներով։
- Ոստիկանության հարկադրական բնույթի լիազորությունների իրականացումը պետք է ուղղված լինի Սահմանադրությունից եւ օրենքներից բխող նպատակներին, իսկ դրանց հասնելու միջոցները պետք է լինեն պիտանի, անհրաժեշտ եւ չափավոր: Ոստիկանությունն իր խնդիրներն իրականացնելիս համագործակցում է պետական կառավարման եւ տեղական ինքնակառավարման, այլ իրավապահ մարմինների, ինչպես նաեւ կազմակերպությունների եւ ֆիզիկական անձանց հետ:
- Ոստիկանության ծառայողը գործադիր իշխանության ներկայացուցիչ է եւ գտնվում է օրենքի եւ պետության պաշտպանության ներքո։ Ոստիկանության ծառայողը իր պարտականությունները կատարելիս ենթարկվում է միայն իր ուղղակի կամ անմիջական պետերին, եւ ոչ ոք իրավասու չէ միջամտելու նրա օրինական գործողություններին՝ բացի օրենքով ուղղակիորեն լիազորված անձանցից։ Ոչ ոք իրավունք չունի ստիպելու ոստիկանության ծառայողին կատարելու այլ՝ օրենքով իրեն չվերապահված պարտականություններ։
- Ղեկավարներից (անմիջական կամ ուղղակի) կամ այլ լիազորված պաշտոնատար անձանցից ակնհայտ անօրինական հրամաններ, հրահանգներ եւ կարգադրություններ ստանալիս ոստիկանության ծառայողը պարտավոր է ղեկավարվել միայն օրենքի պահանջներով՝ այդ մասին տեղյակ պահելով վերադասին: Ակնհայտ անօրինական հրամանով կամ կարգադրությամբ դիտավորյալ հանցանք կատարած ոստիկանության ծառայողները, ինչպես նաեւ անօրինական կարգադրություն կամ հրաման տվող պաշտոնատար անձինք պատասխանատվություն են կրում ընդհանուր հիմունքներով, իսկ ակնհայտ անօրինական հրամանը կամ կարգադրությունը չկատարելը բացառում է պատասխանատվությունը («Ոստիկանության մասին» օրենքի 38-րդ հոդված):
Տեղեկությունների հասանելիությունը եւ քաղաքականության մշակման գործընթացին հանրության մասնակցությունը
198.Ոստիկանության վրա տարածվում են ՏԱՕ-ի պահանջները սույն զեկույցում նկարագրված նախկին կարգով (տե՛ս 70-80-րդ պարբերությունները)։ 2022 թվականին ոստիկանություն ստացվել է 515 557 հարցում, որոնցից 906-ը մերժվել է (մերժման տոկոսը՝ 0.2%)։
- Ոստիկանության բարեփոխումների 2020-2022 թվականների ռազմավարության իրականացման մասին տեղեկությունները հրապարկվում են ոստիկանության պաշտոնական կայքում (www.police.am)՝ կիսամյակային եւ տարեկան հիմունքներով։ Իրականացման մասին ֆինանսական հաշվետվությունները ներկայացվում են Ֆինանսների նախարարություն։
- Ոստիկանության վերաբերյալ կարգավորումների նախագծերը հրապարակվում են Արդարադատության նախարարության կողմից կառավարվող իրավական ակտերի նախագծերի հրապարակման միասնական կայքում (www.e-draft.am))։ Ոստիկանության առանցքային քաղաքականության/օրենսդրական փաստաթղթերի մշակման գործընթացում հանրության մասնակցությունն ապահովվել է Ներքին գործերի նախարարությանը կից Հասարակական խորհրդի ստեղծմամբ։ Մշակվող օրենսդրական նախագծերի փաթեթների վերաբերյալ թեմատիկ քննարկումներ են կազմակերպվում ՔՀԿ-ների ներգրավմամբ՝ որպես հանրային մասնակցության նախաձեռնություն։ Իշխանությունները այնուհետեւ նշել են, որ ՔՀԿ-ներն ակտիվ մասնակցություն են ունեցել Ոստիկանության բարեփոխումների մշակման գործընթացին։
- Հանցագործությունների մասին վիճակագրությունը հրապարկվում է «www.armstat.am» կայքում։ Տարվա ընթացքում մի քանի անգամ ոստիկանության ղեկավար անձնակազմն անցկացնում է մամլո ասուլիս ոստիկանության կողմից իրականացված գործունեության եւ դրա արդյունավետության վերաբերյալ՝ ներկայացնելով մանրամասն տեղեկություններ՝ գործունեության յուրաքանչյուր ոլորտի մասին։ 2022 թվականին անցկացվել են չորս մամլո ասուլիս եւ խորհրդի նիստ։ Տվյալ եռամսյակում, կիսամյակում եւ տարվա ընթացքում օպերատիվ ծառայության գործունեության մասին տեղեկություններն ամփոփվում են Ոստիկանության խորհրդի կողմից, հրապարակվում են ոստիկանության կայքում եւ տրամադրվում են զանգվածային լրատվության միջոցներին։
- Ոստիկանությունը նաեւ հաղորդակցվում է հանրության հետ զանգվածային լրատվության միջոցներում, այդ թվում՝ հեռուստատեսությամբ եւ սոցիալական հարթակներում յուրաքանչյուր օր մամլո հաղորդագրություններ հրապարակելու միջոցով։ Շաբաթը երկու անգամ հեռուստատեսությամբ հեռարձակվում է ծրագրաշար («1-02» անվանմամբ)՝ ոստիկանությանն առնչվող հարցերի վերաբերյալ, այդ թվում՝ մանրամասն տեղեկություններ հանցագործությունների եւ ոստիկանության կողմից ձեռնարկված գործողությունների մասին։
- Ոստիկանությանը պետական բյուջեից կատարվող հատկացումների մասին տեղեկությունները հրապարկվում են առցանց (տե՛ս պետական բյուջեի հրապարակման մասին 119-120-րդ պարբերությունները)։ Պետական գնումների մասին տեղեկություններն առցանց հրապարկվում են պետական գնումների պաշտոնական կայքում (www.gnummer.am), եւ այնուհետեւ իրականացվում են «Պետական գնումների մասին» օրենքով սահմանված ընթացակարգերը։
- Հասարակական խորհուրդն ընդգրկում է 15 անդամ, այդ թվում՝ հասարակական կազմակերպությունների (միավորումների) ներկայացուցիչներ, իրավապահ ոլորտում առնվազն հինգ տարվա փորձ ունեցող անձինք, մարդու իրավունքների պաշտպաններ, այլ մշակութային եւ հանրային գործիչներ, որոնց մասնակցությունը Խորհրդի աշխատանքին կարող է նպաստել Խորհրդի գործառույթների արդյունավետ իրականացմանը։ Խորհրդի կազմում չեն կարող ընդգրկվել այն անձինք կամ կազմակերպությունները, որոնց այժմ ֆինանսավորում է/տրամադրում է (դրամաշնորհներ կամ ծառայություններ «Գնումների մասին» օրենքի համաձայն) ոստիկանությունը։
- Հասարակական խորհուրդը՝ 1) նպաստում է Նախարարության խնդիրների եւ նպատակների առավել արդյունավետ իրականացմանը՝ ներկայացնելով Նախարարության կողմից իրականացվող ընդհանուր քաղաքականության առավել արդյունավետ իրականացման վերաբերյալ առաջարկներ եւ դիտողություններ, 2) քաղաքացիական հասարակության կազմակերպությունների կամ այլ շահագրգիռ անձանց մասնակցությամբ քննարկում է հասարակության տարբեր շերտերի կարծիքներն ու տեսակետները Նախարարության խնդիրների եւ նպատակների իրականացման առնչությամբ, 3) ներկայացնում է առաջարկներ եւ դիտողություններ՝ ա) Նախարարության կողմից շրջանառության մեջ դրվող իրավական ակտերի, հայեցակարգերի, ռազմավարությունների եւ գործողությունների ծրագրերի նախագծերի վերաբերյալ՝ ապահովելով դրանց իրականացումը, եւ նպաստում է հանրային քննարկումների կազմակերպմանը եւ անցկացմանը, բ) Նախարարության կողմից իրականացվող բարեփոխումների, ընդհանուր եւ ոլորտային քաղաքականության ուղղությունների, ինչպես նաեւ Նախարարության կողմից իրականացվող այլ աշխատանքների առաջնահերթությունների մասին, եւ գ) Նախարարության ընթացիկ գործունեության, մատուցվող ծառայությունների որակի մասին։
- ՀԿ-ները եւ զանգվածային լրատվության միջոցների ներկայացուցիչները ԳԳԹ-ին հայտնել են, որ հաշվետվողականություն վերաբերյալ հաղորդումներն անկանոն են եւ հասցված են նվազագույնի։ Բարեվարքության ստուգումների վերաբերյալ տեղեկությունները հանրությանը տրամադրվում են հազվադեպ։ Ընդհանուր բնույթի հաղորդումների դեպքում դրանք տրամադրվում են Ներքին գործերի նախարարության, այլ ոչ թե ինքնին Ոստիկանության կողմից։ Այս հաղորդագրությունները վերաբերում են ոչ այնքան կարեւոր խնդիրներին, ինչպես օրինակ՝ սովորական հանցագործությունների դեպքերին, օրինակ՝ գրպանահատություն եւ հարձակում։
- Առավել ծանր դեպքերի վերաբերյալ տեղեկատվության հարցումների դեպքում պետք է կիրառվի ՏԱՕ-ով սահմանված գործընթացը, որի համար գործում է պատասխանի տրամադրման օրենքով սահմանված (առավելագույն) ժամկետ՝ 30 օր տեւողությամբ, ընդ որում, պատասխանը ստացվելուց հետո հարցն այլեւս չի կարող լինել հանրային հետաքրքրության առարկա (տե՛ս նաեւ ավելի վաղ՝ սույն զեկույցի 82-րդ պարբերության մեջ ներկայացված դիտողությունները)։ Ավելին, Մարդու իրավունքների պաշտպանի տարեկան հաղորդումներից պարզ է դառնում, որ նա ստանում է ՏԱՕ-ի մասով մեծաթիվ բողոքներ՝ ընդդեմ ոստիկանության։ Քիչ հավատալի է, որ Ներքին գործերի նախարարությունը կամ ոստիկանությունը կդրսեւորի նախաձեռնողականություն առավել ծանր գործերի վերաբերյալ համայնքին իրազեկելու հարցում։ Նշված կոնկրետ դեպքը վերաբերում էր ոստիկանության ծառայողի կողմից անհամաչափ ուժ գործադրելուն, որի դեպքում պատասխանը ստացվել է 3 ամիս անց։
- Կարեւոր է, որ հանրությունը կարողանա ոստիկանությունից ստանալ հստակ եւ ժամանակին արված հաղորդումները։ ԳՐԵԿՈ–ն առաջարկում է i) վերանայել ներքին եւ արտաքին լրատվության միջոցներում հաղորդումների հրապարակումը, հանրության հարցումներին արձագանքելու ժամկետները, ինչպես նաեւ ոստիկանության կողմից արտաքին եւ ներքին հարցերի վերաբերյալ պրոակտիվ հաղորդումների հրապարակումը (պատասխան հաղորդումների հրապարկման փոխարեն), եւ արդյունքում մշակել եւ իրականացնել նպատակային միջոցառումներ, ii) հրապարակել տեղեկություններ՝ ստացված բողոքների, ձեռնարկված գործողությունների եւ ոստիկանության ծառայողների նկատմամբ կիրառված պատժամիջոցների վերաբերյալ՝ միաժամանակ պահպանելով տվյալ անձի ինքնության գաղտնիությունը, iii) զարգացնել մամուլին եւ լայն հանրությանը ոստիկանությանն առնչվող բոլոր վերաբերելի տեղեկությունների փոխանցման համար պատասխանատու անձնակազմի կարողությունները՝ թափանցիկության մակարդակը եւ ոստիկանական ուժ նկատմամբ հանրային վստահությունը բարձրացնելու նպատակով։
Իրավապահ մարմինների նկատմամբ հանրային վստահությունը
209.Տարբեր թեմաների, այդ թվում՝ պետական կառույցների նկատմամբ վստահության վերաբերյալ հանրային հարցումներ են պարբերաբար իրականացվում «Միջազգային հանրապետական իստիտուտ» կազմակերպության կողմից։ Հարցումների արդյունքները (2023 թվականի հունվարից-մարտ) հասանելի են հետեւյալ հղումով՝ https://www.iri.org/resources/public-opinion-survey-residents-of-armenia-january-march-2023/։ Դրանցում արտացոլվում են ոստիկանության գործունեությունից բավարարվածության վիճակագրական տվյալները։ Մասնավորապես 2023 թվականին (մարտի դրությամբ) հարցվածների 58%-ը գոհ է եղել ոստիկանության գործունեությունից, 2021 թվականին տոկոսային հարաբերակցությունը կազմել է 68%։
210.Մեկ այլ հարցում անցկացվել է 2022 թվականին Պարեկային ոստիկանության գործունեությունից հանրային բավարարվածության վերաբերյալ, որը հասանելի է հետեւյալ հղումով՝ https://www.iri.org/resources/public-opinion-survey-residents-of-armenia-june-2022(23-31-րդ էջեր)։ Հարցումների արդյունքները վկայում են Պարեկային ոստիկանության դերի եւ մատուցված ծառայությունների տեսանկյունից բարեփոխումներից բավարարվածության բարձր մակարդակի մասին։
211.2022 թվականին ԵԱՀԿ-ի աջակցությամբ իրականացվել է ոստիկանության գործունեության նկատմամբ հանրության ընկալման վերաբերյալ ծավալուն հարցում, որը, ի թիվս այլ հարցերի, ներառել է հարցեր՝ կոռուպցիայի եւ ոստիկանության նկատմամբ հանրային վստահության վերաբերյալ։ Ըստ հարցման՝ ոստիկանությունը համարվում է առավելագույն վստահություն վայելող իրավապահ կառույցը Հայաստանում, ինչպես նաեւ դրա նկատմամբ վստահությունն ավելի մեծ է եղել, քան դատարանների դեպքում։
212.Հարցվածները տեղում նշել են, որ Հայաստանի ոստիկանության համակարգում տեւական ժամանակ եղել են համակարգային եւ ինստիտուցիոնալ թերություններ, այդ թվում՝ կոռուպցիա, ուժի գործադրում եւ լիազորությունների չարաշահում, որի հետեւանքով քաղաքացիները կորցրել են ոստիկանության նկատմամբ վստահությունը։ ԳԳԹ-ին նաեւ հայտնել են, որ ոստիկանության համակարգում, մասնավորապես՝ Պարեկային ոստիկանությունում կոռուպցիան ենթադրաբար նվազել է 2018 թվականի մայիսին կատարված իրավապահ մարմինների բարձրաստիճան պաշտոնատար անձանց զանգվածային ազատումներից հետո։
213.Ոստիկանության բարեփոխումների ռազմավարության գործողությունների ծրագրում (2020-2022 թվականներ) որպես թիրախ է սահմանված ոստիկանության ծառայության հանդեպ վստահության բարձրացումը, այդ թվում՝ «պետության հարկադրանք կիրառող, օրվա իշխանությանը ծառայող մարմնի իմիջը փոփոխելով վստահելի եւ հարգանքի արժանի հանրային ծառայության տեսակի»։ Դրանում նաեւ նախատեսված է ոստիկանության հանդեպ քաղաքացիների վստահության վերաբերյալ նպատակային կանոնավոր հարցումների անցկացում եւ վերջին տարիների ընթացքում կատարված բարեփոխումների վերաբերյալ հանրային իրազեկվածության բարձրացմանն ուղղված արշավների իրականացում՝ ոստիկանության հանդեպ հանրության վստահությունը ամրապնդելու համար:
214.2022 թվականի մարտին Եվրոպայի խորհրդի նախարարների կոմիտեն Վիրաբյանն ընդդեմ Հայաստանի գործով վճռի իրականացման ուսումնասիրության շրջանակներում ընդունել է 2019 թվականի դեկտեմբերին ոստիկանության ոլորտում կատարված լայնածավալ բարեփոխումները, այդ թվում՝ ոստիկանության իմիջը փոխելուն, ոստիկանության ծառայողների նկատմամբ հանրության վստահության մակարդակը բարձրացնելուն, ինչպես նաեւ նրանց մասնագիտական կրթությունը վերանայելուն ուղղված ջանքերը։
Արհեստակցական միությունները եւ մասնագիտական կազմակերպությունները
215.Գոյություն չունի ոստիկանության որեւէ առանձին արհեստակցական միություն/միավորում։
Հակակոռուպցիոն եւ բարեվարքության ռազմավարությունը
Քաղաքականություն, պլանավորում եւ ռիսկերի կառավարման միջոցառումներ՝ կոռուպցիայի հակված ոլորտների համար
216.Հակակոռուպցիոն ռազմավարությունը տարածվում է ոստիկանության վրա (տե՛ս վերեւում՝ սույն զեկույցի մեջ)։ Դրանից բացի, գոյություն չունի առանձին, հատուկ ռազմավարություն՝ ուղղված ոստիկանության համակարգում կոռուպցիայի կանխարգելմանը եւ բարեվարքության խթանմանը։ Ոստիկանության բարեփոխումների ռազմավարության գործողությունների ծրագրի (2020-2022 թվականներ) միջոցառումներում/թիրախներում ներառված են այս առնչությամբ որոշ կետեր, այդ թվում՝ ոստիկանության կադրերի պատրաստում, կարողությունների շարունակական զարգացում եւ բարոյահոգեբանական պատրաստում, ոստիկանության ծառայողների բարեվարքություն եւ հակակոռուպցիոն կրթություն, նրանց սոցիալական երաշխիքների բարելավում, գործառութային իմաստով համայնքային ոստիկանության կայացում, ոստիկանության հանդեպ հանրային վստահության վերաբերյալ հարցումների իրականացում, հարգանքի արժանի ոստիկանության արտաքին ծառայության (օրինակ՝ պարեկային ծառայության) ստեղծում։
217.Ինչ վերաբերում է ռիսկերի գնահատմանը, ԿԿՀ-ն մշակել է մեթոդաբանական փաստաթղթեր, եւ այս առնչությամբ աշխատանքներն ընթացքի մեջ են (տե՛ս սույն զեկույցի «ԲՊԱ» բաժնի 61-րդ պարբերությունը)։ Ոստիկանության համակարգում չի իրականացվել կոռուպցիոն ռիսկեր պարունակող ծառայությունների եւ ռիսկային իրավիճակների վերլուծություն։
218.ԳԳԹ-ն նկատում է, որ Ոստիկանության բարեփոխումների ռազմավարության գործողությունների ծրագիրը (2020-2022 թվականներ) ուղի է հարթում ոստիկանության համապարփակ վերակազմավորման համար՝ ներառելով համապատասխան միջոցառումներ՝ ուղղված կազմակերպության նկատմամբ հանրային վստահության մակարդակի բարձրացմանը եւ բարեվարքության մակարդակի բարելավմանը։ 2024 թվականից 2026 թվականն ընկած ժամանակահատվածում նախատեսվում են զգալի բարեփոխումներ՝ ի հաստատումն այն հանգամանքի, որ Հայաստանի իրավապահ ենթակառուցվածքում անհրաժեշտ է պարտավորությունների վերաբաշխում։ Սա ողջունելի է։
219.ԳԳԹ-ն նաեւ նկատում է, որ կոռուպցիայի խնդիրները լուծելու առումով իրավապահ մարմինների կառավարման եւ հսկողության կազմը բաղկացած է տարբեր մարմիններից, որոնք այս ոլորտում համապարտ պատասխանատվություն են կրում բոլոր հանրային պաշտոն զբաղեցնող անձանց, այդ թվում՝ ոստիկանության շահերը հաշվի առնելու համար։ Այսպիսով, Հայաստանում վերահսկողությունն իրականացվում է Ներքին գործերի նախարարության կողմից։ Կոռուպցիայի խնդրի կարգավորմամբ ի սկզբանե զբաղվում է Ներքին անվտանգության վարչությունը (ՆԱՎ)։ Այս վարչությունը պատասխանատու է «ռիսկերի ուսումնասիրության եւ գնահատման» փուլի համար։ Ներքին սպառնալիքի կամ խնդրի առկայությունը հաստատվելուն պես գործն ուղարկվում է այլ արտաքին կառույցներ՝ քննություն իրականացնելու նպատակով (Հակակոռուպցիոն կոմիտե, Ազգային անվտանգության ծառայություն, իսկ հետագայում՝ 2024 թվականից՝ Քննչական կոմիտե)։
220.Հաշվի առնելով ԳԳԹ-ի փորձը՝ կոռուպցիայի դեմ պայքարի արդյունավետ ամբողջական գործընթացը ներառում է ստորեւ ներկայացված հաջորդական քայլերը, որոնց իրականացումը կառավարվում է հետեւյալի համար ընդհանուր պատասխանատվություն կրող առանձին վարչության կողմից. 1) հետախուզական տվյալների ստացում/ստուգում. 2) դասակարգում. 3) քննություն (ինչը ներառում է հետախուզական տվյալների շարունակական ստացում եւ տեխնիկական աջակցություն). 4) մեղադրանք առաջադրելու մասին որոշում՝ ներքին լսում կամ քրեական գործերով դատարանում լսում անցկացնելու նպատակով։ Հայաստանի՝ այս չորս հաջորդական քայլերի իրականացման ռազմավարությունը բաշխված է մի քանի անկախ կառույցների միջեւ, որոնք ընդհանուր առմամբ հաշվետու են Ներքին գործերի նախարարությանը։ Գոյություն չունի որեւէ ապացույց առ այն, որ հակակոռուպցիոն ռազմավարությունն ապահովում է ամբողջական վերահսկողություն, կառուցվածք եւ հաշվետվողականություն։
221.Հայաստանի ոստիկանության առնչությամբ հանրությունն ունի մտավախություններ՝ կապված կոռուպցիայի նախկին մեղադրանքների հետ, ինչպես օրինակ՝ երթեւեկության կանոնների խախտման համար կաշառքներ եւ անհամաչափ ուժի գործադրում։ Նախկինում ոստիկանության նկատմամբ վերահսկողությունն իրականացվել է Վարչապետի աշխատակազմի կողմից, սակայն հաշվի առնելով վերջին փոփոխությունները՝ այժմ Ներքին գործերի նախարարությունն է իրականացնում կառավարման եւ վերահսկողության գործառույթը։ Ներքին գործերի նախարարությանն աջակցելու համար անհրաժեշտ է հստակ հակակոռուպցիոն ռազմավարություն, որը կամրապնդվի այնպիսի վարքագծային պահանջներով, ինչպիսին է Վարքագծի կանոնները (տե՛ս նաեւ 233-րդ պարբերությունը եւ դրան հաջորդող առաջարկությունը)։
222.ԿԿՀ-ն ունի ազգային մակարդակում կոռուպցիայի կանխարգելման պատասխանատվություն՝ հատուկ ուշադրություն դարձնելով քաղաքականության հարցերով խորհրդատվությանը։ Վերոնշյալն առաջացնում է բաց, քանի որ ԿԿՀ-ն չունի գործնական փորձարկումներ անցկացնելու պարտավորություն՝ ոստիկանության գործունեության մեջ կանխարգելիչ հնարավորությունները բացահայտելու համար։ Նրան միայն վերապահված է վերահսկիչ գործառույթը։ Կանխարգելման կարողությունը, այսպիսով, սահմանափակված է արձագանքման շրջանակով՝ պարզ, ստուգված, մարտավարական միջոցառումների իրականացմամբ խնդիրների ակտիվ կանխատեսման փոխարեն։
223.Հետեւաբար անհրաժեշտ է հակակոռուպցիոն ռազմավարության՝ կանխարգելմանը վերաբերող հատուկ ուղղություն՝ հատուկ թիմով, որը պատասխանատվություն է կրում գործնականում կանխարգելիչ ստուգումների իրականացման համար (տե՛ս նաեւ վեթինգի ընթացակարգի, թմրամոլության մասով հատուկ ստուգումների, բարեվարքության ստուգումների, բողոքների ուսումնասիրության վերաբերյալ դիտողությունները՝ 248-րդ, 250-252-րդ պարբերություններ)։ Ոստիկանության համակարգում չի իրականացվում ռիսկերի գնահատում, որը կնպաստեր թույլ կողմերի բացահայտմանը՝ հակակոռուպցիոն միջոցառումների առավել արդյունավետ կառավարումն իրականացնելու համար։ ԳՐԵԿՈ–ն առաջարկում է ընդունել հատուկ եւ գործուն հակակոռուպցիոն գործողությունների ծրագիր՝ ռիսկային ոլորտների համակարգային եւ համապարփակ ուսումնասիրության հիման վրա, որը կուղեկցվի մեղմացման եւ վերահսկողության նպատակային միջոցառումներով, որոնք ենթակա են կանոնավոր գնահատման եւ ազդեցության գնահատման։
224.ԳԳԹ-ն նաեւ կոչ է անում իշխանություններին՝ մտածել լայնորեն եւ ի գիտություն ընդունել այլ երկրների՝ կոռուպցիայի կանխարգելման կոնկրետ միջոցառումներից քաղված դասերը։ Գործիքներից մեկը, որը ԳԳԹ-ն քննարկել է Հայաստանում, եղել է համազգեստի վրա կրվող շարժական տեսախցիկի օգտագործումը։ Այս առնչությամբ իշխանությունները նշել են, որ համազգեստի վրա կրվող շարժական տեսախցիկները կազմում են Պարեկային ոստիկանության ծառայողների սարքավորումների բաղկացուցիչ մասը (Ոստիկանության պետի 2020 թվականի սեպտեմբերի 20-ի թիվ 36-Լ հրամանով սահմանված կարգով)։ Համաձայն վերոնշյալ հրամանի՝ համազգեստի վրա կրվող շարժական տեսախցիկները պետք է միացվեն ծառայության դուրս գալու պահին եւ չպետք է անջատվեն մինչեւ ծառայության ավարտը։ Համազգեստի վրա կրվող շարժական տեսախցիկների օգտագործումը նախատեսված է նաեւ համայնքային ոստիկանության բարեփոխումների շրջանակներում։
225.Համազգեստի վրա կրվող շարժական տեսախցիկի՝ վստահելի եւ ապացուցահեն տեխնիկական միջոց լինելու հանգամանքը հաստատվել է. այն ունի բազմաթիվ առավելություններ, ինչպիսիք են էթիկայի կանոններին համապատասխանող, արդարացի եւ համաչափ վարքագծի շուրջօրյա դրսեւորում ծառայողների կողմից, ինչպես նաեւ ծառայողների ցուցմունքների հիմնավորում՝ կեղծ եւ նենգ հայտարարությունների դեպքում։ Ավելին, սա կարող է ծառայել որպես գործիք, որը թույլ է տալիս հանրությանը բաց եւ թափանցիկ տեսնել այն մարտահրավերները, որոնց բախվում են ոստիկանության ծառայողները իրեն առօրյա գործունեության ընթացքում։ Հետեւաբար, ԳԳԹ-ը խրախուսում է հնարավորինս սեղմ ժամկետում առաջնագծում աշխատող անձնակազմի շրջանում համազգեստի վրա կրվող շարժական տեսախցիկի օգտագործման ծավալների ընդլայնման ցանկացած հնարավորություն։
Գաղտնի գործողությունների իրականացումը եւ ազդարարների ու վկաների հետ շփումները
226.Ոստիկանությունն իրականացնում է օպերատիվ հետախուզական միջոցառումներ միայն քննիչի հանձնարարությամբ՝ Քրեական դատավարության օրենսգրքով (ՔԴՕ) նախատեսված կարգով։ «Օպերատիվ հետախուզական գործունեության մասին» օրենքը ՔԴՕ -ի հետ համատեղ սահմանում են այս առնչությամբ կարգավորող շրջանակը։ ՔԴՕ-ում սահմանվում է, որ բոլոր քննչական գործողությունները պետք է ձայնագրվեն եւ տեսագրվեն՝ բացառությամբ այն դեպքերի, երբ դա օբյեկտիվորեն հնարավոր չէ իրականացնել։ Ձայնագրությունները պահվում են Ոստիկանության կենտրոնական վարչությունում եւ հասանելի են դարձվում համապատասխան անձանց եւ նրանց ներկայացուցիչներին՝ հարցման հիման վրա։
227.Ազգային ժողովը հաստատել է 2020 թվականին կատարված փոփոխությունը, որով ոստիկանությանը թույլատրվում է իրականացնել Հայաստանի քաղաքացիների հեռախոսազանգերի անկախ գաղտնալսումներ։ Մարդու իրավունքների ակտիվիստները մտահոգություն են հայտնել, որ ոստիկանական ուժերն իրենց ընդլյանված լիազորությունները չեն իրականացնի թափանցիկ եւ պատասխանատու ձեւով։
Էթիկայի կանոնները
228.«Ոստիկանության կարգապահապական կանոնագիրքը հաստատելու մասին» 2005 թվականի օրենքում (այսուհետ՝ Կարգապահական կանոնագիրք) առկա է մեկ դրույթ (10-րդ հոդված) ոստիկանության ծառայողներից ակնկալվող վարքագծի վերաբերյալ, որտեղ նշվում է, ի թիվս այլնի, պատիվը, արժանապատվությունը, հավատարմությունը, չեզոքությունը, անաչառությունը, հանրային ծառայությունը եւ այլն։ Այս դրույթի որոշ կետերի խախտման դեպքում, այսինքն՝ քաղաքական չեզոքություն, մարդու իրավունքների նկատմամբ հարգանք եւ ուժի չարաշահում, ներքին կարգապահություն եւ վերադաս ղեկավարների նկատմամբ հարգանք, շահերի բախում (Կարգապահական կանոնագրքի 10-րդ հոդվածի «գ», «զ», «է», «ը» կետեր) կիրառվում են պատժամիջոցներ։ Պարեկային ոստիկանության կանոնադրությունը նաեւ ներառում է մի քանի դրույթ՝ ոստիկանության այս ծառայության էթիկայի կանոնների վերաբերյալ։
229.ԳԳԹ-ին հայտնել են, որ հանրային պաշտոն զբաղեցնող պաշտոնատար անձանց վարքագծի կանոնները (2022 թվական) տարածվում են ոստիկանության վրա։ Կանոններով նախատեսվում է, որ յուրաքանչյուր առանձին մարմին մշակում է իր մոնիթորինգի եւ կատարման ապահովման համակարգը, մասնավորապես, ստեղծելով էթիկայի հանձնաժողով։ Ոստիկանության համակարգում դեռեւս չի ստեղծվել էթիկայի հանձնաժողով։ ԳԳԹ-ին հայտնել են, որ պետական պաշտոնատար անձանց վարքագծի կանոնների մշակումը բխում է 2019-2022 թվականների հակակոռուպցիոն ռազմավարությունից եւ դրա գործողությունների ծրագրից։ Ոլորտային վարքագծի կանոնների մշակումը նախատեսված է նոր Հակակոռուպցիոն ռազմավարության եւ դրա՝ 2023-2026 թվականների գործողությունների ծրագրի շրջանակներում։ Հայաստան կատարած աշխատանքային այցի ընթացքում իշխանությունները նշել են, որ ուսումնասիրվել է Ներքին գործերի նախարարության յուրաքանչյուր ստորաբաժանման, այդ թվում՝ ոստիկանության համար առանձին վարքագծի կանոնների մշակման անհրաժեշտությունը։
230.Ոստիկանությունը կիրառում է անձնական օրինակի մոտեցումը. ղեկավարը պետք է մշտապես օրինակ ծառայի ենթականերին, բարձրացնի վերջիններիս պատվի եւ ծառայողական պարտքի գիտակցումը: Ղեկավարը պետք է հատուկ ուշադրություն դարձնի ենթակաների անհատական հատկանիշների ուսումնասիրմանը, իրավական ակտերով սահմանված փոխհարաբերությունների պահպանմանը, անձնակազմի համախմբմանը, ժամանակին հայտնաբերի ենթակաների կատարած կարգապահական խախտումների պատճառները եւ ձեռնարկի կանխարգելիչ միջոցառումներ (Վարքագծի կանոնագրքի 6-րդ հոդված):
231.Ոստիկանության համակարգում առկա չէ էթիկայի եւ բարեվարքության վերաբերյալ գաղտնի խորհրդատվության հատուկ մեխանիզմ։ Սակայն ոստիկանության ծառայողները կարող են դիմել իրենց անմիջական ղեկավարներին՝ խորհրդատվության նպատակով։ Ինչպես նաեւ նրանք կարող են դիմել Ներքին գործերի նախարարության կադրային քաղաքականության վարչություն եւ իրավաբանական վարչություն։ ՀԾՄ օրենքում նաեւ նախատեսվում է բարեվարքության հարցերով աշխատակիցների համակարգի ստեղծում, որոնք պետք է խորհրդատվություն տրամադրեն իրենց գործընկերներին անհամատեղելիության պահանջների եւ շահերի բախմանը վերաբերող այլ սահմանափակումների, էթիկայի եւ նվերների վերաբերյալ։ Սակայն ԳԳԹ-ին հայտնել են, որ բարեվարքության հարցերով աշխատակիցների համակարգն ընդհանուր առմամբ այնքան էլ հայտնի չէ, եւ նրա օգնությանը չեն դիմում, այդ թվում՝ ոստիկանությունում։
232.ԳԳԹ-ն համարում է, որ ներկայումս ոստիկանությունը չունի էթիկայի հարցերով լավ մշակված ենթակառուցվածք։ Առկա չեն վարքագծի հատուկ կանոններ ոստիկանության համար, սակայն իշխանությունները պնդել են, որ հանրային ծառայողների վարքագծի կանոնները կիրառվում են ոստիկանության նկատմամբ։ Նրանք նաեւ նշել են, որ ՀԾՄ օրենքը կիրառվում է նաեւ ոստիկանության նկատմամբ, եւ որ «Ոստիկանության մասին» օրենքում եւ Ոստիկանության կարգապահական կանոնագրքում պարունակվում են որոշ դրույթներ էթիկայի վերաբերյալ, սակայն այս վերջին երկու օրենսդրական ակտերը վերջին փոփոխություններով չեն ներդաշնակեցվել ՀԾՄ օրենքի հետ (օրինակ՝ նվերների մասին դրույթների ընդգրկում)։ ԳԳԹ-ն նկատում է, որ ժամանակակից աշխարհի մարտահրավերները՝ կապված ոստիկանության գործունեության իրականացման հետ, մշտապես փոխվում են ոչ միայն տեխնոլոգիաների զարգացման, այլեւ դատարանների նախադեպային իրավունքի զարգացմանը զուգընթաց։ Յուրաքանչյուր կազմակերպություն, յուրաքանչյուր պետական մարմին իր բնույթով եւ իրավասությամբ եզակի է։ Տարբեր պետական մարմինների կոնկրետ իրավունքները տարբերվում են, եւ այդպիսով այդ լիազորություններն իրականացնող անձանց կողմից ոչ էթիկական վարքագծի ցուցաբերման հնարավորությունները նույնպես տարբերվում են եւ ներկայացնում են ինքնին նրանց սեփական հատկանիշները եւ մարտահրավերները։
233.Ոստիկանության ծառայողները պետական իշխանության համակարգի շրջանակներում եզակի դիրք ունեն։ Նրանք ամենօրյա կապի մեջ են քաղաքացիների հետ, ունեն հրահանգներ տալու լիազորություն, իսկ այդ հրահանգները չկատարելու դեպքում լիազորված են կիրառելու հարկադրանքի միջոցներ՝ այդ հրահանգները կատարելու համար։ Հետեւաբար ապագա Վարքագծի կանոնագիրքը պետք է համապատասխանեցվի այդ եզակի դերին եւ դրանից բխող լիազորություններին։ Կանոնագիրքը պետք է հրապարակվի, իսկ ծառայողներին պարբերաբար հիշեցվի դրա դրույթների մասին։ Կանոնագիրքը պետք է կոնկրետ օրինակների օգտագործմամբ որպես օգնող տեղեկատու ծառայի էթիկային համապատասխան ծառայության համար։ Համակարգը պետք է լրացվի ոստիկանության ծառայողների՝ ոստիկանության աշխատանքի խնդրահարույց հայեցակետերի կապակցությամբ հատուկ գաղտնի խորհրդատուի (տարբերվում է վերադասից) դիմելու հնարավորությամբ, որը կարող է նրանց խորհրդատվություն տրամադրել էթիկայի հետ կապված առօրյա դիլեմաների վերաբերյալ։ ԳՐԵԿՈ–ն առաջարկում է, որ i) ընդունվի ոստիկանության վարքագծի կանոնագիրք՝ ոստիկանության գործունեության իրականացման ժամանակակից մարտահրավերները լուծելու եւ բարեվարքության հետ կապված համապատասխան բոլոր հարցերը մանրամասն ընդգրկելու, ինչպես նաեւ հստակ գործնական օրինակների միջոցով գործնական ուղղորդում առաջարկելու նպատակով, եւ ii) որ այն հրապարակվի եւ ուղեկցվի իրազեկվածության մակարդակի բարձրացման եւ գաղտնի խորհրդատվության արդյունավետ միջոցներով։
Բարեվարքության վերաբերյալ խորհրդատվությունը, վերապատրաստումը եւ իրազեկվածության մակարդակի բարձրացումը
- Կոռուպցիայի կանխարգելման եւ բարեվարքության վերաբերյալ վերապատրաստումն իրականացվում է Ոստիկանության կրթահամալիրի (վերապատրաստման կենտրոնի) կողմից՝ ոստիկանության համակարգին միանալիս, ինչպես նաեւ ծառայության ընթացքում (ոստիկանության ծառայողների համար հասանելի են դարձվում շաբաթական մոդուլներ)։ Այն ունի գործնական եւ ինտերակտիվ մոտեցում՝ խնդիրների լուծում, դեպքերի ուսումնասիրություն, իրավիճակի մոդելավորում եւ դերախաղ, խմբային քննարկումներ եւ այլն։ Ոստիկանության գլխավոր, ավագ եւ միջին խմբերի պաշտոններ զբաղեցնող ոստիկանության ծառայողներն առնվազն հինգ տարին մեկ անգամ պարտադիր վերապատրաստում են անցնում Հայաստանի կամ օտարերկրյա պետությունների համապատասխան կրթական հաստատություններում։ Ոստիկանության բարձրագույն եւ միջին խմբերի պաշտոններ զբաղեցնող ոստիկանության ծառայողները նույնպես կարող են վերապատրաստում անցնել (ընտրովի վերապատրաստում)։ Ոստիկանության պարեկային ծառայություն իրականացնող ստորաբաժանման կրտսեր եւ միջին խմբերի պաշտոններ զբաղեցնող ծառայողները երեք տարին մեկ անգամ պարտադիր վերապատրաստում են անցնում։
- ԳԳԹ-ին ասվել է, որ որպես ոստիկանության՝ իր շարքերում բարեվարքությունը բարելավելու ռազմավարության մաս՝ առանցքային ուշադրություն է դարձվել ծառայողների կրթության խթանման եւ վերապատրաստման հնարավորությունների ու ուսումնական ծրագրերի մշակման վրա, այդ թվում՝ ղեկավարների համար։ ԳԳԹ-ին տրամադրվել է վերապատրաստման ծրագրերի եւ նյութերի համապարփակ ամփոփ նկարագիր, որոնք վկայում են բախված մարտահրավերների ներքին ընկալումը եւ համապատասխանությունը բարելավելու մշտական ձգտման մասին։ Այնուամենայնիվ, աշխատուժի հետ համեմատությամբ մասնակցությունը փոքր է եղել, եւ այդպիսով հաղորդակցությունների համապատասխանությունը եւ ծավալը պետք է կասկածի տակ դրվեն։ Կարեւոր է ապահովել ոստիկանության ծառայողների վերապատրաստման պարբերականությունը եւ շարունակականությունը։ Առկա է աշխատուժի կողմից ներքին կոռուպցիայի առնչությամբ բախված մարտահրավերների ընկալումը զգալիորեն ընդլայնելու հնարավորություն։ Վերապատրաստման օրերի առկայությունը, կոռումպացված կամ հարկադրանքի ենթարկված ծառայողների առկայությունը կանխելուն ուղղված պրոակտիվ հասանելի միջոցների բացատրությունը, իրազեկվածության մակարդակի բարձրացմանը եւ ազդարարմանն աջակցությունը, ներքին հաղորդումների ներկայացման բարձրացումը մեծապես օգտակար կլինեին հարաբերականորեն ցածր արժեքով։ ԳՐԵԿՈ–ն առաջարկում է ոստիկանության բոլոր ծառայողների համար մշակել առաջադեմ վերապատրաստման ծրագիր, որը կենտրոնացած կլինի էթիկայի եւ արժեքների պրոակտիվ փորձարկման, նոր մարտահրավերների մասին իրազեկման եւ օրենսդրական թարմացումների վրա։
Աշխատանքի ընդունումը, մասնագիտական ուղին եւ ծառայության պայմանները
Աշխատանքի ընդունման պահանջները եւ պաշտոնի նշանակման ընթացակարգը
- Ոստիկանությունում աշխատանքի ընդունումը կարգավորվում է «Ոստիկանությունում ծառայության մասին» օրենքով եւ Աշխատանքային օրենսգրքով։ Ոստիկանության անձնակազմը բաժանվում է երկու հիմնական աշխատանքային կատեգորիաների․
- Հանրային ծառայողներ․
ա. Ոստիկանության ծառայողներ․ Անկախ ազգությունից, ռասայից, սեռից, սոցիալական ծագումից, գույքային կամ այլ կարգավիճակից՝ Հայաստանի Հանրապետության 18-ից 35 տարեկան քաղաքացիները կարող են միանալ ոստիկանության ծառայությանը, եթե անցել են պարտադիր զինվորական ծառայություն (բացառությամբ կանանց) եւ ունակ են կրթության, առողջական վիճակի եւ ֆիզիկական պատրաստվածության վերաբերյալ Կառավարության կողմից սահմանված պահանջներին համապատասխան կատարելու ոստիկանության ծառայողի պարտականությունները։ Ոստիկանության ծառայողները պաշտոնի են նշանակվում արտամրցութային ընթացակարգի հիման վրա եւ մրցութային հիմունքներով։ Ոստիկանության ծառայողներն աշխատանքի են ընդունվում մշտական պայմանագրերի հիման վրա։
բ. Քաղաքացիական հատուկ ծառայողներ․ Ոստիկանությունում քաղաքացիական հատուկ ծառայությունը մասնագիտական գործունեություն է, որն անկախ է քաղաքական ուժի փոփոխությունից եւ ուղղված է ոստիկանությանն օրենսդրությամբ վերապահված առանձին գործառույթների իրականացմանը։ Հայաստանի 18 տարին լրացած քաղաքացին իրավունք ունի ոստիկանությունում զբաղեցնելու քաղաքացիական հատուկ ծառայողի պաշտոն, եթե նա բավարարում է տվյալ պաշտոնի համար սահմանված պահանջները։ Քաղաքացիական հատուկ ծառայողները պաշտոնի են նշանակվում մրցութային հիմունքով եւ պաշտոնավարում են մինչեւ 65 տարին լրանալը։ Քաղաքացիական հատուկ ծառայողներն ունենում են մշտական պայմանագրեր։
- Քաղաքացիական աշխատանքներ եւ տեխնիկական սպասարկում իրականացնող աշխատակիցներ. Այս կատեգորիայի աշխատակիցների հետ կարող են կնքվել որոշակի ժամկետով եւ անորոշ ժամկետով աշխատանքային պայմանագրեր՝ Աշխատանքային օրենսգրքով սահմանված կարգով։
- Ոստիկանությունում պաշտոնները դասակարգվում են՝ 1) բարձրագույն պաշտոնների, 2) գլխավոր պաշտոնների, 3) ավագ պաշտոնների, 4) միջին պաշտոնների, 5) կրտսեր պաշտոնների։ Ստորեւ բերված աղյուսակում ներկայացված է յուրաքանչյուր կատեգորիա։
| Պաշտոնի տեսակը | Գենդերային հավասարակշռությունը | |
| Արական | Իգական | |
| 1. Բարձրագույն պաշտոններ | 4 (100%) | (0%) |
| Ոստիկանության պետ
Ոստիկանության զորքերի հրամանատար Ոստիկանության պետի տեղակալ |
||
| 2. Գլխավոր պաշտոններ | 329 (93%) | 22 (7%) |
| Գլխավոր վարչության պետ, այդ թվում՝ Ոստիկանության Երեւան քաղաքի վարչության պետ
Գլխավոր վարչության պետի տեղակալ Վարչության պետ, այդ թվում՝ Ոստիկանության մարզային վարչության պետ Վարչության պետի տեղակալ Բաժնի պետ |
||
| 3. Ավագ պաշտոններ | 594 (89%) | 70 (11%) |
| Բաժնի պետի տեղակալ
Բաժանմունքի պետ |
||
| 4. Միջին պաշտոններ | 4 367 (86%) | 689 (14%) |
| Բաժանմունքի պետի տեղակալ
Հատուկ կարեւորագույն գործերով ավագ քննիչ, հատուկ կարեւորագույն գործերով ավագ օպերլիազոր Ավագ տեսուչ, ավագ օպերլիազոր, ավագ պարեկ Տեսուչ, օպերլիազոր, պարեկ |
||
| 5. Կրտսեր պաշտոններ | 5 610 (95%) | 245 (5%) |
| Կրտսեր տեսուչ, կրտսեր պարեկ
Ավագ ոստիկան Ոստիկան |
||
- Ոստիկանության պետին ներքին գործերի նախարարի առաջարկությամբ նշանակում եւ ազատում է վարչապետը։ Ոստիկանության պետի տեղակալներին Ոստիկանության պետի առաջարկությամբ նշանակում եւ ազատում է ներքին գործերի նախարարը։ Ոստիկանության զորքերի հրամանատարին Ոստիկանության պետի միջնորդության հիման վրա վարչապետի առաջարկությամբ նշանակում եւ ազատում է նախագահը։ Ոստիկանության զորքերի հրամանատարն ի պաշտոնե Ոստիկանության պետի տեղակալն է:
- Ոստիկանության գլխավոր պաշտոնների խմբի ծառայողներին պաշտոնի նշանակում եւ պաշտոնից ազատում է ներքին գործերի նախարարը։ Ոստիկանության ավագ եւ միջին պաշտոնների խմբերի ծառայողներին պաշտոնի նշանակում եւ պաշտոնից ազատում է Ոստիկանության պետը։ Ոստիկանության կրտսեր պաշտոնների խմբի ծառայողներին նշանակում եւ պաշտոնից ազատում է Ոստիկանության պետի լիազորած` վարչության պետի պաշտոնից ոչ ցածր պաշտոն զբաղեցնող ծառայողը:
- Քաղաքացիական հատուկ ծառայության բարձրագույն, գլխավոր եւ առաջատար պաշտոններում նշանակում եւ այդ պաշտոններից ազատում է Ոստիկանության պետը: Քաղաքացիական հատուկ ծառայության կրտսեր պաշտոններում նշանակում եւ այդ պաշտոններից ազատում է Ոստիկանության պետի կողմից լիազորված պաշտոնատար անձը: Քաղաքացիական հատուկ ծառայության պաշտոն առաջին անգամ զբաղեցնող անձի նշանակումն իրականացվում է մինչեւ վեց ամիս փորձաշրջանով՝ Հայաստանի Հանրապետության աշխատանքային օրենսդրությամբ սահմանված կարգով («Ոստիկանությունում ծառայության մասին» օրենք, հոդված 609):
- Ոստիկանության համակարգին միանալու նվազագույն պահանջները վերաբերում են տարիքին, միջնակարգ կամ համարժեք դպրոցին, բժշկական եւ ֆիզիկական պահանջներին եւ դատվածության բացակայությանը։ Պահանջվում է եռամսյա վերապատրաստում, եւ կիրառվում է վեցամսյա փորձաշրջան։ Ծառայությանը միանալու համար նոր ընդունված ծառայողներից պահանջվում է ինչպես եռամսյա վերապատրաստման, այնպես էլ փորձաշրջանի դրական գնահատական։
- Բարձր պաշտոնների դեպքում թափուր պաշտոնները կարող են զբաղեցվել արտամրցութային կարգով կամ մրցույթով։ Ժամանակավոր թափուր պաշտոնի դեպքում մրցույթ չի անցկացվում։ Թափուր պաշտոնը պետք է զբաղեցվի 60 օրվա ընթացքում։ Մինչեւ ոստիկանության թափուր պաշտոնի համար մրցույթ հայտարարելը` երկշաբաթյա ժամկետում, տվյալ պաշտոնում նշանակելու իրավասություն ունեցող պաշտոնատար անձն իրավասու է տվյալ թափուր պաշտոնում սույն օրենքով սահմանված կարգով նշանակելու տվյալ պաշտոնի համար ներկայացվող պահանջները բավարարող ոստիկանության ծառայողին: Թափուր պաշտոնում նշանակում չկատարվելու դեպքում ոստիկանության ավագ եւ գլխավոր խմբերի թափուր պաշտոնները զբաղեցվում են մրցույթի արդյունքներով։
- Ավելի բարձր կոչումի պաշտոնի աշխատանքի ընդունման հարցում առանցքային դեր ունեն վերադասությունը եւ բարեվարքությունը։ Օրենքում մանրամասն ներկայացված են փորձին, կոչմանը ներկայացվող եւ այլ պահանջներ, որոնք կարող են անհրաժեշտ լինել մի պաշտոնից մյուսին տեղափոխվելու համար։ Ավելին, ոստիկանության այն ծառայություններում, որոնցում ծառայողների անձը ծածկագրված է, եւ նրանք իրենց լիազորություններն իրականացնում են գաղտնագործունեության լիակատար պահպանմամբ, պաշտոնի նշանակելու (ատեստավորման, վերապատրաստման, այլ պաշտոնի փոխադրելու) կարգը եւ պայմանները սահմանում է ներքին գործերի նախարարը («Ոստիկանությունում ծառայության մասին» օրենք, հոդված 13)։ Կարող են կիրառվել փորձաշրջաններ (վեցամսյա)։
- Մրցույթներ անցկացնելիս հայտարարությունը հրապարակվում է ոչ ուշ, քան մրցույթն անցկացնելուց 45 օր առաջ, մամուլում եւ զանգվածային լրատվության այլ միջոցներում, որոնք ունեն առնվազն երեք հազար օրինակ տպաքանակ, ինչպես նաեւ ոստիկանության պաշտոնական կայքում (www.police.am)։ Անցկացվում են քննություններ, եւ ընտրական հանձնաժողովը գնահատում է թեկնածուներին․ արդյունքների մասին տեղեկությունները թեկնածուներին տրամադրվում են անհապաղ եւ հրապարակվում են։ ՔՀԿ-ներն ընտրական հանձնաժողովների քվեարկող անդամներն են։
- Դիմորդը կարող է գրավոր բողոք ներկայացնել ընտրական հանձնաժողով, որը պետք է քննվի եռօրյա ժամկետում։ Ընտրական հանձնաժողովի որոշումները կարող են բողոքարկվել դատարան։
- Իշխանություններն ընդգծել են, որ Ներքին գործերի նախարարության մարդկային ռեսուրսների կառավարման համակարգում բարեփոխումն օրակարգի առաջնային տեղում է։ Այդ նպատակով Ներքին գործերի նախարարությունն ԱՄՆ Թմրամիջոցների դեմ պայքարի եւ իրավապահ համագործակցության բյուրոյի հետ համագործակցությամբ ներկայումս գտնվում է «Ներքին գործերի նախարարության եւ ոստիկանության ծառայության համար մարդկային ռեսուրսների ընդլայնված կառավարման միջոցով ծառայությունների արդյունավետության խթանում եւ բարեփոխում» ծրագրի մեկնարկի գործընթացում։ Ծրագրի ընդհանուր նպատակն է նպաստել անձնակազմի զարգացման եւ տաղանդի կառավարման հարցում Ներքին գործերի նախարարության արդյունավետությանն ու ավելի ուժեղ կարողություններին։
Վեթինգը
- Դատվածությունը ստուգելուց եւ հոգեֆիզիոլոգիական հետազոտությունից (այդ թվում` թեստավորում` ալկոհոլից եւ թմրամիջոցներից հնարավոր կախվածությունը ստուգելու նպատակով) բացի՝ աշխատանքի ընդունվելու դեպքում բարեվարքության վեթինգ չի իրականացվում։ Ներկայումս բարեվարքության ստուգումը պարեկային ծառայողների դեպքում իրականացվում է միայն հարցազրույցի փուլում համապատասխան հանձնաժողովի կողմից, այդ թվում՝ դիմումատուի անձնական գործում առանձին տեղեկությունների բաժնի միջոցով։
- ԳԳԹ-ն համարում է, որ տվյալների ստուգումները բարձրացնում են այն թեկնածուներին հայտնաբերելու հնարավորությունները, որոնք ունեն անազնիվ մտադրություններ կամ ցուցաբերում են ոչ էթիկական վարքագիծ։ Գործընթացը նախատեսված է նաեւ թեկնածուի կողմից տրամադրված տեղեկությունների ճշգրտությունն ապահովելու համար։ Կարեւոր է տվյալների ստուգումներն իրականացնել մինչեւ ոստիկանություն ընդունելը, քանի որ ընդունելուց հետո ստացվող անազնիվ վարքագծի մասին հնարավոր տեղեկությունները բավարար պատճառ չեն լինի պաշտոնից ազատելու համար։ Այսպիսով, ոստիկանությունն ունի կոռուպցիայի վտանգն ի սկզբանե վերացնելու հիանալի հնարավորություն։ Մերօրյա ժամանակակից տեխնոլոգիական դարաշրջանում թեկնածուներին ստուգելու բազմաթիվ տարբեր եղանակներ կան։ Սոցիալական ցանցերում կարելի է գտնել բազում տեղեկություններ, եւ ԳԳԹ-ին ասվել է, որ ոստիկանություն աշխատանքի դիմելիս Ոստիկանության ՄՌԿ վարչությանը տրամադրվում են սոցիալական ցանցերի հղումները։ Ոստիկանությունը կարող է նաեւ իրականացնել նախկին աշխատավայրերից տեղեկությունների ստուգում՝ տեղեկություններ հավաքելով աշխատանքում թեկնածուի հեղինակության, նրա կոմպետենտության եւ այն մասին, թե ինչ են նրա գործընկերները, ղեկավարները եւ ենթակաները մտածում նրա մասին։ Վարորդական պատմությունը ստուգելը նույնպես բարեվարքության նպատակներով օգտակար միջոց է։
- Բացի այդ, առկա են լրացուցիչ «պլանային» ստուգումներ, որոնք իրականացվում են հինգ տարին մեկ անգամ՝ ծառայողների կողմից «հետախուզական ստուգում» իրականացնելու պահանջի կատարմամբ։ Գործում են համակարգեր ծառայողների կյանքի հանգամանքների առօրյա այնպիսի փոփոխությունների համար, ինչպիսիք են ամուսնությունը, ամուսնալուծությունը, հասցեի փոփոխությունը եւ այլն։ Ատեստավորման գործընթացին չի թույլատրվում մասնակցել այն ծառայողին, որի նկատմամբ իրականացված թմրամիջոցի եւ հոգեմետ (հոգեներգործուն) նյութի օգտագործման վերաբերյալ ստուգման արդյունքը դրական է, կամ որն ունի 20 մլն դրամի՝ 48 510 եվրո եւ ավելի տրամադրված վարկ եւ 91 օր եւ ավելի ժամկետանց վարկային պարտավորություն (Կառավարության 2023 թվականի հունիսի [1]-ի թիվ 892-Ն որոշում): Թմրամիջոցի օգտագործման վերաբերյալ ստուգումը կարող է կատարվել նաեւ ոստիկանության ծառայողին ստուգման մասին ստուգումը փաստացի կատարվելուց ընդամենը մեկ օր առաջ տեղեկացնելով։ Ի հավելումն, երեք տարին մեկ անգամ յուրաքանչյուր ծառայող անցնում է ատեստավորում, որով նա կատարում է հայտարարագրում։ Եթե այս ատեստավորումն անտեսվում է, ծառայողը կարող է ի վերջո ծառայությունից ազատվել։
- Թեեւ գործող կառուցվածքը գործուն է, առկա են բաց թողնված բազմաթիվ հնարավորություններ, քանի որ համակարգերը կապված են ծառայողների կողմից թմրամիջոցների օգտագործման վերաբերյալ պլանային, այլ ոչ ըստ պահանջի ստուգման հետ։ Խնդիրն այն է, որ «կանխորոշված» ամսաթվերը ծառայողներին պատշաճ նախազգուշացում են տալիս, եւ ցանկացած ծառայող, որը թմրամիջոցներ է օգտագործում, հնարավորություն է ունենում ցանկացած ստուգումից առաջ զերծ մնալ դրանց օգտագործումից կամ պատճառաբանություն բերել ամսաթիվը հետաձգելու եւ երկարաձգման ժամկետ ստանալու համար՝ իր համակարգից հնարավոր օգտագործված թմրամիջոցները մաքրելու նպատակով։ Ըստ պահանջի անցկացվող ստուգումը, ինչպես օրինակ՝ «Թմրանյութերից կախվածության բուժման ծրագիրը» (ԹԿԲԾ), որով ծառայողները ստուգում են անցնում ցանկացած օր համակարգչային պատահական ընտրության միջոցով, կարող է զգալի օգուտներ ավելացնել՝ ծառայողը չի կարող ձեռնարկել կանխարգելիչ միջոց, ծախսը քիչ է՝ ի հակադրություն բոլոր ծառայողների պլանային ստուգման, եւ եթե դրա մասին բոլոր աշխատողներին հաղորդվում է ներքին կայքերի եւ վերադասի ճեպազրույցների միջոցով, ապա հաղորդագրությունը կարող է չափազանց արդյունավետ լինել։ Բացի այդ, այդպիսի ծրագիրն օգտակար է ապացուցելու համար, որ տեղական համայնքները սպասարկող ոստիկանության ծառայողներն անցնում են խիստ ներքին գործընթացներ՝ խթանելով բարձրագույն չափանիշները։ Դա ամրապնդում է բարեվարքության եւ օրինականության հետ կապված խնդիրները։
- Գործնական կանխարգելիչ միջոցների այլ օրինակներ էին, որոնց մասին ԳԳԹ-ին ապացույցներ չեն ներկայացվել, բարեվարքության ստուգման պրոակտիվ գործողությունները (ինչպես օրինակ՝ գողացված գույքը հանձնելը եւ ապահովելը, որ դրան ընթացակարգին համապատասխան վերաբերվեն)։ Նաեւ Բողոքների առնչությամբ միջամտության ծրագիրը (ԲՄԾ), որով հաղորդված բողոքների միջոցով համակարգչայնացված եղանակով հայտնաբերվում են ռիսկային ծառայողները, ըստ «ծավալի» կամ «բողոքի տեսակի» (օրինակ՝ անհամաչափ ուժի գործադրում կամ լիազորությունների չարաշահում՝ սեռական օգուտ ստանալու համար)։ ԲՄԾ-ն պրոակտիվորեն վերհանում է ծառայողի վարքագծի առնչությամբ հնարավոր մտահոգությունները՝ հնարավոր դարձնելով վերադասի կողմից անմիջական արձագանքը կամ տեխնիկական օպերատիվ/գաղտնի արձագանքը, որը պետք է ստուգվի Ներքին անվտանգության վարչության կողմից։
- ԳԳԹ-ն նկատում է, որ անհատական ծառայողի վերաբերյալ հետախուզական մտահոգության կոնկրետ ստացումից բացի՝ չկա սահուն գործընթաց՝ նախնական մեկնարկային օրվանից եւ հնգամյա ստուգման գործընթացի շրջանակներից դուրս ծառայողների շարունակական վեթինգ անցկացնելու համար։ Իշխանությունները նշում են, որ այդպիսի պահանջի ներմուծումը ներկայումս քննարկվում է ոստիկանության գլխավոր եւ բարձրագույն խմբերի համար։ ԳԳԹ-ն այնուհետեւ հղում է կատարում վերեւում քննարկված կանխարգելիչ միջոցներին, որոնց կոնկրետ կիրառումը Հայաստանի ոստիկանությունում կարող է հետագայում օգտագործվել։ ԳՐԵԿՈ–ն առաջարկում է i) ամրապնդել բարեվարքության ստուգումներն անձնակազմի հավաքագրման ժամանակ, եւ ii) կանոնավոր ստուգումներ իրականացնել ծառայողի ոստիկանական կարիերայի ընթացքում՝ հիմնված ոչ թե ռեակտիվ հետախուզական ստուգումների, այլ պրոակտիվ ստուգումների վրա։
Կատարողականի գնահատումը եւ կոչումի բարձրացումը, փոխադրումները եւ ծառայության դադարեցումը
253.Ոստիկանության աշխատակիցների առաջխաղացումն իրականացվում է աշխատակիցների կրթության, կատարողականի եւ անձնական որակների հիման վրա։ Վերոնշյալ երեք չափորոշիչների գնահատման արդյունքում աշխատակիցը վարչության պետի որոշմամբ ներկայացվում է առաջխաղացման։ Նույն կերպ առանցքային կարեւորություն է տրվում վերապատրաստմանը։
254.ԻՄԱ-ների աշխատանքը ենթակա է պարբերական գնահատման երեք տարին մեկ անգամ։ Ատեստավորման հանձնաժողովի կողմից կարող է պաշտոնի նշանակող պաշտոնատար անձի պատճառաբանված որոշման հիման վրա իրականացվել արտահերթ ատեստավորում։ Գնահատումն ուղղված է որոշելուն, թե արդյոք ԻՄԱ-ի մասնագիտական գիտելիքները եւ աշխատանքային հմտությունները համապատասխանում են նրա պաշտոնին, եւ թե արդյոք նա համապատասխան է ծառայողական առաջխաղացման համար: Ատեստավորումն անցկացվում է ԻՄԱ-ների անմիջական մասնակցությամբ: Գնահատումը պետք է հիմնված լինի ԻՄԱ-ի ծառայողական բնութագրի վրա, որը կազմում է նրա անմիջական ղեկավարը (տվյալներ ծառայողի մասին, նրա որակները եւ կատարողականի գնահատականը)։ ԻՄԱ-ն իրավունք ունի ծանոթանալու ատեստավորման արդյունքներին եւ անհամաձայնության դեպքում կարող է դրանք եռօրյա ժամկետում բողոքարկել ատեստավորման հանձնաժողովին։ Բողոքարկումը կարող է կատարվել նաեւ դատարանում։
255.Ոստիկանության ծառայողների փոխադրումները կարգավորվում են «Ոստիկանությունում ծառայության մասին» օրենքի 17-18-րդ հոդվածներով։ Ոստիկանության ծառայողն իր ցանկությամբ կարող է փոխադրվել այլ պաշտոնի եւ (կամ) ծառայության այլ վայր` ոստիկանության տվյալ պաշտոնում առնվազն մեկ տարի ծառայելուց հետո, իսկ Ոստիկանության պետի որոշմամբ` մինչեւ սահմանված ժամկետը լրանալը: Ոստիկանության կրտսեր խմբի պաշտոն զբաղեցնող ծառայողն իր ցանկությամբ կարող է փոխադրվել այլ պաշտոնի եւ (կամ) ծառայության այլ վայր` անկախ տվյալ պաշտոնում ծառայելու ժամանակահատվածից:
256.Ոստիկանության ծառայողը, ծառայողական անհրաժեշտությամբ պայմանավորված, առանց իր համաձայնության, կարող է փոխադրվել 1) զբաղեցրած պաշտոնին համարժեք կամ առաջխաղացման կարգով այլ պաշտոնի եւ (կամ) ծառայության այլ վայր՝ ոստիկանության տվյալ պաշտոնում առնվազն մեկ տարի ծառայելուց հետո, կրտսեր խմբի պաշտոն զբաղեցնող ծառայողների փոխադրման դեպքում` առնվազն վեց ամիս ծառայելուց հետո, իսկ Ոստիկանության պետի որոշմամբ` մինչեւ սահմանված ժամկետները լրանալը. 2) զբաղեցրած պաշտոնից ոչ ավելի, քան երկու աստիճանով ցածր պաշտոնի, եթե փոխադրումը կապված է կառուցվածքային փոփոխությունների կամ հաստիքների կրճատման հետ. 3) առողջական վիճակից ելնելով` ոստիկանության բժշկական հանձնաժողովի եզրակացության հիման վրա. 4) ատեստավորման արդյունքում` զբաղեցրած պաշտոնին չհամապատասխանելու դեպքում այլ պաշտոնի, բայց զբաղեցրած պաշտոնից ոչ ավելի, քան երկու աստիճանով ցածր: Առանց իր համաձայնության ծառայության այլ վայր փոխադրելը, որը կապված է այլ մարզ բնակության տեղափոխվելու հետ, թույլատրվում է, եթե վերջին համանման փոփոխությունը կատարվել է առնվազն երեք տարի առաջ:
257.Պաշտոնից ազատելը հնարավոր է միայն օրենքով հստակ կարգավորված կարգով («Ոստիկանությունում ծառայության մասին» օրենք, Գլուխ 9)։ Համապատասխանաբար, ԻՄԱ-ի ծառայությունը դադարեցվում է հրաժարականի, կենսաթոշակի անցնելու, դատվածության, հաստիքների կրճատման, քաղաքացիության դադարեցման, անգործունակության կամ սահմանափակ գործունակության, ժամանակավոր անաշխատունակության հետեւանքով մեկ տարվա ընթացքում վեց ամսից ավելի ծառայության չներկայանալու, գույքի հայտարարագիր չներկայացնելու, կարգապահական որոշման դեպքում եւ այլն։
Ռոտացիան
258.Ոստիկանությունում կիրառվում է ռոտացիայի սկզբունքը։ Ռոտացիան ոստիկանությունում ծառայողների տեղափոխումն է հավասարազոր պաշտոններում` երեք տարին մեկ պարբերականությամբ։ Ռոտացիայի ենթակա ոստիկանությունում ծառայողների ցանկը եւ ռոտացիայի իրականացման կարգը սահմանված են Կառավարության 2009 թվականի նոյեմբերի 6-ի թիվ 1254 որոշմամբ:
259.Ռոտացիայի ենթակա են 1) ոստիկանության անձնագրային եւ վիզաների վարչության բաժնի պետի պաշտոն զբաղեցնող ծառայողները. 2) ոստիկանության անձնագրային եւ վիզաների վարչության բաժնի պետի տեղակալի պաշտոն զբաղեցնող ծառայողները. 3) ոստիկանության անձնագրային եւ վիզաների վարչության բաժանմունքի պետի պաշտոն զբաղեցնող ծառայողները. 4) ոստիկանության տարածքային բաժիններին ենթակա անձնագրային ծառայության բաժանմունքի պետի եւ խմբի առաջատար մասնագետի (խմբի ղեկավար) պաշտոն զբաղեցնող ծառայողները. 5) ոստիկանության տարածքային բաժինների, տարածքային բաժանմունքների պետերի պաշտոն զբաղեցնող ծառայողները. 6) ոստիկանության տարածքային քննչական բաժինների, տարածքային քննչական բաժանմունքների պետերի պաշտոն զբաղեցնող ծառայողները. 7) ոստիկանության տարածքային պահպանության բաժինների, տարածքային պահպանության բաժանմունքների պետերի պաշտոն զբաղեցնող ծառայողները. 8) ոստիկանության ճանապարհային ոստիկանության հաշվառման-քննական բաժանմունքների պետի, ավագ տեսուչի պաշտոն զբաղեցնող ծառայողները:
260.Ռոտացիան իրականացվում է ոստիկանության պետի հրամանով: Այդ որոշումն ընդունում է ռոտացիա իրականացնելուց առնվազն մեկ շաբաթ առաջ։ 2023 թվականի առաջին եռամսյակի ընթացքում ոստիկանության գլխավոր խմբում իրականացվել է 33, իսկ ավագ խմբում՝ 19 ռոտացիա։
Աշխատավարձերը եւ նպաստները
261.ԻՄԱ-ի աշխատավարձերը տատանվում են 650 247 ՀՀ դրամից (1 450 եվրո)՝ գլխավոր վարչության պետ (25 տարվա ծառայություն) մինչեւ 199 210 ՀՀ դրամ (440 եվրո)՝ ոստիկանության ծառայող, ավագ սերժանտ (5-10 տարվա ծառայություն)։
262.Կիրառվում են լրացուցիչ սոցիալական նպաստներ, այդ թվում՝ առողջության ապահովագրություն, տրանսպորտ, ծառայողական բնակելի տարածություն (տեղափոխման արդյունքում), վճարովի արձակուրդ (ամենամյա, ուսումնական, լրացուցիչ՝ ընտանեկան հանգամանքներով պայմանավորված)։
Շահերի բախումը, արգելքները եւ սահմանափակումները
263.Ոստիկանությունում շահերի բախումը կանխելու մեխանիզմը նույնն է, ինչ այն մեխանիզմը, որը կիրառվում է հանրային ծառայության բոլոր ոլորտներում, ինչպես սահմանված է ՀԾՄ օրենքում (մանրամասների համար տե՛ս սույն զեկույցի առաջին բաժինը)։
264.ԻՄԱ-ներից, ինչպես մյուս հանրային ծառայողներից, պահանջվում է բացահայտել շահերի բախումը եւ անհրաժեշտության դեպքում բացարկ հայտնել։ ՀԾՄ օրենքը սահմանում է վերադաս ունեցող եւ վերադաս չունեցող պաշտոնատար անձանց (տե՛ս կիրառելի ընթացակարգը ԿԿՀ-ում, ինչպես նկարագրվել է ավելի վաղ սույն զեկույցում, 125-126-րդ պարբերություններ) նկատմամբ կիրառելի ընթացակարգերը։
265.Եթե ԻՄԱ-ի կողմից կամ նրա մասնակցությամբ իր լիազորությունների շրջանակում գործողության կատարումը (անգործությունը) կամ որոշման ընդունումը կարող է հանգեցնել շահերի բախման, ապա նա պարտավոր է իր վերադաս անձին կամ անմիջական ղեկավարին 10-օրյա ժամկետում ներկայացնել գրավոր հայտարարություն՝ շահերի բախմանը վերաբերող հանգամանքների մասին։ Գրավոր հայտարարությունը ենթակա է քննարկման անհապաղ։ Նախքան վերադասի կամ անմիջական ղեկավարի գրավոր համաձայնությունն ստանալը անձը պետք է ձեռնպահ մնա հարցի վերաբերյալ գործողություն կատարելուց կամ որոշում կայացնելուց։ Վերադաս անձը կամ անմիջական ղեկավարը ձեռնարկում է կամ առաջարկում է ձեռնարկել իրավիճակի լուծմանն ուղղված քայլեր։
266.Վերադասը կամ անմիջական ղեկավարը գրավոր հայտարարության ուսումնասիրության հիման վրա ձեռնարկում է կամ առաջարկում է ձեռնարկել իրավիճակի լուծմանն ուղղված հետեւյալ քայլերից մեկը կամ մի քանիսը միաժամանակ. 1) սահմանափակել պաշտոն զբաղեցնող անձի հասանելիությունը որոշակի տեղեկատվության, 2) տվյալ հարցը քննարկելու եւ լուծելու իրավասությունը հանձնարարել պաշտոն զբաղեցնող այլ անձի, եթե դա օրենքով արգելված չէ, 3) պաշտոն զբաղեցնող անձի համաձայնությամբ սահմանել ժամկետ շահերի բախումը վերացնելու համար, 4) սահմանափակել տվյալ դեպքում պաշտոն զբաղեցնող անձի լիազորությունները, հայեցողության շրջանակը, եթե դա օրենքով արգելված չէ, 5) ձեռնպահ մնալ կոլեգիալ մարմիններում որոշում կայացնելուց, եթե համապատասխան հարաբերությունը կարգավորող օրենքով այլ բան նախատեսված չէ, 6) շահերի բախման բացակայության դեպքում շարունակել կամ վերսկսել պարտականությունների անաչառ եւ օբյեկտիվ կատարումը:
Անհամատեղելիության դեպքերը, ոչ ծառայողական գործունեությունը եւ հետաշխատանքային սահմանափակումները
267.Ծառայողական եւ հետաշխատանքային սահմանափակումները կարգավորող հիմնական օրենսդրական դաշտը նկարագրված է ՀԾՄ օրենքում, ինչպես արդեն ընդգծվել է ավելի վաղ սույն զեկույցում։ «Ոստիկանությունում ծառայության մասին» օրենքը ներառել է նաեւ հետեւյալ պահանջները։ «Ոստիկանությունում ծառայության մասին» օրենքը պետք է լիակատար համապատասխանեցվի ՀԾՄ օրենքով ավելի ուշ սահմանված դրույթներին․ սա շարունակվող հարց է։
268.Ոստիկանության ծառայողը, այդ թվում՝ քաղաքացիական հատուկ ծառայողն իրավունք չունի անձամբ զբաղվելու ձեռնարկատիրական գործունեությամբ եւ կատարելու այլ վճարովի աշխատանք՝ բացի գիտական, մանկավարժական եւ ստեղծագործական աշխատանքից («Ոստիկանությունում ծառայության մասին» օրենք, 39 եւ 60 հոդվածներ)։
269.Պաշտոնի նշանակվելուց հետո` մեկ ամսվա ընթացքում, ոստիկանության ծառայողը պարտավոր է առեւտրային կազմակերպությունների կանոնադրական կապիտալում բաժնեմաս (բաժնետոմս, փայ) ունենալու դեպքում դա հանձնել հավատարմագրային կառավարման: Ոստիկանության ծառայողն իրավունք ունի հավատարմագրային կառավարման հանձնված գույքից ստանալու եկամուտ: Պաշտոնի նշանակվելուց հետո` մեկ ամսվա ընթացքում, քաղաքացիական հատուկ ծառայողը պարտավոր է առեւտրային կազմակերպությունների կանոնադրական կապիտալում (10 եւ ավելի տոկոս) բաժնեմաս ունենալու դեպքում դա հանձնել հավատարմագրային կառավարման: Քաղաքացիական հատուկ ծառայողն իրավունք ունի հավատարմագրային կառավարման հանձնված գույքից ստանալու եկամուտ («Ոստիկանությունում ծառայության մասին» օրենք, 39 եւ 60 հոդվածներ):
270.Ոստիկանությունում հետաշխատանքային սահմանափակում առկա չէ։ ԳԳԹ-ն նկատում է, որ Հայաստանում ոստիկանության ծառայողները վաղ են կենսաթոշակի անցնում (20 տարի ծառայությունից հետո) եւ ոստիկանությունից կենսաթոշակի անցնելուց անմիջապես հետո աշխատանքի են անցնում։ ԳԳԹ-ին ասվել է, որ կենսաթոշակի անցած բազմաթիվ ծառայողներ աշխատանքի են անցնում անվտանգության ոլորտում։ Ավելի մանրամասն մշակված կանոնների բացակայության պարագայում ԳԳԹ-ն համարում է, որ մեծ է հավանականությունը կամ վտանգը, որ ոստիկանության բարձրաստիճան ծառայողները կազմակերպությունից կհեռանան եւ աշխատանքի կանցնեն մասնավոր հատվածում, որտեղ նրանք կարող են օգտագործել այն զգայուն կամ նույնիսկ գաղտնի տեղեկությունները, որոնք նրանք ստացել են իրենց կարիերայի ընթացքում՝ պաշտոնավարելիս։ Ի հակադրություն դրա՝ չի հավաքագրվում որեւէ տեղեկություն այն մասին, թե արդյոք հետաշխատանքային գործունեության ներկայիս գործելակերպերը կարող են խոցելի լինել ոստիկանության ուժերի համար: ԳՐԵԿՈ–ն առաջարկում է, որ ոստիկանության ոլորտում գործունեությունը դադարեցնելուց հետո կատարվի ոստիկանության աշխատակիցների գործունեության ուսումնասիրություն եւ անհրաժեշտության դեպքում այս ուսումնասիրության արդյունքների լույսի ներքո սահմանվեն կանոններ՝ թափանցիկությունն ապահովելու եւ այս առումով շահերի հնարավոր բախման ռիսկերը մեղմելու համար։
Նվերները
271.ԻՄԱ-ները չեն կարող իրենց ծառայողական պարտականությունների համար այլ անձանցից ստանալ նվերներ, գումար կամ ծառայություններ («Ոստիկանությունում ծառայության մասին» օրենք, 39 եւ 60 հոդվածներ): Բացի այդ, ԻՄԱ-ների վրա տարածվում է ՀԾՄ օրենքով սահմանված՝ նվերներ ընդունելու ընդհանուր արգելքը, ինչպես նկարագրված է նախկինում սույն զեկույցում՝ 144-150-րդ պարբերություններում։ Իշխանությունները նշում են, որ անհրաժեշտ է «Ոստիկանությունում ծառայության մասին» օրենքը համապատասխանեցնել ՀԾՄ օրենքի (վերջին փոփոխություններով) դրույթներին, որոնք ներառում են նվերների ավելի լայն հասկացություն։ ԳԳԹ-ն իշխանություններին հորդորում է դա անել առանց ձգձգման։
Պետական միջոցների ոչ պատշաճ օգտագործումը
272.Հանրային պաշտոններ զբաղեցնող անձանց եւ հանրային ծառայողներին, այդ թվում՝ ԻՄԱ-ներին արգելվում է ոչ ծառայողական նպատակներով օգտագործել նյութատեխնիկական, ֆինանսական եւ տեղեկատվական միջոցները, պետական եւ (կամ) համայնքային այլ գույք եւ ծառայողական տեղեկատվությունը (ՀԾՄ օրենք, հոդված 31, «Ոստիկանությունում ծառայության մասին» օրենք, 39 եւ 60 հոդվածներ)։ ԻՄԱ-ների նկատմամբ կիրառվում են Քրեական օրենսգրքի (այսուհետ՝ ՔՕ)՝ տնտեսական հանցագործություններին, ինչպես օրինակ՝ գողությանը, խարդախությանը եւ յուրացմանը վերաբերող ընդհանուր դրույթները:
Գաղտնի տեղեկությունների ոչ պատշաճ օգտագործումը
273.Հանրային պաշտոնյաներին, այդ թվում՝ ԻՄԱ-ներին արգելվում է ոչ ծառայողական նպատակներով օգտագործել ծառայողական տեղեկությունները (ՀԾՄ օրենք, հոդված 31, «Ոստիկանությունում ծառայության մասին» օրենք, 39 եւ 60 հոդվածներ)։ ԻՄԱ-ների նկատմամբ կիրառվում են պետական գաղտնիքների խախտման մասին Քրեական օրենսգրքի (Քրեական օրենսգիրք, 427-430 հոդվածներ), «Պետական գաղտնիքի մասին» օրենքի եւ «Անձնական տվյալների պաշտպանության մասին» օրենքի ընդհանուր դրույթները։
Գույքի, եկամուտների, պարտավորությունների եւ շահերի հայտարարագրումը
274.Բարձրագույն պաշտոններ զբաղեցնող ԻՄԱ-ներից պահանջվում է ԿԿՀ ներկայացնել գույքի, եկամուտների, շահերի եւ ծախսերի հայտարարագիր։ Գլխավոր պաշտոններ զբաղեցնող ԻՄԱ-ները պետք է ԿԿՀ ներկայացնեն գույքի, եկամուտների եւ ծախսերի հայտարարագիր, սակայն նրանք ազատված են շահերի հայտարարագիր ներկայացնելու պարտավորությունից։ Ավագ, միջին եւ կրտսեր խմբի պաշտոններ զբաղեցնող ԻՄԱ-ները չունեն որեւէ ֆինանսական բացահայտման պարտավորություն։ Ֆինանսական բացահայտումների հստակ ընդգրկման եւ կիրառելի ստուգման մեխանիզմի վերաբերյալ մանրամասները տե՛ս սույն զեկույցի ավելի վաղ ներկայացված հատվածներում (161-169-րդ պարբերություններ)։
257.ԳԳԹ-ն նկատում է, որ բարձր ռիսկային ոլորտների ծառայողները չունեն գույքի հայտարարագրման պարտավորություն։ ԳԳԹ-ն իշխանություններին խրախուսում է ռիսկի գնահատում իրականացնելիս ուսումնասիրել այս հարցը եւ մշակել նախկինում առաջարկված (223-րդ պարբերություն) թիրախային հակակոռուպցիոն քաղաքականությունը (եւ գործիքները):
Ներքին վերահսկողության մեխանիզմները
276.Տեղում այց կատարելու պահին Ներքին անվտանգության վարչությունը (ՆԱՎ) պատասխանատու էր ներքին կոռուպցիայի կամ հարակից այլ ապօրինի վարքագծի կանխարգելման համար։ ՆԱՎ-ը ստանում եւ գրանցում է հաղորդումներ առերեւույթ հանցագործությունների, վարչական իրավախախտումների եւ իր իրավասության շրջանակներում գտնվող դեպքերի մասին։ Այն քննում է դեպքերը եւ պաշտոնական քննություն հարուցելու հիմքերը։ Այն իրականացնում է ստուգումներ։ Այն ստանում է հանրային առաջարկներ, դիմումներ եւ բողոքներ, պարզաբանում է բարձրացված խնդիրները եւ դրանց պատշաճ կարգով ընթացք է տալիս։ Իրենց գործառույթներն իրականացնելիս ՆԱՎ-ի ծառայողներն անհրաժեշտության դեպքում անարգել հասանելիություն եւ մուտք ունեն Ներքին գործերի նախարարության, ինչպես նաեւ դրա ենթակայության տակ գտնվող մարմինների եւ կազմակերպությունների միջոցներին եւ տարածքներ (Ներքին անվտանգության վարչության կանոնադրություն)։
277.ՆԱՎ-ը կազմված է ոստիկանության ծառայողներից եւ ղեկավարվում է վարչության պետի, վարչության պետի տեղակալի եւ բաժնի պետի կողմից, որոնք հաշվետու են ներքին գործերի նախարարին։ Բացի այդ, ներկայումս համակարգը բավականին ապակենտրոնացած է, եւ մարզային վարչություններին նույնպես վերապահված են ներքին հսկողության պարտականություններ։ Կանխատեսվում է, որ 2024 թվականին տեղի կունենա ներկայիս կառուցվածքի կենտրոնացում, որը կհանգեցնի անձնակազմի համալրման (ըստ տեղեկությունների՝ ՆԱՎ-ում կաշխատի 105 անձ․ տե՛ս նաեւ տեղում կատարված այցին հաջորդած զարգացումներն այս ուղղությամբ՝ նկարագրված 65-րդ տողատակի ծանոթագրության մեջ)։ ՆԱՎ-ն իր գործառույթներն իրականացնելիս պարտավորված չէ։
278.ԳԳԹ-ն նկատում է, որ ՆԱՎ-ը պատասխանատու է բազմաթիվ առաջադրանքների եւ հետաքրքրություն ներկայացնող ոլորտների (օրինակ՝ ներքին կոռուպցիայի կամ հարակից այլ ապօրինի վարքագծի դեպքերի կանխում եւ քննություն, ինչպես կարգապահական խախտումների, այնպես էլ հանցագործությունների հայտնաբերմանը եւ կանխմանն ուղղված միջոցներ, ազդարարի պաշտպանություն) համար։ Չնայած դրա պարտավորությունների լայն շրջանակին՝ ՆԱՎ-ի անձնակազմի թվաքանակը կենտրոնական մակարդակում ընդամենը 36 ոստիկանության ծառայող է, որոնցից 12-ը պատասխանատու են հանցագործությունների եւ ապօրինի վարքագծի հայտնաբերման համար։ Կանխատեսվում է 2024 թվականին անձնակազմը համալրել։
279.ԳԳԹ-ն կարծում է, որ այդպիսի սահմանափակ ռեսուրսներով շատ բարդ է պրոակտիվ եւ կանխարգելիչ կերպով աշխատել ոստիկանությունում։ Դա հատուկ նշանակություն է ստանում կոռուպցիոն բնույթի իրավախախտումների դեպքում, որոնք մեծ դժվարությամբ բացահայտվող լուռ համաձայնություններ են։ Սա էլ ավելի կարեւոր է ոստիկանությունում, որտեղ ընդհանուր առմամբ կիրառվում է այսպես կոչված «լռության կապույտ պատը»։ Այսպիսի հանցավոր վարքագիծն ապացուցելու հնարավորությունը միայն այնտեղ է, որտեղ առկա է գործող մարմին, որը ցուցաբերում է խիստ պրոակտիվ վերաբերմունք օպերատիվ-հետախուզական եղանակների նկատմամբ։ ԳԳԹ-ի կարծիքով՝ դա Հայաստանում վերահսկողության գործող համակարգի հիմնարար թույլ կողմն է, որն ինչպես բազմիցս նշվել է սույն զեկույցում, մեծապես հիմնված է պրոակտիվ մոտեցման վրա։ ԳՐԵԿՈ–ն առաջարկում է, որ Ոստիկանության ներքին անվտանգության եւ հակակոռուպցիոն վարչությանը տրամադրվեն համապատասխան նյութական, ֆինանսական եւ կադրային ռեսուրսներ՝ իր առջեւ դրված խնդիրները պրոակտիվ եւ արդյունավետ կերպով կատարելու համար։
Հաղորդում ներկայացնելու պարտավորությունը եւ ազդարարի պաշտպանությունը
Ազդարարի պաշտպանության ընդհանուր շրջանակը
280.«Ազդարարման համակարգի մասին» առանձին օրենքն ընդունվել է 2017 թվականին եւ ուժի մեջ է մտել 2018 թվականին։ Այն վերջերս՝ 2022 թվականին, փոփոխվել է, եւ փոփոխություններն ուժի մեջ են մտել 2023 թվականի հունվարին։ Օրենքով նախատեսվում է ներքին եւ արտաքին ազդարարում, այդ թվում՝ լրատվության միջոցներով, եթե ներքին ազդարարումը ձախողվում է։ Հնարավոր է անանուն եղանակով ազդարարել։ Ստեղծվել է ազդարարների հաղորդումների կառավարման միասնական էլեկտրոնային հարթակ։ Ազդարարին չպաշտպանելն առաջացնում է վարչական եւ քրեական պատասխանատվություն, այդ թվում՝ տուգանքներ եւ ազատազրկում, ինչպես նաեւ մասնագիտական որակազրկում։ «Ազդարարման համակարգի մասին» օրենքի ընդունումից հետո իրականացվել է լայնածավալ հանրային իրազեկում (ուսումնասիրություններ եւ հարցումներ, տեսագրություններ եւ գովազդային վահանակներ, հեռուստատեսային ծրագրեր եւ հարցազրույցներ)։
Ազդարարների պաշտպանությունը ոստիկանությունում
281.ԻՄԱ-ները պարտավոր են հաղորդելու կոռուպցիայի վերաբերյալ կասկածների մասին։ Ոստիկանության ներքին անվտանգության վարչության պետը ներքին եւ արտաքին ազդարարման դեպքում հաղորդումները գրանցելու եւ մշակելու եւ ավելի ընդհանուր՝ օրենքին համապատասխանության նկատմամբ դիտանցում եւ արդյունավետություն ապահովելու համար պատասխանատու անձն է (Ոստիկանության պետի թիվ 1804 հրաման՝ ընդունված 2018 թվականի հունիսի11-ին)։
282.Ներքին ազդարարումը սկսվում է ԻՄԱ-ի անմիջական ղեկավարին եւ (կամ) նրա վերադասին կամ նրա նկատմամբ վերահսկողություն իրականացնող այլ անձի կամ իրավասու մարմնի ղեկավարի լիազորած անձին ազդարարի կողմից հաղորդում ներկայացվելով։ Իրավասու մարմնի ղեկավարը կամ նրա լիազորած անձը 1) ապահովում է հաղորդման անհապաղ, բայց ոչ ուշ, քան մեկ աշխատանքային օրվա ընթացքում հաշվառումը. 2) իր իրավասության շրջանակներում հիմքերի առկայության դեպքում հաղորդման հաշվառման պահից երեք աշխատանքային օրվա ընթացքում ապահովում է վարույթի հարուցումը. 3) ապահովում է հարուցված վարույթի գաղտնիությունը. 4) իր իրավասությունների շրջանակներում միջոցներ է ձեռնարկում հաղորդման իսկությունն ստուգելու նպատակով. 5) իր իրավասության շրջանակներում հաղորդման իսկությունն ստուգելիս հանցագործության առերեւույթ հատկանիշներ հայտնաբերելու դեպքում անհապաղ այդ մասին հայտնում է Հայաստանի Հանրապետության դատախազություն. 6) իր իրավասության շրջանակներում միջոցներ է ձեռնարկում ազդարարներին վնասակար գործողություններից պաշտպանելու, ինչպես նաեւ վնասակար գործողությունների եւ դրանց հետեւանքների վերացման նպատակով. 7) ապահովում է ազդարարի անձնական տվյալների չբացահայտումը, եթե օրենքով այլ բան նախատեսված չէ. 8) ազդարարի պահանջով ապահովում է վարույթի ընթացքի եւ ձեռնարկված միջոցների մասին տեղեկությունների տրամադրումը. 9) հնարավորություն է տալիս ազդարարին ներկայացնելու պարզաբանումներ, փաստաթղթեր եւ դիմումներ:
283.Ներքին ազդարարման հիման վրա հարուցված վարույթի առավելագույն ժամկետը 30 օր է: Հարուցված վարույթի արդյունքում ընդունվում է համապատասխան ակտ, որի մասին ակտի ընդունման պահից եռօրյա ժամկետում ազդարարը ծանուցվում է:
284.Ազդարարներն ունեն պաշտպանության իրավունք։ Ազդարարն ունի իր անձնական տվյալների գաղտնիության, վնասակար գործողություններից եւ դրանց հետեւանքներից պաշտպանության իրավունք: Ազդարարն ունի Մարդու իրավունքների պաշտպանից [խորհրդատվական բնույթի] գաղտնի խորհրդատվություն եւ իրավաբանական աջակցություն ստանալու իրավունք: Մարդու իրավունքների պաշտպանին վերապահված է նաեւ իրավասու պետական կամ ինքնակառավարման մարմին, պաշտոնատար անձի կամ կազմակերպություն դիմելու լիազորություն՝ առաջարկելով միջոցներ ձեռնարկել ազդարարի խախտված իրավունքները պաշտպանելու եւ վերականգնելու համար («Մարդու իրավունքների պաշտպանի մասին» օրենք, հոդված 24)։
285.Ազդարարը կարող է ՔՕ-ով նախատեսված կարգով դիմելու հատուկ պաշտպանության համար (ՔՕ-ի 9-րդ բաժինը՝ վկաների պաշտպանության մասին)։ Ազդարարները համապատասխան դեպքերում նաեւ պաշտպանվում են Քաղաքացիական օրենսգրքի եւ այլ օրենքների համապատասխան դրույթներով։ Ազդարարին վնասակար գործողություններից կամ դրանց հետեւանքներից պաշտպանելու նպատակով համապատասխան մարմինն իր իրավասության շրջանակներում 1) ապահովում է տեղեկությունների գաղտնիությունը. 2) ստեղծում է ազդարարի կողմից իր ծառայողական պարտականությունների անարգել իրականացման համար բավարար պայմաններ. 3) ազդարարի գործունեությանն անհարկի եւ ապօրինի միջամտությունների դեպքում ձեռնարկում է դրանց վերացման ուղղությամբ համապատասխան միջոցներ. 4) իրականացնում է ազդարարի աշխատանքային իրավունքների պաշտպանությունը Հայաստանի Հանրապետության աշխատանքային օրենսգրքով սահմանված միջոցներով եւ կարգով. 5) ձեռնարկում է իրավիճակից բխող՝ ազդարարի պաշտպանությանն ուղղված անհրաժեշտ միջոցներ, այդ թվում՝ ազդարարին տեղափոխում է այլ աշխատասենյակ, ապահովում է ազդարարին արհեստականորեն հանձնարարականներով չծանրաբեռնելը եւ այլն, 6) ապահովում է, որ յուրաքանչյուր պայմանագիր կամ պայմանագրի դրույթ, որը միտված է անձին ազդարարման կամ ազդարարի պաշտպանության իրավունքից զրկելուն կամ այն սահմանափակելուն, առ ոչինչ է, եւ 7) ազդարարի հետ փոխկապակցված անձն ազդարարի պաշտպանության միջոցներից օգտվելու իրավունք ունի, եթե ողջամտորեն հիմնավորում է, որ ազդարարի հետ ունեցած կապի պատճառով իր դեմ կարող են կատարվել վնասակար գործողություններ։
286.Ազդարարը չի կարող ենթարկվել որեւիցե պատասխանատվության ազդարարման համար՝ բացառությամբ, եթե նրա արարքը պարունակում է հանցակազմ: Ազդարարը, որի դեմ, ազդարարման հետ կապված, ձեռնարկվել է վնասակար գործողություն, ունի դատական պաշտպանության իրավունք: Ազդարարի հետ փոխկապակցված անձը, որի դեմ ազդարարի հետ ունեցած կապի պատճառով ձեռնարկվել է վնասակար գործողություն, ունի դատական պաշտպանության իրավունք: Ազդարարի նկատմամբ ձեռնարկված գործողության կամ անգործության իրավաչափությունն ապացուցելու պարտականությունը կրում է պատասխանողը:
287.«Ազդարարման համակարգի մասին» օրենքը վերջին փոփոխություններով կարծես թե համապարփակ է։ Ոստիկանության ծառայողներն ունեն կոռուպցիայի մասին հաղորդում ներկայացնելու պարտականություն։ Այդուհանդերձ, վերջին հինգ տարիների ընթացքում չի ներկայացվել ոստիկանության կողմից ներքին ազդարարման գեթ մեկ հաղորդում։ Կարծես թե առկա է մշակութային կամ վարչական խնդիր, որը կանխում է, որ «ներքին» մտահոգության խնդիրները բարձրաձայնվեն գործող համակարգի կողմից։ ԳԳԹ-ին ասվել է, որ հաղորդում ներկայացնելու դժկամությունը միայն ոստիկանությանը բնորոշ չէ, եւ որ դա կապված է պատմական եւ մշակութային պատճառների (ազդարարներն ընկալվում են որպես անհավատարիմ/դավաճաններ), սակայն նաեւ վախի եւ համակարգի կողմից տրամադրվող արդյունավետ պաշտպանության անվստահության հետ։ Կպահանջվեն հետեւողական եւ շարունակական ջանքեր՝ ազդարարի կողմից հաղորդում ներկայացվելու եւ նրա պաշտպանության համար հասանելի միջոցների նկատմամբ վստահություն ստեղծելու եւ ազդարարման դեմ խորը արմատացած մշակույթը փոխելու համար ոչ միայն ոստիկանությունում, այլեւ ավելի ընդհանուր՝ Հայաստանի հասարակության մեջ։
288.Առկա է ազդարարման հաղորդումներ ներկայացնելու էլեկտրոնային հարթակ, որը կարծես թե գործուն է։ Անձի պաշտպանությունն ավտոմատացված է, այդպիսով՝ համակարգն օգտագործելիս ազդարարի անձը պաշտպանելու անմիջական խնդիրն ի սկզբանե լուծված է։ Մնում է այն հարցը, թե ինչու այն ըստ այդմ չի օգտագործվում ներքին ազդարարման համար։ ԳԳԹ-ն համապատասխան զրուցակիցներին հարցրել է, թե ինչպես է գովազդվել էլեկտրոնային համակարգը, եւ պնդել են, որ լայնածավալ գովազդ է իրականացվել ներքին եւ արտաքին այնպիսի հարթակներով տեղեկացման միջոցով, ինչպիսիք են համացանցը եւ կայքերը։ Դա ընդունելով՝ կարծես թե դեռեւս առկա է տեղեկատվական բաց, քանի որ առկա են ոստիկանությունում կոռուպցիայի վերաբերյալ հանրության տեսանկյունից բխող իրական մտահոգություններ (ճանապարհային երթեւեկության կանոնների խախտման համար կաշառքներ, անհամաչափ ուժ), սակայն այդպիսի վարքագծի վերաբերյալ կան սահմանափակ թվով ներքին հաղորդումներ։ Ավելին, քանի որ «Ազդարարման համակարգի մասին» օրենքում վերջերս փոփոխություններ են կատարվել, դրանից հետո կատարված օրենսդրական փոփոխությունների եւ թարմացումների, ինչպես նաեւ դրանք ուժի մեջ դնելու համար մշակված իրականացմանն ուղղված միջոցների մասին անհրաժեշտ է պատշաճ կերպով տեղեկացնել ոստիկանության ուժերին։
289.Բացի այդ, առկա է անձի պաշտպանության բաց, երբ ծառայողն ինչ-ինչ պատճառով չի օգտագործում էլեկտրոնային հարթակը (օրինակ՝ աշխատանքի նոր ընդունված ծառայողը, որը տեղյակ չէ հաղորդումներ ներկայացնելու էլեկտրոնային հարթակի ընթացակարգի մասին)։ Այդ դեպքում քաղաքականությունն է, որ ազդարարը հաղորդում ներկայացնի իր անմիջական ղեկավարին կամ վերադասին կամ իրավասու մարմնի ղեկավարին։ Դա անմիջապես առաջացնում է անձի պաշտպանության խնդիր։ Դրա համար անհրաժեշտ է մշակել հստակ կանոններ եւ արձանագրություններ՝ ներքին ազդարարման հասանելի ուղիների եւ այն եղանակի վերաբերյալ, որով կարգավորվում են հաղորդումները, այդ թվում՝ ապահովելով գաղտնիության պահանջները։ Ավելին, Օրենքով նախատեսվում է յուրաքանչյուր պետական կազմակերպությունում ազդարարման պատասխանատուների ներմուծում։ Իշխանությունները նշել են, որ Ներքին գործերի նախարարի 2023 թվականի օգոստոսի հրամանի համաձայն՝ ոստիկանությունում նշանակվել է ազդարարման պատասխանատու, սակայն ԳԳԹ-ի համար պարզ չէ, թե արդյոք ոստիկանության ծառայողներին տեղեկացվել է այդ պատասխանատուի առկայության եւ դերի մասին։
290.Ոստիկանության ծառայողների կողմից ազդարարման հաղորդումների ներկայացման բացակայությունից երեւում է, որ օրենսդրական դաշտը պատշաճ չի գործում եւ ներկայումս ավելի ձեւական բնույթ ունի։ ԳԳԹ-ի համար ազդարարման արդյունավետ համակարգի մասին բարձրաձայնելը ոչ միայն օրենքում, այլեւ գործնականում խիստ կարեւոր է ոստիկանության համար այն «լռության պատի» («կապույտ պատ») պատճառով, որը կարող է ոչ պաշտոնապես իշխել հիերարխիկ կազմակերպություններում, նաեւ ծառայության շրջանակներում կարգապահության եւ հավատարմության սկզբունքներին խստորեն հետեւելու պահանջի, ինչպես նաեւ գաղտնիության պարտականության պատճառով, որին ենթարկվում են ծառայողները։ Դրա համար անհրաժեշտ է մշակել իրականացման լրացուցիչ միջոցներ՝ ոստիկանության ծառայողների բարձրաձայնելը խրախուսելու համար։ ԳՐԵԿՈ–ն առաջարկում է i) անհնար դարձնել ազդարարի՝ իր անմիջական ղեկավարին ազդարարելը՝ ազդարարման անանունությունն ավելի լավ պաշտպանելու համար, ii) հետագայում մշակել ազդարարելու ներքին ուղիները, այդ թվում՝ ազդարարումներ ստանալու եւ մշակելու ընթացակարգեր ընդունելով, որոնք երաշխավորում են ազդարարների գաղտնիությունը, եւ iii) իրազեկվածությունը բարձրացնել ինչպես ներքին, այնպես էլ հանրային ազդարարման ուղիների եւ պաշտպանության մեխանիզմների վերաբերյալ՝ ոստիկանությունում ազդարարումը խթանելու եւ խրախուսելու համար։
291.ԳԳԹ-ն նպատակահարմար է գտնում իրականացնել անկախ ուսումնասիրություն, որը կտարածվի վստահության մասին ներկայիս հարցումներից վեր նրանով, որ այն ոչ միայն չափում է քաղաքացիների ընկալումը ոստիկանությունում կոռուպցիայի վերաբերյալ, այլեւ ուսումնասիրում է աշխատուժի ընդհանուր վերաբերմունքը բարեվարքության խախտումների նկատմամբ, եւ որին հետեւում են կոնկրետ, թիրախային միջոցառումներ՝ ոստիկանությունում էթիկական վարքագիծը եւ կոռուպցիայի մասին հաղորդումներ ներկայացնելն առավել խթանելու համար։ ԳԳԹ-ն իշխանություններին խրախուսում է այս առնչությամբ պրոակտիվորեն մտածել։
292.Վերջապես, «Ազդարարման համակարգի մասին» օրենքով նաեւ սահմանվում է ազդարարների՝ Մարդու իրավունքների պաշտպանից խորհրդատվական բնույթի գաղտնի խորհրդատվություն եւ իրավաբանական աջակցություն ստանալու իրավունքը: Մարդու իրավունքների պաշտպանն ունի նաեւ պաշտպանիչ եւ խախտումները վերացնելուն ուղղված միջոցներ նախաձեռնելու, ինչպես նաեւ ազդարարի պաշտպանության շրջանակի կիրարկումը դիտանցելու լիազորություն։ Մարդու իրավունքների պաշտպանը 2023 թվականի սեպտեմբերի 8-ին աշխատակազմի անդամին նշանակել է ազդարարման պատասխանատու։ ԳԳԹ-ն այնուամենայնիվ լուրջ կասկածներ ունի այն մասին, թե արդյոք դա բավարար է ազդարարման մասով Մարդու իրավունքների պաշտպանի պատասխանատվություններն արդյունավետորեն կատարելու համար։ ԳՐԵԿՈ–ն առաջարկում է ապահովել, որ մարդու իրավունքների պաշտպանի դերն ազդարարների պաշտպանության հարցում ամբողջությամբ իրականացվի գործնականում:
Խախտումների վերացման ընթացակարգերը լայն հասարակության համար
Ներքին վարչական բողոքի ընթացակարգը
293.Հրապարակային բողոքները կարգավորվում են ներքին վարչական բողոքի ընթացակարգով՝ Ոստիկանության պետի 2020 թվականի մարտի 5-ի թիվ 14-Լ հրամանով սահմանված կարգով։ Ոստիկանության ղեկավարությանը հասցեագրված դիմումները հաշվառվում են Ոստիկանության գործավարության եւ գաղտնիության ռեժիմի ապահովման վարչությունում։ Ստացված դիմումները հաշվառվում են նաեւ Ոստիկանության կենտրոնական ապարատի գլխավոր վարչություններում, դրանց ենթակա ստորաբաժանումներում, կրթահամալիրում, ոստիկանության զորքերի զորամասերում, ոստիկանության Երեւան քաղաքի եւ մարզային վարչություններում, ինչպես նաեւ տարածքային բաժիններում։
294.Հնարավոր է ներկայացնել անստորագիր բողոքներ։ Դրանք գրանցվում են մատյանում եւ ստորաբաժանման ղեկավարի կողմից «գործին» մակագրությամբ կցվում են համապատասխան անվանացուցակային գործին՝ բացառությամբ այն դիմումների, որոնցում առկա է տեղեկատվություն կատարված կամ նախապատրաստվող հանցագործության մասին։ Այդ դեպքում անստորագիր դիմումը մատյանում հաշվառելուց հետո հանձնվում է ոստիկանության ստորաբաժանման համապատասխան ծառայությանը՝ հանցագործությունները կանխելու կամ բացահայտելու նպատակով օգտագործելու համար։
295.Ոստիկանության ստորաբաժանման պետը անձնական պատասխանատվություն է կրում դիմումի հետ տարվող աշխատանքների պատշաճ կազմակերպման համար։ Նա քարտուղարության աշխատողի միջոցով հսկողություն է իրականացնում դիմումների քննարկման ժամկետների պահպանման նկատմամբ։ Դիմումի հաշվառման եւ դրանով տարվող աշխատանքների ընթացքի նկատմամբ հսկողություն իրականացնելու համար ոստիկանության ստորաբաժանումում պետի հրամանով ստեղծվում է մշտական գործող հանձնաժողով, որը գլխավորում է ստորաբաժանման ղեկավարի տեղակալներից մեկը։ Հանձնաժողովը կիսամյակը մեկ անգամ ստուգում է դիմումների հետ տարվող աշխատանքները։ Հրապարակային բողոքների վերաբերյալ վիճակագրությանն առնչվող առաջարկությունը ներկայացվել է սույն զեկույցում՝ վերեւում (տե՛ս 208-րդ պարբերությունը)։
296.ԳԳԹ-ն նկատում է, որ երբ դեպք է տեղի ունենում, համապատասխան մարմինները սկսում են այն քննել միայն ոստիկանության կողմից հանցավոր վարքագիծ ցուցաբերվելու վերաբերյալ կասկածելի հանգամանքների առկայության դեպքում։ Այնուամենայնիվ, դրա արդյունքում հետքերը կարող են ոչնչացվել, իսկ ոստիկանության վարքագծի ցանկացած կամայականություն կարող է ոչնչացվել։ Ցանկացած քննության ամենակարեւոր շրջանը նախնական փուլերն են, երբ պետք է կատարվի դատաբժշկական փորձաքննություն, վկաների հարցաքննություն, եւ հավաքվեն այլ ապացույցներ։
297.ԳԳԹ-ն կարծում է, որ ոստիկանության կողմից ցուցաբերվող ապօրինի վարքագծի ցանկացած ձեւ կարող է կապվել կոռուպցիայի հետ։ Հատկապես ոստիկանության դաժանությունը խորացնում է ոստիկանության այն մշակույթի եւ հավատարմության կողմերը, որոնք խթանում եւ թաքցնում են կոռուպցիան։ Օրինակ՝ անկախ շարժառիթից՝ դաժանությունը երբեմն ծառայում է որպես կոռուպցիայի եւ ապօրինի վարքագծի այլ ձեւերի յուրային դառնալու արարողություն։ ԳՐԵԿՈ–ն առաջարկում է ապահովել ոստիկանության լուրջ խախտումների դեպքերի անկախ եւ արդյունավետ քննություն՝ անկախ դրանց նախնական իրավական դասակարգումից (քրեական/ոչ քրեական):
Արտաքին բողոքների մեխանիզմը
298.Պաշտպանը բողոքի առկայության դեպքում կամ սեփական նախաձեռնությամբ քննարկում է ոստիկանության ծառայողների կողմից մարդու իրավունքների խախտումները եւ չարաշահումները։ Անձն իրավունք ունի դիմելու Պաշտպանին: Պաշտպանը լիազորված է անարգել այցելելու զորամասեր, նախնական կալանքի վայրեր կամ քրեակատարողական հիմնարկներ, ինչպես նաեւ ազատությունից զրկման այլ վայրեր՝ հնարավոր դիմումատուներից բողոքներ ստանալու համար։ Բողոքը Պաշտպանի կողմից քննարկման ընդունվելուց հետո Պաշտպանը լիազորված է դիմել համապատասխան պետական մարմիններին կամ պաշտոնատար անձանց՝ բացահայտման ենթակա հանգամանքների քննության գործընթացի վերաբերյալ աջակցություն ստանալու համար։
299.Բողոքի ուսումնասիրության ընթացքում Պաշտպանը լիազորված է անարգել այցելել բոլոր պետական մարմիններ եւ կազմակերպություններ, դրանցից պահանջել եւ ստանալ տվյալ բողոքին առնչվող փաստաթղթեր, հանձնարարել համապատասխան պետական մարմիններին իրականացնել բողոքի քննության ընթացքում պարզաբանման ենթակա հարցերի փորձագիտական հետազոտություններ եւ դրանց արդյունքում եզրակացություններ կազմել։ Միեւնույն ժամանակ Պաշտպանը հնարավորություն է տալիս կենտրոնական եւ տեղական կառավարման մարմիններին եւ դրանց պաշտոնատար անձանց (որոնց որոշումները, գործողությունները կամ անգործությունը բողոքարկվում է) պարզաբանումներ տալ բողոքի եւ կատարված ուսումնասիրությունների արդյունքների վերաբերյալ, ինչպես նաեւ ընդհանրապես հիմնավորել իր դիրքորոշումը։
300.Մարդու իրավունքների պաշտպանը համագործակցում է բոլոր պետական մարմինների եւ իրավապահ մարմինների, այդ թվում՝ ոստիկանության հետ։ Պաշտպանը ներկայացնում է տարեկան հաղորդում իր գործունեության մասին, այդ թվում՝ ոստիկանության դեմ ստացված բողոքների մանրամասները եւ բարելավման մասին առաջարկություններ։ Եթե Պաշտպանը որոշում է կայացնում անձի իրավունքների խախտման վերաբերյալ, ապա համապատասխան պետական մարմինը պետք է ոչ ուշ, քան երեսուն օրվա ընթացքում տեղեկություններ տրամադրի ձեռնարկված միջոցների վերաբերյալ։ Հանրության համար ամբողջ գործընթացի թափանցիկությունն ապահովելու համար Պաշտպանը կարող է զանգվածային լրատվության միջոցներում որոշակի տեղեկություններ հրապարակել այն կենտրոնական կամ տեղական կառավարման մարմնի կամ պաշտոնատար անձի վերաբերյալ, որը չի պատասխանել իր հանձնարարականին կամ չի կատարել կամ միայն մասամբ է կատարել հանձնարարականի պահանջները, ինչպես նաեւ կենտրոնական կամ տեղական կառավարման մարմնի կամ դրանց պաշտոնատար անձանց պատասխանը Պաշտպանի հանձնարարականին։
301.Ազգային ժողովի պաշտպանության, ազգային անվտանգության եւ ներքին գործերի մշտական հանձնաժողովը եզրակացություններ է տրամադրում պաշտպանության, ազգային անվտանգության եւ ներքին գործերին վերաբերող օրենքների ընդունման մասին։ Հանձնաժողովը նաեւ վերահսկողություն է իրականացնում ոստիկանության աշխատանքի բյուջետային հսկողության նկատմամբ (թե արդյոք ոստիկանության գումարը ծախսվել է հիմնավորված եղանակով եւ բյուջեին համապատասխան)։ Հանձնաժողովն ունի քաղաքացիների՝ ոստիկանության ծառայողների գործողությունների եւ անգործության մասին հարցումները եւ բողոքներն ուսումնասիրելու իրավասություն։ Այն կարող է ոստիկանության ծառայողին գրություն ուղարկել՝ ենթադրյալ խախտման մասին հարցնելու, նշելու համար, թե որ օրենքներն են խախտվել ոստիկանության ծառայողների կողմից, եւ ոստիկանությանը խնդրելու իրեն տեղեկացնել ձեռնարկվող միջոցառումների մասին։
Կատարման ապահովումը եւ պատժամիջոցները
Կարգապահական ընթացակարգը
302.Կարգապահական հարցերով ծառայողական քննությունը կարող է հարուցվել՝
ա) Ոստիկանության կողմից իրավախախտում կատարելու մասին Ազգային ժողովի անդամների, Մարդու իրավունքների պաշտպանի, պետական կառավարման, տեղական ինքնակառավարման մարմինների, ֆիզիկական եւ իրավաբանական անձանց գրավոր հաղորդումների եւ դիմումների հիման վրա,
բ) ոստիկանության ծառայողի կողմից կատարված կարգապահական խախտման կամ խախտման պատճառների եւ դրանց կատարմանը նպաստող պայմանների մասին դատախազի հաղորդմամբ կամ միջնորդությամբ՝ համապատասխանաբար,
գ) ոստիկանության ծառայողի կողմից կատարված իրավախախտման մասին լրատվամիջոցների հաղորդմամբ,
դ) ոստիկանության ծառայողի կողմից վարչական իրավախախտում կատարելու դեպքում՝ Վարչական իրավախախտումների վերաբերյալ օրենսգրքով սահմանված կարգով կազմված արձանագրություններով,
ե) ոստիկանության ծառայությունների (ստորաբաժանումների) ղեկավարների կամ նրանց լիազորված անձանց կողմից կատարված իրավախախտման հայտնաբերմամբ (բացահայտմամբ),
զ) ոստիկանության բաժինների (վարչությունների) պետերի հաղորդումները ոստիկանությունում հայտնաբերված իրավախախտման վերաբերյալ՝ ուղղված ծառայողական քննություն նշանակելու իրավասություն ունեցող պաշտոնատար անձին, կամ
է) ոստիկանության ծառայողի հաղորդումը՝ «Ոստիկանությունում ծառայության մասին» օրենքի 19-րդ հոդվածի 1-ին մասի 5-րդ կետով նախատեսված դեպքերում (օրենքով սահմանված կարգով ծառայողական քննություն՝ ոստիկանության ծառայողի նկատմամբ անհիմն մեղադրանքներն ու կասկածները վերացնելու կամ կարգապահական տույժեր կիրառելու դեպքում)։
303.Օրենքով սահմանված են նաեւ ծառայողական քննություն իրականացնելու իրավասություն ունեցող պաշտոնատար անձինք, դրանցում ներգրավված անձինք, ծառայողական քննություն նշանակելու իրավասություն ունեցող անձինք, կարգապահական պատասխանատվության ենթարկելու իրավասություն ունեցող անձինք ու կարգապահական պատասխանատվության ենթարկելու միջոցների տեսակները, որոնք կարող են կիրառվել պարտավորությունները չկատարելու դեպքում։
304.Ոստիկանության ծառայողների կողմից կատարված կարգապահական կոպիտ խախտումները քննվում են Կարգապահական հանձնաժողովի կողմից։ Այն բաղկացած է ոստիկանության պետի առաջին տեղակալից (հանձնաժողովի նախագահից), ոստիկանության գնդապետից, ներքին անվտանգության վարչության պետից, հանրային անվտանգության գլխավոր վարչության պետից, իրավաբանական վարչության պետից, վարչապետի աշխատակազմի ներկայացուցչից եւ հասարակական միավորումների հինգ ներկայացուցիչներից։
305.Կոպիտ խախտումներն են համարվում՝
1) քաղաքացիների սահմանադրական իրավունքները խախտելը,
2) ծառայողական գաղտնիք, աշխատակիցների եւ այլ անձանց անձնական տվյալներ պարունակող տեղեկություններն ապօրինաբար օգտագործելը կամ հրապարակելը, փոխանցելը, հաղորդելը, տրամադրելը, մատուցելը, ինչպես նաեւ ցանկացած ձեւով դրանք այն անձանց հասանելի դարձնելը, որոնք չունեն նման տեղեկություններին որեւէ կերպ առնչվելու թույլտվություն,
3) իր եւ այլոց համար կամ այլ անձնական պատճառներով ապօրինի եկամուտ ստանալու նպատակով պաշտոնեական դիրքն օգտագործելը, ինչպես նաեւ կամայականություն դրսեւորելը,
4) ծառայության ընթացքում ալկոհոլ օգտագործելը,
5) թմրամիջոցների կամ հոգեմետ նյութեր օգտագործելը,
6) ամբողջ աշխատանքային օրվա (ծառայության) ընթացքում առանց հարգելի պատճառների ծառայության չներկայանալը,
7) գույք հափշտակելը, ծառայության վայրում գույքը դիտավորությամբ ոչնչացնելը կամ վնասելը,
8) ոստիկանի պատիվն ու արժանապատվությունն արատավորելը կամ նրա նկատմամբ ֆիզիկական բռնություն գործադրելը,
9) բժշկական զննումից հրաժարվելը, արյան, մազերի, մարմնի, արտաթորանքի նմուշներից կամ ծառայողական քննության ընթացքում ամենամյա կանխարգելիչ բժշկական զննությունից խուսափելը, եւ
10) ղեկավարի (ուղղակի կամ անմիջական) լիազորությունների սահմաններում երկու կամ ավելի անգամ հրամանները, հրահանգները դիտավորյալ չկատարելը,
11) Օրենքի 39-րդ հոդվածի 1-ին եւ 2-րդ մասերի պահանջների խախտումը, օրինակ՝ այլ վճարովի աշխատանք կատարելը, բացառությամբ գիտական, մանկավարժական ու ստեղծագործական աշխատանքի եւ անձամբ ձեռնարկատիրական գործունեությամբ զբաղվելու («Ոստիկանությունում ծառայության մասին» օրենքի 42-րդ հոդված):
306.Ելնելով չբացահայտված փաստերից եւ հանգամանքներից՝ Կարգապահական հանձնաժողովը կայացնում է հետեւյալ որոշումներից մեկը՝ ա) խնդրում է ոստիկանության պետին կարգապահական միջոցներ կիրառել ոստիկանի նկատմամբ, բ) ազատում է կարգապահական պատասխանատվությունից կամ մեղմացնում է այն, կամ գ) դադարեցնում է քննությունը («բ» եւ «գ»-ի հիմքերն այն հիմքերն են, որոնք խստորեն նախատեսված են Կարգապահական օրենսգրքով, օրինակ՝ զղջալը, առաջին անգամ իրավախախտում կատարելը, հանցագործության բացահայտման գործում համագործակցելը եւ այլն): Կարգապահական հանձնաժողովի կողմից կայացված որոշումները հրապարակային են։ («Հայաստանի Հանրապետության ոստիկանության կարգապահական օրենսգիրքը հաստատելու մասին» օրենք)։
307.Կարգապահական տույժերը ներառում են նախազգուշացում, խիստ նախազգուշացում, աշխատավարձի՝ 10-50%-ով պաշտոնային դրույքաչափի իջեցում՝ մինչեւ երեք ամիս ժամանակով, զբաղեցրած պաշտոնի իջեցում, կոչումով զբաղեցրած պաշտոնի իջեցում մեկ աստիճանով եւ զբաղեցրած պաշտոնից ազատում։ Զբաղեցրած պաշտոնից ազատումը հնարավոր է միայն կարգապահական կոպիտ խախտումների դեպքում։ Բողոքարկման ուղիները հասանելի են ոստիկանության պետի եւ վարչական դատարանի առջեւ։
308.Ոստիկանության ծառայողները կարգապահական պատասխանատվության ենթարկելու վերաբերյալ որոշումներին ծանոթանում են «Mulberry» էլեկտրոնային համակարգի միջոցով։ Բացի այդ, Ներքին գործերի նախարարության ոստիկանության հասարակայնության հետ կապի եւ լրատվության վարչության միջոցով տեղեկություններ են հրապարակվում Ներքին անվտանգության վարչության (ՆԱՎ) կողմից իրականացված ծառայողական քննությունների մասին՝ կապված ոստիկանության ծառայողների կողմից կատարված իրավախախտումների, կիրառվող կարգապահական տույժերի հետ, ինչպես նաեւ կարգապահական կոպիտ խախտումների վերաբերյալ Ոստիկանության կարգապահական հանձնաժողովի կայացրած որոշումների մասին։
309.2018-2022 թվականների ընթացքում ՆԱՎ-ի կողմից իրականացվել է էթիկայի չափանիշների խախտման մասին ծառայողական 105 քննություն, իսկ ոստիկանության ծառայողների նկատմամբ կիրառվել է 132 կարգապահական տույժ (կիրառված պատժամիջոցների մեծ մասը նկատողություն կամ խիստ նկատողություն է՝ 113 դեպք, զբաղեցրած պաշտոնի իջեցման 8 դեպք եւ զբաղեցրած պաշտոնից ազատման 11 դեպք)։
Քրեադատավարական ընթացակարգը
310.Իրավապահ մարմինները չեն օգտվում անձեռնմխելիությունից եւ որեւէ այլ դատավարական արտոնությունից: Ինչ վերաբերում է կոռուպցիոն հանցագործությունների համար հետապնդման կոնկրետ քրեական իրավունքի մեխանիզմին՝ տե՛ս սույն զեկույցի՝ ավելի վաղ ներկայացված՝ 175-176-րդ կետերը:
Վիճակագրությունը
311.Իշխանությունները նշում են, որ Ներքին անվտանգության եւ հակակոռուպցիոն վարչության տվյալներով 2023 թվականին Ոստիկանությունն ընդհանուր առմամբ անցկացրել է 2314 քննչական գործ, եւ 633 տույժ է կիրառվել ոստիկանության ծառայողների նկատմամբ։ 2022 թվականին եղել է 2258 հետաքննության գործ, ու կիրառվել է 709 պատժամիջոց։
312.Շահերի բախման կանոնների խախտման մասով («Ոստիկանությունում ծառայության մասին» օրենքի 39-րդ հոդվածի խախտում) 2018-2022 թվականներին Ոստիկանության ներքին անվտանգության վարչությունում կատարվել է ինը ծառայողական քննություն, 10 ոստիկան ազատվել է ծառայությունից։ Ոստիկանության ծառայողների ֆինանսական բացահայտման պարտավորությունների հետ կապված խախտումներ չեն արձանագրվել։
313.Ավելին, 2018-2022 թվականների ընթացքում կոռուպցիոն բնույթի իրավախախտումների համար դատապարտվել է 10 ոստիկան։
VI. ԱՌԱՋԱՐԿՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԸ ԵՎ ՀԵՏԱԳԱ ՔԱՅԼԵՐԸ
314.Ելնելով սույն զեկույցում նշված փաստերից՝ ԳՐԵԿՈ-ն Հայաստանին ներկայացնում է հետեւյալ առաջարկությունները.
Կենտրոնական կառավարման մարմինների մասին (բարձրագույն գործադիր մարմիններ)
- որ հասարակական հիմունքներով գործող խորհրդականների իրավական կարգավիճակը եւ պարտականությունները հստակեցվեն եւ կարգավորվեն՝ նրանց համար թափանցիկության, հաշվետվողականության եւ բարեվարքության ամենաբարձր չափանիշներ ապահովելու համար (մասնավորապես՝ վարքագծի կանոնների, շահերի բախման կանխարգելման, գաղտնի տեղեկությունների օգտագործման եւ ֆինանսական բացահայտման վերաբերյալ) (45-րդ կետ),
- i) ռիսկերի այն վերլուծությունը, որն ընդգրկում է բարձրաստիճան պաշտոնատար անձանց բարեվարքության հատուկ ռիսկերը, իրականացվի կանոնավոր կերպով, եւ որ հակակոռուպցիոն ռազմավարություններում եւ գործողությունների ծրագրերում ներառվեն իրավական պաշտպանության միջոցներ, եւ ii) որ բարձրաստիճան պաշտոնատար անձինք անցնեն բարեվարքության ստուգում իրենց նշանակումից առաջ կամ անմիջապես հետո՝ շահերի հնարավոր բախումները բացահայտելու եւ դրանք կառավարելու համար (64-րդ կետ),
iii. i) ընդունվի բարձրաստիճան պաշտոնատար անձանց վարքագծի կանոնագիրք, հրապարակվի եւ զուգորդվի վերահսկողության ու կիրարկման վստահելի եւ արդյունավետ մեխանիզմով, եւ ii) որ այն ենթակա լինի բարձրաստիճան պաշտոնատար անձանց մասին համակարգված իրազեկության բարձրացման (պաշտոնավարման սկզբում եւ կանոնավոր պարբերականությամբ)՝ վերապատրաստումների, հատուկ ուղղորդման եւ խորհրդատվության միջոցով (66-րդ կետ),
- i) իրականացվի տեղեկատվության մատչելիության վերաբերյալ օրենսդրության կիրարկման ազդեցության անկախ գնահատում՝ հատուկ ուշադրություն դարձնելով բացառությունների կիրառմանը, պատասխանների ժամանակին ներկայացմանը, տեղեկատվության պրոակտիվ բացահայտման գործելակերպին եւ հարկադիր կատարմանը, որին կհետեւի տեղեկատվության հանրային մատչելիությունը բարելավելու ուղղությամբ անհրաժեշտ օրենսդրական եւ գործնական միջոցների ձեռնարկումը, ii) հավաքագրվի եւ հրապարակվի մերժումների, ուշացած կամ թերի պատասխանների հետ կապված հարցումների եւ բողոքների մասին պաշտոնական վիճակագրական տվյալներ եւ հանրությանը տրամադրվի տեղեկատվություն թերությունների վերացմանն ուղղված քայլերի մասին, եւ iii) դիտարկվի վերահսկողության հատուկ անկախ մարմնի ստեղծման հարցը, որը կապահովի տեղեկատվության ազատության մասին օրենսդրության իրականացման միասնական գործելակերպի համակարգված վերանայումը, մշտադիտարկումը ու խթանումը (87-րդ կետ),
- վերանայվի Նախագահի, Վարչապետի, Վարչապետի թեկնածուի եւ Ազգային ժողովի նախագահի արարողակարգային ծախսերի հետ կապված պետական գնումների գործող փակ գործընթացները՝ նպատակ ունենալով սահմանափակել դրանց օգտագործումը բացառապես այն դեպքերում, երբ դրանք բավականաչափ հիմնավորված են ազգային անվտանգության նկատառումներով (91-րդ կետ),
- ապահովվի քաղաքացիական հասարակության բովանդակալից մասնակցությունը, այդ թվում՝ որոշումների կայացման սկզբնական փուլերում ներգրավվելու միջոցով, խորհրդակցությունների համար տրամադրվի բավարար ժամանակ, կազմակերպվեն հաճախակի դեմ առ դեմ խորհրդակցություններ եւ հանրային լսումներ, ինչպես նաեւ առավելագույն չափով փոխանակվեն հանրային առաջարկներ (103-րդ կետ),
vii. i) մանրամասն կանոններ եւ ուղեցույցներ ներդրվեն այն մասին, թե ինչպես են բարձրաստիճան պաշտոնատար անձինք կապեր հաստատում լոբբիստների եւ այլ երրորդ կողմերի հետ, որոնք ձգտում են ազդել կառավարության օրենսդրական եւ այլ գործունեության վրա, եւ ii) բացահայտվեն բավարար տեղեկություններ նշված կապերի հաստատման նպատակների մասին, օրինակ՝ այն անձի (անձանց) ինքնությունը, որի հետ (կամ որի անունից) տեղի է ունեցել հանդիպումը եւ քննարկման կոնկրետ թեման (105-րդ կետ),
viii. i) (i) բարձրաստիճան պաշտոնատար անձանց, այդ թվում՝ խորհրդականներին խորհրդատվություն տրամադրելու և շահերի բախման վերաբերյալ որոշումներ կայացնելու իրավասություն վերապահվի Կոռուպցիայի կանխարգելման հանձնաժողովին, ii) բարձրացվի նման իրավիճակների գործնական կառավարման վերաբերյալ իրազեկվածության մակարդակը՝ մասնավորապես մշակելով մանրամասն ուղեցույցներ (ձեռնարկ)՝ բարձրաստիճան պաշտոնատար անձանց շահերի բախման կառավարման եւ շահերի բախման իրավիճակների եւ ձեռնարկված միջոցառումների վերաբերյալ վիճակագրություն հավաքելու միջոցով (132-րդ կետ),
- i) ծառայությունը դադարեցնելուց հետո աշխատանքային գործունեության սահմանափակումների ընդլայնում ժամանակի եւ գործողության շրջանակի առումով՝ բարձրաստիճան պաշտոնատար անձանց համար, եւ ii) այս կանոնների մասով արդյունավետ զեկուցման, մշտադիտարկման եւ կատարման ապահովման մեխանիզմների ստեղծում (160-րդ կետ),
- Կոռուպցիայի կանխարգելման հանձնաժողովին տրամադրվեն համապատասխան ֆինանսական եւ կադրային ռեսուրսներ՝ բարձրաստիճան պաշտոնատար անձանց առնչվող իր խնդիրներն արդյունավետորեն կատարելու համար (171-րդ կետ),
- բոլոր բարձրաստիճան պաշտոնատար անձանց էթիկայի, շահերի բախման ու բարեվարքության հետ կապված հարկադիր կատարման ռեժիմն էապես ուժեղացվի, այդ թվում՝ ապահովելով, որ բոլոր խախտումները ենթակա լինեն պատշաճ հետեւանքների (181-րդ կետ),
Ոստիկանության մասին՝
xii. ձեռնարկվեն լրացուցիչ հատուկ միջոցառումներ՝ ուժեղացնելու ոստիկանությունում կանանց ներկայացվածությունը՝ բոլոր մակարդակներում, այդ թվում՝ բարձր ղեկավար պաշտոններում (193-րդ կետ),
xiii. i) իրականացվի ոստիկանության կողմից ներքին եւ արտաքին լրատվամիջոցների հաղորդումների, հանրային հարցումներին արձագանքելու ժամանակի եւ ներքին ու արտաքին խնդիրների վերաբերյալ պրոակտիվ հաղորդում (ոչ թե ռեակտիվ հաղորդում), եւ որ այս կոնկրետ միջոցառումների արդյունքում մշակվեն եւ իրականացվեն հատուկ միջոցառումներ, ii) հրապարակվեն տեղեկություններ ստացված բողոքների, ձեռնարկված գործողությունների եւ ոստիկանության ծառայողների նկատմամբ կիրառվող պատժամիջոցների վերաբերյալ ՝ միաժամանակ պահպանելով շահագրգիռ անձանց անանունությունը, iii) ամրապնդվեն աշխատակազմի կարողությունները, որոնք պատասխանատու են մամուլին եւ հանրության լայն զանգվածին ոստիկանությանը վերաբերող բոլոր համապատասխան տեղեկությունները հաղորդելու համար՝ նպատակ ունենալով խթանել թափանցիկությունը եւ հանրային վստահությունը ոստիկանության նկատմամբ (208-րդ կետ),
xiv. ընդունել հատուկ եւ գործառնական հակակոռուպցիոն գործողությունների ծրագիր, որը հիմնված է ռիսկի ենթակա տարածքների համակարգված եւ համապարփակ վերանայման վրա, որն ուղեկցվում է թիրախավորված մեղմացնող եւ վերահսկման միջոցառումներով եւ կառույցներով, որոնք ենթակա են կանոնավոր գնահատման եւ ազդեցության գնահատման (223-րդ կետ),
- i) ընդունվի ոստիկանության վարքագծի կանոնագիրք՝ ոստիկանության գործունեության իրականացման ժամանակակից մարտահրավերները լուծելու եւ բարեվարքության հետ կապված համապատասխան բոլոր հարցերը մանրամասն ընդգրկելու, ինչպես նաեւ հստակ գործնական օրինակների միջոցով գործնական ուղղորդում առաջարկելու նպատակով, եւ ii) որ այն հրապարակվի եւ ուղեկցվի իրազեկվածության մակարդակի բարձրացման եւ գաղտնի խորհրդատվության արդյունավետ միջոցներով (233-րդ կետ),
xvi. բոլոր ոստիկանների համար մշակվի առաջադեմ վերապատրաստման ծրագիր, որը կենտրոնացած է էթիկայի եւ արժեքների ակտիվ փորձարկման, նոր մարտահրավերների իրազեկման եւ օրենսդրական թարմացումների վրա (235-րդ կետ),
xvii. i) ամրապնդվեն բարեվարքության ստուգումներն անձնակազմի հավաքագրման ժամանակ, եւ ii) կանոնավոր ստուգումներ իրականացվեն սպայի ոստիկանական կարիերայի ընթացքում՝ հիմնված ոչ թե ռեակտիվ հետախուզական ստուգումների, այլ պրոակտիվ ստուգումների վրա (252-րդ կետ),
xviii. ոստիկանության ոլորտում գործունեությունը դադարեցնելուց հետո կատարվի ոստիկանության աշխատակիցների գործունեության վերաբերյալ ուսումնասիրություն, եւ անհրաժեշտության դեպքում սույն ուսումնասիրության արդյունքների լույսի ներքո սահմանվեն կանոններ՝ թափանցիկությունն ապահովելու եւ այս առումով շահերի հնարավոր բախման ռիսկերը մեղմելու համար (270-րդ կետ),
xix. Ոստիկանության ներքին անվտանգության եւ հակակոռուպցիոն վարչությանը տրամադրվեն համապատասխան նյութական, ֆինանսական եւ կադրային ռեսուրսներ՝ իր առջեւ դրված խնդիրները պրոակտիվ եւ արդյունավետ լուծելու համար (279-րդ կետ),
- i) անհնար դարձնել ազդարարի՝ իր անմիջական ղեկավարին ազդարարելը՝ ազդարարման անանունությունն ավելի լավ պաշտպանելու համար, ii) հետագայում մշակվեն ազդարարման ներքին ուղիները, այդ թվում՝ ազդարարումների ստացման եւ մշակման ընթացակարգեր ընդունելով, որոնք երաշխավորում են ազդարարների գաղտնիությունը, եւ iii) բարձրացվի իրազեկվածությունն ինչպես ներքին, այնպես էլ հանրային ազդարարման ուղիների եւ պաշտպանական մեխանիզմների վերաբերյալ՝ ոստիկանությունում ազդարարումը խթանելու եւ խրախուսելու համար (290-րդ կետ),
xxi. ապահովվի, որ Մարդու իրավունքների պաշտպանի դերը ազդարարների պաշտպանության հարցում գործնականում լիարժեքորեն գործարկվի (292-րդ կետ),
xxii. ապահովվի ոստիկանության լուրջ խախտումների դեպքերի անկախ եւ արդյունավետ քննություն՝ անկախ դրանց նախնական իրավական դասակարգումից (քրեական կամ ոչ քրեական) (297-րդ կետ):
315.Կանոնակարգի 30.2 կանոնի համաձայն՝ ԳՐԵԿՈ-ն կոչ է անում Հայաստանի իշխանություններին մինչեւ 2025 թվականի սեպտեմբերի 30-ը ներկայացնել վերը նշված առաջարկություններն իրականացնելու ուղղությամբ ձեռնարկված միջոցների վերաբերյալ հաշվետվություն։ Միջոցները կգնահատվեն ԳՐԵԿՈ–ի կողմից պարտավորությունների կատարման իր հատուկ ընթացակարգի միջոցով։
316.ԳՐԵԿՈ-ն հրավիրում է Հայաստանի իշխանություններին հնարավորինս շուտ թույլատրել սույն զեկույցի հրապարակումը եւ հանրությանը հասանելի դարձնել դրա թարգմանությունը պետական լեզվով:
ԳՐԵԿՈՅԻ ՄԱՍԻՆ
Կոռուպցիայի դեմ պայքարի երկրների խումբը (ԳՐԵԿՈ) մշտադիտարկում է իր անդամ պետությունների համապատասխանությունը Եվրոպայի խորհրդի կոռուպցիայի դեմ պայքարի գործիքակազմին։ ԳՐԵԿՈ-ի մշտադիտարկումը բաղկացած է «գնահատման ընթացակարգից», որը կատարվում է հարցաշարի՝ երկրին բնորոշ պատասխանների եւ երկրում կատարվող այցերի հիման վրա, այնուհետեւ իրականացվում է ազդեցության գնահատում (պարտավորությունների կատարման ընթացակարգ), որով ուսումնասիրում են երկրի գնահատումներից հետո արված առաջարկություններն իրականացնելու ուղղությամբ ձեռնարկված միջոցները։ Կիրառվում է գործընկերների կողմից փոխադարձ գնահատման և ճնշման դինամիկ գործընթաց, որը միավորում է որպես գնահատող հանդես եկող պրակտիկ մասնագետների և լիագումար նիստերին մասնակցող պետությունների ներկայացուցիչների փորձը: ԳՐԵԿՈ–ի կողմից իրականացված աշխատանքի արդյունքում ընդունվել են մի շարք զեկույցներ, որոնք պարունակում են կոռուպցիայի դեմ պայքարի եվրոպական քաղաքականությունների եւ գործելակերպերի վերաբերյալ մի շարք փաստացի տեղեկություններ։ Զեկույցներում նշվել են ազգային օրենսդրության, կարգավորումների, քաղաքականությունների եւ ինստիտուցիոնալ կառուցվածքների առնչությամբ արձանագրված ձեռքբերումներն ու առկա թերությունները, ինչպես նաեւ դրանցում ներառվել են պետությունների՝ կոռուպցիայի դեմ պայքարի համար նախատեսված կարողությունների բարելավման եւ բարեվարքության խթանմանն ուղղված առաջարկություններ։
Անդամությունը ԳՐԵԿՈ-ին բաց է Եվրոպայի խորհրդի անդամ պետությունների եւ անդամ չհանդիսացող պետությունների համար՝ հավասար պայմաններով։ ԳՐԵԿՈ-ի կողմից ընդունված՝ երկրի վերաբերյալ գնահատման եւ պարտավորությունների կատարման վերաբերյալ զեկույցները, ինչպես նաեւ ԳՐԵԿՈ-ի վերաբերյալ այլ տեղեկություններ կարելի է գտնել հետեւյալ կայքում՝ www.coe.int/greco.:
Մամուլի հաղորդագրություն
