Նրանք հայտնվեցին վրաց-թուրքական սահմանի երկու կողմերում 2021 թ. հոկտեմբերի 13-ին լրանում է 100 տարին, ինչ Կարս քաղաքում գտնվող վալի (տիրակալի) նստավայրում ստորագրվեց մի փաստաթուղթ, համաձայն որի հաստատվեցին նոր սահմաններ Խորհրդային Միության և Թուրքիայի միջև:
Այդ պայմանագրի համաձայն՝ Թուրքիան Խորհրդային Միությանն է փոխանցել Աջարիան՝ իր խոշորագույն Բաթում քաղաքով, իսկ փոխարենը Խորհրդային Միությունից ստացել է Կարսը, Արդվինն ու Արդահանը:
Դա տեղի է ունեցել Վրաստանի օկուպացիայից հետո, երբ այնտեղ էր արդեն Կարմիր բանակը. Վրաստանի ժողովրդավարական կառավարությունն արտաքսման մեջ հայտնվեց, իսկ երկրում օկուպացիոն ռեժիմ հաստատվեց:
Կարսի համաձայանգիրը կնքելուց հետո Մաճախելա կիրճը երկու մասի բաժանվեց. կիրճի վերին հատվածը 6 բնակավայրերով (շրջկենտրոնը՝ քաղաք Բորչխա) անցավ Թուրքիային, իսկ ներքին հատվածը՝ Վրաստանին:
Կարդացեք նաև
Խորհրդային ժամանակաշրջանում այդ տարածքը մի կետ էր դարձել, որտեղ հավաքվում էին սոցիալիստական և կապիտալիստական աշխարհները և լրիվ օրինաչափ կերպով գտնվում էին խիստ վերահսկողության տակ: Սահմանապահներից և տեղի բնակիչներից բացի, որոնք հատուկ անցագրեր ունեին, ոչ ոք չէր կարող մուտք գործել այս տարածք: Սահմանը բաժանեց ընտանիքներ, ընդմիշտ միմյանցից հեռացրեց եղբայրների, քույրերի, ծնողների, երեխաների, ազգականների:
Լրագրող Նաթիա Թավդգիրիձեն եղել է Մաճախելա կիրճի վրացական և թուրքական գյուղերում և բազում հետաքրքիր պատմություններ լսել: Այս հոդվածը մենք հրապարակել ենք 2017 թվականին, և հիմա հիշեցնում ենք դրա մասին։
Քվեմո Մաճախելա կիրճը ծովի մակերևույթից 600մ բարձրության վրա է և մտնում է Խելվաճաուրիի շրջանի կազմի մեջ: Այստեղ ավելի քան 10 բնակավայր կա, որոնցում՝ 722 տնային տնտեսություն: Գրեթե բոլոր ընտանիքները հազիվ են ծայրը ծայրին հասցնում՝ զբաղվելով անասնապահությամբ և մեղվաբուծությամբ:
Դավիթ Կախիձե, 78 տարեկան. «Այս տունը թերևս հարյուր հիսուն տարեկան է: Ռուս-թուրքական պատերազմն իմ ընտանիքին շատ տանջանքներ է բերել: Հարյուր տարի առաջ Մաճախելա կիրճը հսկայական էր: Ժանդարմներն ու սահմանը շփման համար խոչընդոտներ չէին ստեղծում: Իսկ ռուս-թուրքական պատերազմից հետո սահմանը փակեցին: Երբ պատերազմն ավարտվեց, ռուսական բանակը կանգնած էր Աչարիցկալիում, իսկ թուրքական զորքերը՝ Բորչխայում: Նրանց միջև տարածքն ազատ էր, և այն հետո կիսեցին: Այդ ամենը Կարսի պայմանագիրը բերեց: Մաճախելայի թուրքական հատվածում վրացական ավանդույթները մինչ օրս մոռացված չեն: Տներն էլ են նույն կերպ կառուցում, ինչպես վրացական հատվածում: Այնտեղ էլ բնակչությունն ապրում է անասնապահությամբ և մեղվաբուծությամբ: Որքան ծերանում եմ, այնքան ավելի շատ է ձգում դեպի մորս հարազատ վայրերը: Իմ տան պատշգամբից երևում են այնտեղի սարերը: Ազգականներիս շատ հազվադեպ եմ տեսնում: Այնտեղ, իհարկե, կարելի է հասնել, սակայն պետք է Սարփիի մաքսակետով հատել սահմանը, հետո էլի մի քանի ժամ ճանապարհ անցնել՝ փոխելով տրանսպորտը: Տանջանք է, շատ էլ փող ես ծախսում: Իսկ եթե մեզ մոտ սահմանը բաց լիներ, այստեղից ընդամենը կես ժամվա ճանապարհ է: Նրանք ավելի հաճախ են մեզ մոտ տեղափոխվում. ձմռանը նրանց գյուղերը մնացած Թուրքիայից կտրվում են, այդ պատճառով էլ ծանր հիվանդներին բերում են մեր հիվանդանոցներ: Նրանց իրավունք են տվել կարճ ճանապարհից օգտվել, մեզ՝ ոչ: Երևի որովհետև Թուրքիայի իշխանություննները մերից լավն են»:
Ռոյին Մալաքմաձե, պատմաբան, ազգաբան. «Մինչև 1980-ականներն, ինչպես ասում են հնաբնակները, այն ուղղությամբ արված ժեստն անգամ անթույլատրելի էր: 70 տարի ապրել ենք իջեցված երկաթյա վարագույրով ինչպես խորհրդային, այնպես էլ թուրքական կողմից: 1988թ-ին Զեմո (Վերին) Մաճախելայից մեզ մոտ բերեցին հիվանդ տարեց մի կնոջ: Այդ տարի շատ ձյուն էր դրել, և նրան որևէ խոշոր թուրքական քաղաքի հիվանդանոց տանել չէին կարող, այդ պատճառով էլ օգտվեցին մեր ճանապարհից: Դա շատ վառ իրադարձություն էր մեր գյուղի կյանքում»:
Սարփիի հսկիչ անցակետում մեծ հերթ է: Այն անցնելուց հետո ևս 4 ժամ կպահանջվի Զեմո Մաճախելա բնակավայր հասնելու համար:
Բնակավայրի կենտրոնում մզկիթ է: Մուտքի մոտ 3 լեզվով գրառում կա՝ թուրքերեն, անգլերեն և վրացերեն: Գրված է, որ մզկիթը մոտ 100 տարի առաջ կառուցել է լազ մի վարպետ (լազերը վրացի ազգություն են, ապրում են գլխավորապես Թուրքիայում): Զեմո Մաճախելան շատ է հիշեցնում վրացական կողմը՝ նույնպիսի տներ, նույնպիսի դարպասներ:
Այն գտնվում է ծովի մակերևույթից 400-1200մ բարձրության վրա և պատկանում է Արդվինի վիլայեթի Բորչխա շրջանին: Դրա կազմում 6 բնակավայր կա: Այստեղ հիմնականում վրացիներ են ապրում: Ձմեռն այստեղ խստաշունչ է. եթե առատ ձյուն է տեղում, գյուղերի կապն արտաքին աշխարհի հետ կտրվում է: Այդ պատճառով էլ ձմռանն այստեղ գրեթե դատարկ է: Տեղի բնակիչներն աշխատանք գտնելու համար ցրվում են Թուրքիայի տարբեր քաղաքներով, սակայն ամռանը հավաքվում են հարազատ բնակավայրում:
Աշխարհագրական խիստ պայմանները որոշակի առումով մեկուսացրել են Զեմո Մաճախելան Թուրքիայի մյուս հատավծներից, ինչի պատճառով այստեղ, ի տարբերություն Թուրքիայում վրացիների բնակության այլ վայրերի, վրացերենը շատ ավելի լավ է պահպանվել: Տեղացիները հիանալի պահպանել են ոչ միան վրացերենն, այլ նաև ավանդույթները, կենսակերպը, ֆոլկլորը և այլն: Անգամ երիտասարդությունը և նույնիսկ երեխաներն են տիրապետում վրացերենին:
Մևլուդ Օզայիդինը միակն է, որը կլոր տարի, առանց դուրս գալու, ապրում է գյուղում: Ճերմակամորուս և ալեհեր, միջին կազմվածքի տարեց տղամարդը հրավիրում է տուն:
«Երազում եմ այն մասին, որ սահմանը վերջնականապես բացվի, և երեխաներս ու թոռներս հանգիստ հանդիպեն ազգականներին, նրանք գան մեզ մոտ: Առանց նման սերտ շփման կարող ենք լեզուն էլ կորցնել: Առանց այդ էլ, վրացերեն միայն տանն ենք խոսում: Այն էլ՝ ավագ սերունդը միայն: Երեխաներս վրացերեն հասկանում են, բայց լավ չեն խոսում, չէ՞ որ այստեղի դպրոցներում վրացերենի դասեր չկան»:
Իբրահիմ Կայիա (Վասաձե), 24 տարեկան. «Ամեն օր այս ճանապարհով դպրոց էի գնում: Այնտեղ, որտեղ Էֆրաթե մզկիթն է, մանկությանս տարիներին կիսավեր եկեղեցի էր: Հայրս պատմում էր, որ եկեղեցին ժամանակին շատ գեղեցիկ էր, նրա տատն ու պապը գաղտնի այնտեղ մոմ էին վառում: Իսկ ավելի ուշ եկեղեցու քարերից մզկիթ կառուցեցին, և այժմ ամեն ուրբաթ այնտեղ հավատացյալ մուսուլմաններն են հավաքվում»:
Օթար Գոգոլաշվիլի, պատմաբան. «1990-ականներին, երբ Վրաստանը վերականգնել է անկախությունը, Վրաստանի իշխանությունները չեղարկել են շատ հին համաձայնագրեր և հանձնել են դրանք պատմության արխիվ, թեև Կարսի պայմանագրին ձեռք չեն տվել. Թուրքիան դեմ է հանդես եկել:
1992թ-ի հուլիսի 30-ին Վրաստանի այն ժամանակվա ղեկավար Էդուարդ Շևարդնաձեն և Թուրքիայի վարչապետ Սուլեյման Դեմիրելը Կարսի պայմանագրի հիման վրա նոր համաձայանգիր են ձևակերպել և փաստացի անժամկետ երկարաձգել են Կարսի պայմանագրի գործողությունը»:
Զազա Շաշիկաձե, պատմաբան, Թուրքիայի պատմության մասնագետ. «Կարսի պայմանագիրը կնքվել է 100 տարի ժամկետով, և դրա ժամկետն ավարտվում է 4 տարուց՝ 2021թ-ին: Այդ կապակցությամբ հաճախակի են դարձել քաղաքական շահարկումները, թեև ժամկետի լրանալը չի նշանակում վերադարձ դեպի այն կետը, որը եղել է պայմանագրի ստորագրումից առաջ: Առաջին հերթին, միջազգային իրավագիտության տեսանկյունից այդ պայմանագիրն ուժ չունի, քանի որ այն երկրնները, որոնք 1921թ-ին կնքել են Կարսի պայմանագիրն, այսօրվա դրությամբ դադարել են գոյություն ունենալ: Երկրորդ հերթին, Վրաստանի և Թուրքիայի միջև 1992թ-ի հուլիսի 30-ի համաձայնագիր գոյություն ունի, որում ասվում է, որ կողմերը ճանաչում են Կարսի պայմանագրում ամրագրված սահմանները: Այդ պայմանագիրն ավելի բարձր իրավաբանական մակարդակ ունի, քան Կարսի պայմանագիրը»:
Հոդվածն ամբողջությամբ՝ սկզբնաղբյուր կայքում:
